سر العالمین و کشف ما فی الدارین (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | منسوب به ابوحامد غزالی |
| موضوع | حکومت و تصوف |
| سبک | کلام نقلی و عرفانی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مکتبة الثقافة الدینیة |
| محل نشر | نجف |
| تاریخ نشر | ۱۹۶۵م |
سِرُّ العالَمَیْن و کَشفُ ما فی الدّارَیْن کتابی منسوب به ابوحامد غزالی (درگذشت: ۵۰۵ق)، فقیه و متکلم و صوفی اهل‌سنت، که فضای حاکم بر مطالب آن شیعی قلمداد شده است. انتساب این کتاب به غزالی از سوی برخی نشانه شیعه‌شدن او در آخر عمرش دانسته شده است.
نویسنده سر العالمین بر حقِ خلافت بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر(ص) تأکید کرده و از خلفای سه‌گانه به‌عنوان غاصبانِ حق خلافت یاد کرده است. او واقعه غدیر را دلیلی قاطع بر نظر خود قلمداد کرده است. همچنین، به ماجرای دوات و قلم اشاره کرده و ادعای اجماع در واقعه سقیفه بنی‌ساعده مورد مناقشه قرار داده است.
از میان عالمان کسانی چون سِبط ابن‌جوزی، فیض کاشانی و عبدالحسین امینی کتاب سر العالمین را نوشته غزالی شمرده‌اند؛ اما برخی چون سید محسن امین، جلال‌الدین همایی و سید جعفر مرتضی عاملی، با بیان دلایلی، صحت انتساب این کتاب به غزالی را رد کرده‌اند. از جمله این دلایل وجود تناقضاتی تاریخی، مذهبی و برخی مطالب کم‌ارزش محتوایی در متن کتاب است. دلایل عدم انتساب از سوی بعضی محققان مورد مناقشه قرار گرفته است.
کتاب سر العالمین از یک خطبه و ۲۵ مقاله تشکیل شده که مقاله‌های ابتدایی آن درباره حکومت و برخی از مباحث نظری و عملی مربوط به آن است. در باقی مقاله‌ها مطالب متنوعی آمده که موضوع برخی از آنها مباحث صوفیه است.
سر العالمین و بازتاب تشیع در آن
سِرُّ العالَمَیْن و کَشف ما فی الدّارَیْن[۱] (راز دو جهان و پرده‌برداشتن از آنچه در دنیا و آخرت است) یا سُرُّ العالَمِین و کَشف ما فی الدّارَیْن[۲] (سُرور جهانیان و پرده‌برداشتن از آنچه در دنیا و آخرت است)، کتابی منسوب به غزالی که فضای حاکم بر مطالب آن از نظر مذهبی، شیعی قلمداد شده است.[۳] انتساب این کتاب با این محتوا به غزالی، از سوی برخی، نشانه شیعه‌شدن او در آخر عمرش دانسته شده است.[۴]
در مقاله چهارم سر العالمین، بر حقِ خلافت بلافصل امام علی(ع) پس از پیامبر(ص) تأکید شده و از خلفای سه‌گانه به‌عنوان غاصبان حق خلافت، در اثر غلبه هوای نفس و حب ریاست، یاد شده است.[۵] نویسنده کتاب، واقعه غدیر خم را دلیلی قاطع بر نظر خود قلمداد کرده است.[۶][یادداشت ۱] در همین مقاله، به ماجرای دوات و قلم اشاره شده[۷] و ادعای اجماع در واقعه سقیفه بنی‌ساعده مورد مناقشه قرار گرفته است.[۸]
محتوای شیعی سر العالمین موجب شده تا احمد امین (۱۸۸۶-۱۹۵۴م)، ادیب و متفکر مصری، مدعی شود که این کتاب جعلی است و شیعیان آن را بر اساس عقاید خود جهت ایجاد اعتبار برای مذهب شیعه ساخته‌اند و به غزالی نسبت داده‌اند.[۹] سید محسن امین در پاسخ به این ادعا گفته که شیعه برای یاری‌ِ مذهب خود، نیازی به یاری‌گرفتن از غزالی ندارد تا کتابی از زبان او به نفع خود جعل کند.[۱۰]
