طب الائمة (کتاب)

طب الأئمة

اطلاعات کتاب
نویسنده	فرزندان بسطام (عبدالله و حسین)
موضوع	طب اسلامی
زبان	عربی
ترجمه به دیگر زبان‌ها	فارسی
اطلاعات نشر
محل نشر	قم
ترجمه فارسی
مترجم	حسین صابری، محمد صالحی

طِبُّ الاَئمّة کتابی به زبان عربی درباره آموزه‌های طبی امامان شیعه است. این کتاب نوشته فرزندان بِسْطام (عبدالله و حسین) از محدثان شیعی قرن چهارم هجری است. در این کتاب دو راه داروهای گیاهی و دعا برای درمان بیماری‌ها پیشنهاد می‌شود. برخی از محققان در انتساب احادیث این کتاب به امامان تردید کرده‌اند.

معرفی

این اثر با نام‌های کتاب الطب و طب الائمه یاد شده است. طب الائمه(ع)، به زبان عربی، نوشته دو برادر به نام‌های عبدالله و حسین، فرزندان بسطام بن شاپور زیات نیشابوری از محدثان شیعی قرن چهارم هجری است. انتساب کتاب به فرزندان بسطام نیشابوری معروف نیست و در اعتبار اصل کتاب نیز تردید شده است. موضوع کتاب، روایاتی از ائمه(ع) درباره علم طب، فواید و مضرات مواد غذایی و بیان داروهای گیاهی و ادعیه است.

مؤلفان این کتاب که به یکی از مرزهای آن زمان سفر کرده و با مشکلات بهداشتی و پزشکی رزمندگان مسلمان در آن دوران، مانند تغییر آب و هوا و بیماری‌های تازه روبه‌رو شدند، تصمیم به تدوین کتابی گرفتند که دستورات بهداشتی اسلام را از زبان ائمه معصومین(ع) بیان کند.

محتوا و ساختار

کتاب«طب الأئمة»، برای درمان بیماری‌ها، دو راه جسمی و روحی پیشنهاد می‌کند: یکی، از راه مصرف مواد غذایی و داروهای گیاهی که در آن زمان در دسترس بوده است و دیگری، از راه خواندن دعا و آیات قرآن.

برخی از عناوین مطرح شده: مقدار پاداش در هر بیماری؛ برای درد سر؛ دوای بلغم؛ تعویذهای متعدد برای انواع ناخوشی‌ها، همچون سردرد، چشم‌درد، گوش‌درد، شکم‌درد و... دعای امام رضا(ع) برای شفا از بیماری‌ها؛ ویژگی‌های تب و راه علاج آن؛ کراهت خوردن دارو مگر در صورت نیاز؛ داروی دل‌درد و سرماخوردگی؛ خواص روغن بنفشه؛ خواص برخی از میوه‌ها و...

کتاب، شامل ۴۰۹ حدیث است که در ۲۴۵ عنوان آمده و ذیل هر عنوان یک یا دو خبر نقل شده است. مطالب کتاب، در قالب روایت و غالبا با ذکر سلسله اسناد بیان شده است، هر چند سند‌ها چنین می‌نماید که برخی از واسطه‌ها و راویان در آن‌ها به‌طور کامل ذکر نشده‌اند و مؤلفان، سند خود را به راوی اصلی و معصوم نرسانده‌اند.

