 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
استعمالِ دُخانیات، تنفس دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو است. دسته‌ای از فقیهان مسلمان استعمال دخانیات را حرام و گروه دیگری، جایز دانسته‌اند. قاعده لاضرر مهم‌ترین دلیلی است که برای حرام بودن استعمال دخانیات به آن استدلال کرده‌اند.
براساس این قاعده، هر چیزی که ضرر داشته باشد حرام است و استعمال دخانیات برای بدن ضرر دارد، اما کسانی که استعمال دخانیات را مجاز می‌دانند به این استدلال پاسخ می‌دهند که مفهوم ضرر ثابت نیست و به مقدار آن، شرایط مختلف افراد و زمان و مکان بستگی دارد. آن‌ها بر این باورند که استعمال دخانیات فقط برای برخی افراد ضرر دارد و نمی‌توان حکم کلی برای همه صادر کرد.
همچنین از نظر فقهای شیعه، احتیاط واجب آن است روزه‌دار دود سیگار و تنباکو و مانند این‌ها را به حلق نرساند.
گفته می‌شود توتون برای اولین بار از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شده است؛ از همین رو فقهای مسلمان معتقدند که هیچ نصی در خصوص حکم شرعی استعمال آن وارد نشده است و لذا گروهی از آنان احتیاط و توقف کرده و گروهی دیگر با تمسک به اصل برائت و قاعده حلیت، به جواز آن فتوا داده‌اند.
براساس آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی» که توسط جمهوری اسلامی ایران، تصویب شده است، به‌منظور حفظ حقوق و سلامت مردم، استعمال هر نوع سیگار و مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، ممنوع است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
استعمال دخانیات یا شُرب توتون، استنشاق دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو، به کمک وسایلی همچون سیگار، قلیان، چپق، پیپ یا امثال آن است.[۱] آنچه از توتون و تنباکو به صورت سیگار و غیر آن استعمال می‌شود را نیز دخانیات گویند.[۲]
از این اصطلاحات در ابواب فقهی صلاة و صوم و در مسائل مستحدثه، بحث شده است.[۳] همچنین فقهای مسلمان درباره حکم شرعی استعمال دخانیات و خرید و فروش آن به‌طور مستقل بحث کرده‌اند.[۴] شیخ حر عاملی در فائده ۵۱ از کتاب الفوائد الطوسیة، به بحث درباره حکم استعمال دخانیات پرداخته است.[۵] او در این بخش ۱۲ دلیل را برای اثبات حرمت استعمال دخانیات ذکر کرده است.[۶]
یکی از مثال‌های که در برخی آثار اصولی شیعه برای اصل برائت مطرح می‌کنند، شرب تتون یا استعمال دخانیات است.[۷] یکی از موارد جریان برائت شرعی در جایی است که نسبت به اصل تکلیف درباره چیزی، از آن جهت که نص شرعی درباره حکم آن وجود ندارد، شک وجود داشته باشد.[۸] آنان بر این نظرند که درباره حکم استعمال دخانیات نیز هیچ نص شرعی وارد نشده است و در جایی که درباره حکم شرعی آن شک شود، اصل برائت جاری می‌شود و لذا استعمال دخانیات جایز می‌گردد.[۹]
در مقابل، اخباری‌ها در چنین موقعیتی به احتیاط قائل شده‌اند و استعمال دخانیات را خلاف احتیاط دانسته‌اند و لذا به جایز بودن آن قائل نشده‌اند.[۱۰]
آیین‌نامه ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی
برپایه ماده یک آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مصوّب ۷ آبان ۱۳۷۶ش در جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آن‌ها در برابر زیان‌ها و بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر گونه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، به هر نحو ممنوع اعلام شده است.[۱۱]
تاریخچه
گفته می‌شود نخستین‌بار دخانیات از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی در سال‌های آخر قرن دهم هجری، وارد شد.[۱۲] همچنین نقل شده است که نخستین بار توتون و تنباکو به کشور ترکیه در سال ۱۶۰۵م، از طریق قسطنطنیه، به دمشق در سال ۱۶۰۶م، به حجاز، مکه و کشور مصر در اواخر سال ۱۶۰۱م، وارد گردید.[۱۳] بنا به برخی نقل‌ها ورود دخانیات به کشور ایران از اوایل قرن ۱۱ هجری بوده است.[۱۴] پس از گسترش دخانیات در کشورهای اسلامی و شیوع استعمال آن در بین مسلمانان، فقها به بررسی حکم شرعی آن پرداختند.[۱۵] گروهی از فقها آن را جایز و گروه دیگری آن را حرام اعلام کردند.[۱۶]
فتوای تاریخی تحریم استعمال تتون و تنباکو
فتوای میرزای شیرازی که در سال ۱۳۰۹ق در واکنش به اعطای امتیاز انحصاری توتون و تنباکو از طرف ناصر‌الدین شاه به کمپانی رژی انگلیسی در چهار شهر ایران، صادر شد و به موجب آن، قرارداد مذکور فسخ شد.[۱۷] متن فتوا از این قرار بود: «الیوم استعمال توتون و تنباکو بِأی نَحوٍ کان در حکم محاربه با امام زمان علیه السلام است..»[۱۸]
حرمت استعمال دخانیات
گروهی از فقهای مسلمان استعمال دخانیات را حرام اعلام کرده‌اند و برای اثبات حرمت آن ادله‌ای ذکر کرده‌اند که برخی از این ادله به شرح زیر است:
مضر بودن دخانیات برای بدن