انتساب به غزالی
کتاب سر العالمین به ابوحامد غزالی منسوب شده است.[۱۱] ابوحامد محمد بن محمد غزالی طوسی (۴۵۰-۵۰۵ق)، فقیه و متکلم و صوفی اشعری شافعی ایرانی است[۱۲] که به دلیل برخی نظراتش مورد انتقاد شیعیان قرار گرفته است.[۱۳] به گفته برخی قدمت انتساب این کتاب به غزالی حدود یک قرن پس از مرگ اوست.[۱۴] بعضی محققان گفته‌اند که نظریه غالب در میان محققان جدید درباره این کتاب عدم صحت انتساب آن به غزالی است.[۱۵]
موافقان انتساب
گفته شده که از میان محققان قدیم و جدید افرادی چون سبط ابن‌جوزی (۵۸۲-۶۵۴ق)،[۱۶] فیض کاشانی[۱۷] و عبدالحسین امینی[۱۸] این کتاب را از آثار غزالی دانسته‌اند.[۱۹] دیگر افرادی که معتقد به انتساب کتاب به غزالی هستند، عبارتند از:
- شمس‌الدین ذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)[۲۰]
- محقق کرکی[۲۱]
- قاضی نورالله شوشتری[۲۲]
- ابوالفیض مرتضی زبیدی (۱۱۴۵-۱۲۰۵ق)[۲۳]
- شیخ بهائی[۲۴]
- شیخ حر عاملی[۲۵]
- علامه مجلسی[۲۶]
- سید هاشم بحرانی[۲۷]
- فخرالدین طُریحی[۲۸]
- سلیمان بن عبدالله ماحوزی[۲۹]
- میر حامدحسین هندی[۳۰]
- عبدالرحمن بدوی (۱۹۱۷-۲۰۰۲م)[۳۱]
- سید محمدحسین حسینی طهرانی[۳۲]
مخالفان انتساب
گروهی از محققان معاصر با ذکر دلایلی با انتساب کتاب سر العالمین به غزالی مخالفت کرده‌اند؛[۳۳] از جمله:
- ایگْناس گُلدْزیهر (۱۸۵۰-۱۹۲۰م)، اسلام‌شناس مجارستانی، به طور قطعی انتساب این کتاب به غزالی را رد کرده است.[۳۴]
- سید محسن امین عاملی احتمال داده که این کتاب نگاشته شخصی هم‌نام غزالی باشد.[۳۵]
- جلال‌الدین هُمایی معتقد است که قطعاً این کتاب از غزالی نیست و دشمنانش برای بدنام‌کردن او، از طریق شیعی، باطنی و خرافاتی قلمداد کردن او، این کتاب را به نامش جعل کرده‌اند.[۳۶] همایی از متن کتاب تناقضاتی تاریخی، مذهبی و برخی مطالب کم ارزش محتوایی استخراج کرده و از آنها نتیجه گرفته که سر العالمین کتابی ساختگی از نویسنده‌ای جاعل است.[۳۷]همایی ۱۳ کتاب دیگر را نام برده که نسبتشان به غزالی مشکوک است.[۳۸] بر برخی از استدلال‌های همایی خرده گرفته شده است.[۳۹]
- سید جعفر مرتضی عاملی، علاوه بر نقل اشکالات همایی، اضافه می‌کند که در سر العالمین نویسنده از تعدادی از آثار خود یاد کرده که هیچ‌کدام در فهرست آثار غزالی نیامده است.[۴۰]
برخی از دلایل اقامه‌شده از سوی مخالفانِ انتساب، رد شده است؛[۴۱] برای نمونه: بعضی از تناقضات تاریخی راه یافته به کتاب را ناشی از اشتباه ناسخان کتاب دانسته‌اند.[۴۲] برخی تناقضات ناشی از تشابه اسمی شخصیت‌های تاریخی متن تلقی شده است.[۴۳] آثاری که در متن کتاب به غزالی نسبت داده شده بعضی با کنکاش بیشتر در فهرست آثار او دیده می‌شود و برخی که در فهارس نیامده، ممکن است قبل از اینکه به دست فهرست‌نگاران برسد، از میان رفته باشد.[۴۴]
محتوا
