حاوی الاقوال فی معرفة الرجال (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | عبدالنبی جزائری (درگذشت ۱۰۲۱ق) |
| موضوع | علم رجال |
| زبان | عربی |
| مجموعه | ۴جلد |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | مؤسسة الهدایة لاحیاء التراث |
| تاریخ نشر | ۱۴۱۸ق |
| نسخه الکترونیکی | http://pdf.lib.eshia.ir/94348 |
حاوی الاَقْوال فی مَعْرفَةِ الرِّجال کتابی به زبان عربی در علم رجال نوشته عبدالنبی جزائری (درگذشت ۱۰۲۱ق) رجال‌شناس شیعه است. سلیمان بن عبدالله ماحوزی با تقسیم رجال‌شناسان شیعه به چهار دوره مؤسسان، تکمیل‌کنندگان، جمع‌آوری‌کنندگان و مُنَقِّحان (محققان)، جزائری را به سبب نگارش این کتاب آغازگر دوره منقحان دانسته است.
در کتاب حاوی الاقوال، برای نخستین‌بار راویان بر اساس تقسیم چهارگانه حدیث (صحیح، مُوَثَّق، حَسَن و ضعیف) بخش‌بندی شده‌اند. جزائری راویان ناشناخته و کسانی که ستوده شده‌اند اما به حد حَسَن نمی‌رسند را از ضعیفان شمرده است؛ از این رو، بخش ضعیفانِ کتاب بلندترین بخش و دارای ۱۱۶۸ راوی است.
نویسنده در تألیف کتاب، بیشتر به اقوال و عملکرد نجاشی، شیخ طوسی و علامه حلی توجه داشته است و پس از نقل مطالب کتاب‌های پنج‌گانه رجالی، نظر خود را درباره راوی بیان می‌کند. کتاب حاوی الاقوال از یک مقدمه درباره کلیات علم رجال، بخش اصلی در چهار فصل درباره روایان صحیح، حسن، موثق و ضعیف و یک خاتمه تشکیل شده است.
نویسنده
عبدالنّبی جزائری (درگذشت ۱۰۲۱ق)[۱] رجال‌شناس اهل عراق و عالم شیعه قرن یازدهم قمری است.[۲] به گفته سید محمدباقر خوانساری، عبدالنبی جزائری در فقه، اصول، کلام، حدیث و... نیز مهارت داشته است.[۳]
روش
عبدالنبی جزائری در نگارش کتاب حاوی الاقوال، به کتاب‌های رجالی نجاشی، شیخ طوسی و علامه حلی توجه ویژه‌ای داشته است. وی ابتدا سخن نجاشی را بدون تغییر در عبارت و با حذف استنادات و واسطه‌های نقل، ذکر کرده سپس نظر علامه حلی در خلاصه الاقوال را بیان می‌کند. پس از آن، عبارت شهید ثانی و سخن شیخ طوسی را در دو کتاب رجال و فهرست او می‌آورد. او با این کار قصد داشته نشان دهد که نام هر راوی در کدامیک از اصول پنج‌گانه رجالی (رجال الکشی، رجال النجاشی، رجال الشیخ، فهرست الشیخ و رجال البرقی) آمده است. نویسنده در پایان هر اسم، به تأیید یا ردّ مطالب پرداخته و حال راوی را روشن می‌کند.[۴]
سلیمان بن عبدالله ماحوزی رجال‌شناس شیعه، نویسنده را به سبب تألیف حاوی الاقوال، آغازکننده دوره مُنَقِّحان (محققان) در علم رجال دانسته است. او رجال‌شناسان را به چهار دسته مؤسسان، تکمیل‌کنندگان، جمع‌آوری‌کنندگان و منقحان تقسیم کرده است. به گفته وی در دوره منقحان، علم رجال محققانه بررسی و با نگاه منتقدانه به جرح و تعدیل راویان پرداخته شده است.[۵] البته پیش از جزائری، برخی از عالمان مانند شهید ثانی به بررسی نقادانه رجال پرداخته‌اند، ولی شامل همه راویان و جوانب علم رجال نمی‌شود.[۶]
ابتکار در تدوین و محتوا