فقهای مسلمان، استعمال دخانیات را تنها در صورتی که ضرر مهم و قابل توجهی برای بدن داشته باشد، حرام دانسته‌اند.[۱۹] برای نمونه بنا به فتوای سیدعلی سیستانی، استعمال مواد مخدر، سیگار و قلیان، در صورتی که دارای ضرر و زیان فوق‌العاده و مهمی باشد، حرام است؛[۲۰] اما برخی از فقهای شیعه مثل حر عاملی و ناصر مکارم شیرازی به‌طور مطلق فتوای به حرمت داده‌اند.[۲۱] به‌گفته حر عاملی همه کسانی که به استعمال دخانیات عادت دارند و همچنین اطباء، از ضررهای ناشی از آن خبر داده‌اند و برپایه روایتی از امام صادق(ع)[۲۲] مضر بودن چیزی، علت حرمت آن چیز شمرده شده است.[۲۳]
مکارم شیرازی نیز گفته است پزشکان و اهل خبره اتفاق نظر دارند که استعمال دخانیات و سیگار ضررهای مهم و حیاتی برای بدن دارد[۲۴] و لذا مطابق قاعده لاضرر مشمول حکم حرمت می‌شود.[۲۵] گروهی از فقهای حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنابله، عبدالعزیز ابن‌باز، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز به حرمت استعمال دخانیات فتوا داده‌اند.[۲۶]
دخانیات از خبائث و استعمال آن افتادن در هلاکت است
برخی قائلان به حرمت استعمال دخانیات چنین استدلال کرده‌اند که بنا به آیه «يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ»،[۲۷] خداوند ناپاکی‌ها و امور خبیث را حرام کرده و دخانیات یکی از این امور است.[۲۸] همچنین گفته‌اند که استعمال دخانیات به سبب آن که موجب عارض شدن بیماری‌های زیادی می‌شود، نوعی افکندن خود در هلاکت است که خداوند بنا به آیه تهلکه از آن نهی کرده است.[۲۹]
جایز بودن استعمال دخانیات
برخی فقیهان به جواز استعمال دخانیات فتوا داده‌اند و به ادله زیر استناد کرده‌اند:
مناقشه در مضر بودن دخانیات برای همه بدن‌ها
از نظر برخی فقها مفهوم «ضرر» مفهوم مطلق و ثابتی نیست که حکم حرمت، ذاتی و غیر منفک از آن باشد؛ بلکه مفهومی غیر ثابت و نسبی است که به نسبت افراد و مزاج‌های مختلف آنان، مقدار آن چیز که می‌گویند ضرر دارد و همچنین در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، تغییر می‌یابد.[۳۰] دخانیات یکی از همین امور است که برخی فقها گفته‌اند ضرر آن غیر ثابت بوده و ممکن است تنها برای بعضی از بدن‌ها ضرر داشته و برای بعضی دیگر ضرر نداشته باشد و لذا نمی‌توان آن را تحت قاعده کلی درآورد و در همه موارد آن را حرام اعلام کرد.[۳۱]
توتون و تنباکو پاکیزه و حلال است
قائلان به جواز استعمال دخانیات در ردّ ادعای کسانی که دخانیات را از خبائث دانسته‌اند، چنین استدلال کرده‌اند که هر آنچه در زمین است و از زمین می‌روید بنا به شهادت آیاتی همچون آیه «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا؛ او خدایی است که همه چیز در زمین را برای شما خلق کرد.»[۳۲] و آیه «كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا؛ از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است تناول کنید.»،[۳۳] حلال است؛ مگر آن که دلیل خاصی بر حرمت آن اقامه شود.[۳۴] توتون و تنباکو نیز یکی از چیزهایی است که مانند سایر گیاهان از زمین می‌روید و هیچ نص شرعی یا دلیل خاصی بر حرام بودن استفاده از آن وارد نشده، پس حلال و پاکیزه است.[۳۵]
قاعده حلیت
برای حرمت استعمال دخانیات هیچ نصی وارد نشده است و همه فقهای متقدم و متأخر شیعه، به‌نقل از سید نعمت‌الله جزایری، بر حلال‌بودن هر آنچه نصی بر حرمت آن وارد نشده، اجماع دارند.[۳۶] محمد بن علی شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، عالم زیدی اهل یمن، و برخی فقهای اهل سنت برای اثبات جواز استعمال دخانیات به همین قاعده استناد کرده‌اند.[۳۷]
برخی فقیهان اهل سنت به کراهت استعمال دخانیات فتوا داده و گفته‌اند از آنجا که ادله‌ای که برای حرمت استعمال دخانیات ارائه شده، ناتوان از اثبات حرمت آنند و لذا در حکم آن شک وجود دارد و به‌صرف شک نیز حرمت اثبات نمی‌شود، پس به کراهت استعمال دخانیت بسنده کرده‌اند.[۳۸]
حکم استعمال دخانیات برای روزه‌دار
از نظر فقها احتیاط واجب آن است که روزه‌دار از دودهای انواع دخانیات و نیز مواد مخدری که از راه بینی یا زیر زبان جذب می‌شود، خودداری کند.[۳۹] در رساله توضیح المسائل سیدموسی شبیری زنجانی چنین آمده است که سیگار کشیدن و استعمال سایر دخانیات به‌صورت آشکار در ماه رمضان، به‌گونه‌ای که بی‌احترامی به روزه به‌شمار آید، جایز نیست و چنان‌چه روزه‌دار در این ماه از دخانیات استفاده کند، بنا بر احتیاط در بقیه روز از کارهایی که روزه را باطل می‌کند، خودداری کند و روزه آن روز را نیز قضا کند.[۴۰]
از دیگر احکام مربوط به استعمال دخانیات این است که بنا به نظر برخی فقها مانند سیدعلی سیستانی، کشیدن سیگار یا قلیان در اماکن عمومی و اجتماعات و یا وسایل نقلیه عمومی در صورتی که ضرر قابل توجه برای دیگران داشته باشد، جایز نیست و در ملک شخص دیگری نیز، بدون رضایت وی جایز نمی‌باشد.[۴۱]
تک نگاری