کتاب سر العالمین از یک خطبه و ۲۵ مقاله تشکیل شده که برخی از این مقالات خود به فصولی تقسیم شده است.[۴۵] مباحث مقالات ابتدایی کتاب درباره حکومت و برخی از مباحث نظری و عملی مربوط به آن، چون ترتیب لشکر و جایگاه وزارت است.[۴۶] همین مباحث موجب شده که برخی این کتاب را از متون مهم سیاسی در فرهنگ اسلامی قلمداد کنند.[۴۷] از مقاله شانزدهم موضوع بحث تغییر می‌کند و نویسنده به طرح مباحثی از معارف صوفیه، چون ذکر و مکاشفه، می‌پردازد.[۴۸]
در میانه این مقالات، موضوع برخی از آنها تغییر می‌کند و به مباحثی متفرقه پرداخته می‌شود: در مقاله هفدهم، برخی از کتاب‌های اهل‌سنت نام برده شده و به خواندن آنها توصیه می‌شود.[۴۹] در مقاله نوزده، به مطالبی راجع به تسخیر جن، تعویذات و سایر علوم غریبه پرداخته می‌شود.[۵۰] در مقاله ۲۳، مباحثی درباره طب، داروها و خوردنی‌ها آمده است.[۵۱] در مقاله ۲۹ و ۳۰، علمای آخرت از صوفیه معرفی و برشمرده شده‌اند.[۵۲]
چاپ و نشر
کتاب سر العالمین چندین بار در تهران، هندوستان، مصر و عراق به چاپ رسیده است؛[۵۳] از جمله: در سال ۱۳۰۴ق و ۱۳۲۴ق و ۱۳۲۷ق در قاهره؛ در سال ۱۳۰۵ش به‌کوشش عیسی لواسانی طهرانی با مقدمه‌ای درباره غزالی به‌صورت سنگی در تهران؛ در سال ۱۳۱۴ق در بمبئی هندوستان؛ در سال ۱۹۶۵م در نجف به‌همت مکتبة الثقافة الدینیة.[۵۴]
پانویس
- ↑ ذکاوتی قراگوزلو، «سخنی کوتاه دربارهٔ کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، ص۶۹.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۱۶۸.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۲؛ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۴۰.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۳۹-۴۰.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۳۹-۴۰.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۴۰.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۴۰.
- ↑ امین، فجر الاسلام، ۱۹۶۹م، ص۲۷۵-۲۷۶.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ سبط ابن‌جوزی، تذكرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۵۶؛ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ مرعشی، ابوحامد غزالی، ۱۳۴۱ش، ص۲-۳.
- ↑ جزائری، زهرالربیع، ۱۴۲۱ق، ص۵۰۵؛ بهبهانی، فضایح الصوفیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۵۵-۱۵۶.
- ↑ انصاری، «پاره‌هايی درباره غزالی»، تارنمای بررسی‌های تاریخی.
- ↑ ذکاوتی قراگوزلو، «سخنی کوتاه دربارهٔ کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، ص۶۹.
- ↑ سبط ابن‌جوزی، تذكرة الخواص، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۳۵۶.
- ↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۱.
- ↑ امینی، عيد الغدير فی الاسلام، نشر مشعر، ص۳۶؛ امینی، سيرتنا و سنتنا، ۱۴۳۳ق، ص۷۲.
- ↑ ذکاوتی قراگوزلو، «سخنی کوتاه دربارهٔ کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، ص۶۹.