آغاز کتاب با روایتی از امام صادق(ع) به نقل از پدرانش از امام حسین(ع) درباره عیادت امیرالمؤمنین(ع) از سلمان فارسی و تأثیر بیماری و دعا و تضرع در بیماری در بخشیده شدن گناهان است. امیرالمؤمنین (ع) هنگام عیادت به سلمان گفت: با این بیماری حالت چگونه است؟ سلمان گفت: ای امیرالمؤمنین خدا را بسیار شکر می‌کنم و شکایت دارم از اینکه تحمل این درد را ندارم، حضرت فرمود بی‌تابی نکن، کسی از شیعیان ما نیست که مبتلا به دردی شود مگر به خاطر گناهی که در گذشته مرتکب شده و آن درد هم پاک‌کننده آن گناه است وسلمان گفت پس در این صورت ما پاداشی نخواهیم داشت جزاین که فقط گناهانمان پاک می‌شود حضرت به او فرمود با صبرکردن و تضرع و دعا پاداش هم خواهید داشت و در پرتو این دوکار (صبر و تضرّع به پیشگاه خداوند) هم کارهای نیک برایتان نوشته می‌شود و هم درجات شما بالا می‌رود اما اگر کسی فقط درد داشته باشد(صبر و دعا و تضرع نداشته باشد) همین دردش کفاره گناهان و پاکی از آنهاست. سلمان میان دو چشم (پیشانی) امام را بوسید و گریست و گفت:ای امیرالمؤمنین اگر تو نبودی چه کسی این معارف را برای ما بیان می‌کرد. پایان بخش کتاب راه دفع مورچه‌هایی است که در خانه باعث اذیت می شوند) زیره رومی کوبیده شده در لانه مورچه گذاشته می‌شود و این دعا روی چیزی نوشته می‌شود و در زاویه‌های خانه(گوشه های سقف و خانه) آویخته می‌شود. دعا این است: «بسم الله الرحمن الرحیم ان كنتم تؤمنون بالله واليوم الآخر وبالنبيين وما انزل إليهم فاسالكم بحق الله وبحق نبيكم ونبينا وما انزل عليهما إلا تحولتم عن مسكننا».اگر شما به خدا و روز قیامت و پیامبران و آن‌چه به آنان نازل‌ شده ایمان دارید؛ به حق خدا و به حق پیامبرتان و پیامبرمان و آن‌چه بر آنان نازل شده از شما می خواهم که از خانه ما بروید.

نقد

حسن انصاری عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرینستون معتقد است این کتاب متعلق به غالیان شیعی است و برای محدثان امامی کهن شیعه ناشناخته بوده و یا دست‌کم نسبت به آن بی‌اعتنا بوده‌اند. روایات و اسناد این کتاب مورد توجه محدثان کهن امامیه قرار نگرفته و در خود کتاب هم سندهای حدیثی آن عمدتا آشفته، ناشناخته و یا به روشنی ساختگی به نظر می‌رسند. از نظر انصاری این به معنای آن نیست که راویان احادیث این کتاب همگی ناشناخته‌اند و یا همه احادیث آن ساختگی باشد؛ اما وجود نام‌های مشهور محدثان و راویان امامی در این کتاب به معنی آن نیست که اسنادی که آن نام‌ها را نیز شامل می‌شوند، اصیل هستند.

نسخه خطی

نسخه خطی این اثر در کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران نگهداری می‌شود. از دیگر نسخه‌های آن می‌توان به نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی و نسخه کاظمیه نزد سید هبةالدین شهرستانی اشاره کرد.

وضعیت ترجمه و نشر

طب الائمه ابتدا در نجف اشرف توسط چاپ‌خانه حیدریه در سال ۱۳۸۵ق با تحقیق و مقدمه سید محمدمهدی و سید محمدمهدی خرسان چاپ شد. این کتاب در سال‌های مختلف، در شهر قم توسط انتشاراتی‌های مختلفی چون راه قرآن، ذوی القربی، چاف و طلیعه نور منتشر شده است.

به گفته آقابزرگ تهرانی، ملا فیض‌الله عصاره تستری در سال ۱۰۸۸ق آن را به فارسی برگردانده است. همچنین این کتاب توسط محمد صالحی و حسین صابری به زبان فارسی ترجمه شده است.

جستارهای وابسته

• طب اسلامی
• طب النبی
• طب الرضا

منابع

• آقا بزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء.
• ابنا بسطام النیسابوریان، طب الائمه، شرح محسن عقیل، قم، ذوی‌ال‍ق‍رب‍ی‌، ۱۳۸۲ش.
• انصاری، حسن، «از میراث غلات: کتاب طب الأئمة منسوب به پسران بسطام»، سایت بررسی‌های تاریخی: مقالات و نوشته‌های حسن انصاری، درج: ۲۷ آبان ۱۳۸۶، بازدید: ۱۱ دی ۱۳۹۵ش.
• احمدی، مهدی، تاریخ حدیث شیعه در سده‌های چهارم تا هفتم هجری، قم، دارالحدیث، ۱۳۸۹ش.
• نسخه خطی کتاب طب الأئمه، کتابخانه اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران، تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۳۹۷ش.

پیوند به بیرون

• از میراث غلات: کتاب طب الأئمة منسوب به پسران بسطام