کتاب «سیگار، پدیده مرگبار عصر ما» به بررسی حرمت استعمال دخانیات می‌پردازد و مشتمل بر مباحث استدلالی در این زمینه است که ناصر مکارم شیرازی در ضمن درس خارج فقه، در ۱۴ دی‌ماه ۱۳۸۴ش، ارائه کرده است.[۴۲] این مباحث از سوی ابوالقاسم عیان‌نژادی تقریر شده و به صورت کتاب منتشر شده است.[۴۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۹-۱۱۰.
- ↑ حر عاملی، فوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.
- ↑ حر عاملی، فوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴-۲۲۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱-۱۲؛ سبحانی، الموجز فی اصول الفقه، ۱۴۲۹ق، ص۱۸۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به آخوند خراسانی، کفایة الاصول، مؤسسه آل البیت، ص۳۳۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۱-۱۲؛ سبحانی، الموجز فی اصول الفقه، ۱۴۲۹ق، ص۱۸۰.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶.
- ↑ «آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.
- ↑ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۲۴-۲۵.
- ↑ فتح‌الله‌پور، «دخانیات»، ص۳۸۹.
- ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
- ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
- ↑ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۷-۱۱۸.
- ↑ اصفهانی کربلایی، تاریخ دخانیه، ۱۳۷۷ش، ص۱۱۸.
- ↑ اصولی، بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۹۲۲.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ص۲۲۴؛ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۲.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.
- ↑ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۲۰.
- ↑ علیان نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، ۱۳۸۶ش، ص۱۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۲؛ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۵.
- ↑ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۴.
- ↑ توحیدی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۷-۷۸.
- ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۶۸.
- ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۱؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ شوکانی، رسالة ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰-۵۱؛ کرمی حنبلی، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، ۱۴۲۱ق، ص۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به موسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به خویی، توضیح المسائل، ۱۴۱۳ق، ص۲۷۶؛ سیستانی، توضیح المسائل، ۱۴۱۵ق، ص۳۳۵؛ اصولی و بنی‌هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ج۱، ص۹۷۴.
- ↑ شبیری زنجانی، توضیح المسائل، ۱۳۸۸ش، ص۳۳۴.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ علیان‌نژادی، سیگار، پدیده مرگبار عصر ما، ۱۳۸۶ش، ص۷.
- ↑ علیان‌نژادی، سیگار، پدیده مرگبار عصر ما، ۱۳۸۶ش، ص۸.
منابع
- «آیین‌نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۳ش.
- اصولی، احسان و محمدحسن بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
- الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۷ق.
- جزایری، سید نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، بیروت، دار القارئ، ۱۴۲۹ق.
- جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، انتشارات محلاتی، ۱۴۲۳ق.
- رحیمی، مرتضی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، پژوهشنامه حلال، شماره ۱، اسفند ۱۳۹۷ش.
- سیستانی، سیدعلی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۳ش.
- شوکانی، محمد، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۸ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طیار، عبدالله بن محمد و دیگران، الفقه المیسر، ریاض، بی‌نا، ۱۴۳۳ق.
- عبد السلام الطویلة، عبدالوهاب، فقه الاشربة و حدها، قاهره، دار السلام، ۱۴۰۶ق.
- عدالت‌نژاد، سعید، «دخانیات: مباحث فقهی»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- عقیق، احمد بن محمد، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، ریاض، دار المیمان، بی‌تا.
- علیان‌نژادی، ابوالقاسم، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، ۱۳۸۶ش.
- علیش، محمد بن احمد، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- فتح‌الله‌پور، پرویز، «دخانیات؛ گیاه‌شناسی، تاریخ و کاربرد»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- کرمی حنبلی، مرعی بن یوسف، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۱ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الاصولیة، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.