- ↑ ذهبی، سير أعلام النبلاء، ۱۴۰۵ق، ج۱۹، ص۳۲۸ و ۴۰۳؛ ذهبی، ميزان الاعتدال، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۵۰۰.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، قم، ج۸، ص۱۳.
- ↑ شوشتری، مجالس المؤمنین، ۱۳۷۷ش، ج۲، ص۱۹۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۲، ص۱۶۸.
- ↑ مرعشی نجفی و موسوی، بخشی از دست نوشته‌های آثار علامه دوران شیخ بهاء‌الدین عاملی، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۰.
- ↑ حر عاملی، إثبات الهداة، ۱۴۲۵ق، ج۳، ص۳۷۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳۷، ص۲۵۱.
- ↑ بحرانی، غاية المرام و حجة الخصام، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۲۲.
- ↑ طریحی، جواهر المطالب فی فضائل علی بن أبی‌طالب، ۱۴۲۷ق، ص۲۰۶.
- ↑ ماحوزی بحرانی، الأربعون حديثاً، ۱۴۰۷ق، ص۱۵۰.
- ↑ هندی، عبقات الانوار، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۴.
- ↑ بدوی، مؤلفات الغزالی، ۱۳۸۰ق، ص۲۲۵.
- ↑ حسینی طهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۲۲۳.
- ↑ ذکاوتی قراگوزلو، «سخنی کوتاه دربارهٔ کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، ص۶۹.
- ↑ فانی، «فهرست آثار چاپی غزالی»، ص۲۱۱.
- ↑ امین، اعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۵۵.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۱-۲۷۲.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۲-۲۷۳.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۴.
- ↑ ذکاوتی قراگوزلو، «سخنی کوتاه دربارهٔ کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، ص۷۱.
- ↑ مرتضی عاملی، «لمن هذه الکتب»، ص۹۷-۹۸.
- ↑ حائری خرم آبادی، «سر العالمین لمن»، ص۱۷۲-۱۸۲.
- ↑ حائری خرم آبادی، «سر العالمین لمن»، ص۱۷۴.
- ↑ حائری خرم آبادی، «سر العالمین لمن»، ص۱۷۵.
- ↑ حائری خرم آبادی، «سر العالمین لمن»، ص۱۷۶-۱۸۱.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۱۹-۱۱۳.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، مقدمه محقق، ص۵.
- ↑ غزالی، سر العالمین، ۱۴۲۱ق، ص۱۱۵.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۳.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۳.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۳.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۳-۲۷۴.
- ↑ همایی، غزالی‌نامه، کتابفروشی فروغی، ص۲۷۳.
- ↑ فانی، «فهرست آثار چاپی غزالی»، ص۲۱۷.
یادداشت
- ↑ غزالی در مقاله چهارم به واقعه غدیر و جمله مشهور پیامبر(ص) «مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ» و تبریک عمر به امام علی(ع) با جمله مشهورش اشاره کرده است«بَخٍّ بَخٍّ یا اباالحسن لَقْد أَصْبَحْتَ مَوْلَای وَ مَوْلَی کلِّ مَوْلَی» و این جمله را نشانگر تسلیم و رضایت و پذیرش حاکمیت علی از سوی عمر دانسته است که بعدها مغلوب هوای نفس و حبِّ ریاست شد.
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۰۳ق.
- امین، احمد، فجر الاسلام، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۶۹م.
- امینی، عبدالحسین، سيرتنا و سنتنا، قم، المجمع العالمی لاهل البيت عليهم السلام، ۱۴۳۳ق.
- امینی، عبدالحسین، عيد الغدير فی الاسلام والتتويج والقربات يوم الغدير، تحقیق فارس تبریزیان، تهران، نشر مشعر، بی‌تا.
- انصاری، حسن، «پاره‌هایی درباره غزالی»، تارنمای بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریخ و فرهنگ ایران و اسلام)، تاریخ درج مطلب: ۸ فروردین ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۲۱ مهر ۱۴۰۲ش.
- بدوی، عبدالرحمن، مؤلفات الغزالی، قاهره، المجلس الاعلی لرعاية الفنون و الآداب و العلوم الاجتماعية، ۱۳۸۰ق.
- بهبهانی، محمدجعفر بن محمدعلی، فضایح الصوفیة، تحقیق مؤسسه علامه مجدد وحید بهبهانی، قم، انتشارات انصاریان، ۱۴۱۳ق.
- بحرانی، سید هاشم بن سلیمان، غاية المرام و حجة الخصام فی تعيين الإمام من طريق الخاص والعام، تحقیق سيد علی عاشور، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۲۲ق.
- جزائری، نعمت‌الله بن عبدالله، زهرالربیع، بیروت، مؤسسة العالمیة للتجلید، ۱۴۲۱ق.
- حائری خرم آبادی،محمدعلی، «سر العالمین لمن»، در تراثنا، شماره ۴، رجب-رمضان ۱۴۰۶.
- حر عاملی، محمد بن حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۵ق.
- حسینی طهرانی، سید محمدحسین، امام‌شناسی، مشهد، انتشارات علامه طباطبايی، ۱۴۳۰ق.
- خوانساری، محمدباقر موسوی، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، دهاقانی (اسماعیلیان)، بی‌تا.
- ذکاوتی قراگوزلو، علیرضا، «سخنی کوتاه درباره کتاب سرالعالمین و کشف ما فی الدارین»، در مجله معارف، شماره ۲۱، آذر- اسفند ۱۳۶۹ش.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، سير أعلام النبلاء، تحقیق مجموعة من المحققين بإشراف الشيخ شعيب الأرنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، ميزان الاعتدال فی نقد الرجال، تحقيق علی محمد البجاوی، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ق.
- سبط ابن‌جوزی، يوسف بن قزاوغلى، تذكرة الخواص من الأمة بذكر خصائص الأئمة، تحقیق حسین تقی‌زاده، قم، مركز الطباعة و النشر المجمع العالمی لاهل البيت عليهم السلام، ۱۴۲۶ق.
- شوشتری، سید نورالله بن شریف‌الدین حسینی، مجالس المؤمنین، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۷ش.
- طریحی، فخرالدین بن محمدعلی، جواهر المطالب فی فضائل علی بن أبی‌طالب، تحقیق مهدی هوشمند، مشهد، المکتبة المتخصصة بامیرالمؤمنین علی(ع)، ۱۴۲۷ق.
- غزالی، محمد بن محمد، سر العالمین و کشف ما فی الدارین، تحقیق ایمن عبد الجابر بحیری، قاهره،دار الآفاق العربية، ۱۴۲۱ق.
- فانی، کامران، «فهرست آثار چاپی غزالی»، در مجله معارف، شماره ۳، آذر-اسفند ۱۳۶۳.
- فیض کاشانی، محمد بن شاه‌مرتضی، المحجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- ماحوزی بحرانی، سلیمان بن عبدالله، الأربعون حديثاً فی اثبات امامة أميرالمؤمنين عليه السلام، تحقيق السيد مهدی رجائی، بی‌جا، ناشر محقق، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- مرتضی عاملی، سید جعفر، «لمن هذه الکتب»، در تراثنا، شماره ۲، محرم و ربیع الاول ۱۴۰۶ق.
- مرعشی نجفی، سید محمود، ابوحامد غزالی، قم، کتابفروشی و چاپخانه نوین قم، ۱۳۴۱ش.
- مرعشی نجفی، سید محمود و میر محمود موسوی، بخشی از دست نوشته‌های آثار علامه دوران شیخ بهاء الدین عاملی، قم، كتابخانهٔ حضرت آيت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۸ش.
- همایی، جلال‌الدین، غزالی‌نامه، تهران، کتابفروشی فروغی، بی‌تا.
- هندی، میرحامد حسین کنتوری، عبقات الأنوار فی إمامة الأئمة الأطهار، تحقیق غلامرضا مولانا بروجردی، اصفهان، ناشر محقق، ۱۴۱۱ق.