در کتاب حاوی الاقوال، برای نخستین‌بار روایان بر اساس تقسیم چهارگانه حدیث (صحیح، مُوَثَّق، حَسَن و ضعیف) دسته‌بندی شده‌اند.[۷] پیش از این کتاب، در بررسی راویان، تقسیم‌بندی وجود نداشت یا بر اساس تقسیم دوگانه حدیث (صحیح و ضعیف) بخش‌بندی می‌شد.[۸]
دوره نَقّادی در علم رجال نیز با نگاشته شدن این کتاب و کتاب نقد الرجال، نوشته مصطفی تفرشی، آغاز شد.[۹]
سخت‌گیری در توثیق
در کتاب حاوی الاقوال، رجال ناشناخته و کسانی که ستوده شده‌اند ولی به حد حَسَن نمی‌رسند از ضعیفان شمرده شده‌اند؛ از این‌رو، بخش ضعیفانِ کتاب طولانی‌ترین بخش و دارای ۱۱۶۸ راوی است.[۱۰] ابوعلی حائری رجال‌شناس قرن ۱۳ هجری قمری، نویسنده کتاب را به ابن غضائری تشبیه کرده است؛ زیرا مانند او افراد مستحق توثیق را ضعیف شمرده[۱۱] و نویسنده کتاب را از این نظر مورد نقد قرار داده است؛[۱۲] البته سخت‌گیری او در توثیق باعث شده برای اثبات وثاقت برخی راویانِ مورد اختلاف، به سخن او استناد شود.[۱۳]
محتوا
کتاب حاوی الاقوال فی معرفة الرجال از مقدمه، بخش اصلی و خاتمه تشکیل شده است:
مقدمه
نویسنده در مقدمه اثر به ذکر مطالبی در باب علم رجال پرداخته است:
- تعریف و بیان موضوع علم رجال
- بحث درباره الفاظ جرح و تعدیل
- وجه تقدیم جرح بر تعدیل
- لزوم شهادت دو عادل در تزکیه راوی
- پذیرفتن روایات راوی تا پیش از انحراف عقیده
- وجوه تشخیص راوی در صورت اشتراک اسمی
- مذاهب هفت‌گانه شیعیان
- کنیه‌های امامان(ع)
- فرق اصل و نوادر
- ابن غضائری کیست؟[۱۴][۱۵]
بخش اصلی
کتاب به چهار بخش «صِحاح، حِسان، مُوَثَّقین و ضِعاف» تقسیم شده و بر اساس حروف الفبا پیش رفته است. مجموع افرادِ بررسی‌شده به ۲۳۵۸ نفر می‌رسد.[۱۶]
در بخش صحاح ۷۶۳ نفر ذکر شده که به وثاقت آنها تصریح شده است. نویسنده پس از پایان این بخش به بررسی افرادی که در کتاب خلاصة الاَقوال نوشته علامه حلی آمده پرداخته است. سپس مشایخ و بزرگان شیعه پس از زمان شیخ طوسی را ذکر می‌کند.[۱۷]
بخش دوم بخش حسان (افرادی که به وثاقتشان تصریح نشده) است. در این بخش ۸۰ نفر نام برده می‌شوند. در پایان این بخش درباره برخی اولیا و خواص امام علی(ع) و اصحاب او و همچنین از قبیله ربیعه و یمن سخن گفته است.[۱۸]
در بخش سوم ۶۲ نفر موثق بررسی شده‌اند، کسانی که با وجود فساد عقیده‌شان، به توثیق آنان تصریح شده است.[۱۹]
بخش چهارم مربوط به ضعفا است، که ۱۱۶۸ نفر از افراد ممدوح و مجهول‌الحال، نام برده می‌شوند.[۲۰]
خاتمه
جزائری در پایان کتاب، تنبیهاتی آورده است:
- کنیه‌ها و لقب‌های معروف افراد
- ابوجعفر استاد سعد بن عبدالله کیست؟
- توضیح بعضی از اسناد
- توضیح اشتراک در اسم
- سند ابراهیم بن هاشم به حماد بن عیسی
- سند کلینی به محمد بن اسماعیل
- مراد از عدة من اصحابنا در روایات کلینی
- مستثنیات روایات محمد بن احمد بن یحیی
- مذمومین از اصحاب امامان(ع)
- صاحبان توقیعات
- تاریخ ولادت و وفات امامان(ع)
- طرق شیخ طوسی در استبصار و تهذیب و اساتید شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه
- اصحاب اجماع
- شناخت قبیله‌ها.[۲۱]
نسخه‌ها و چاپ
دو نسخه موجود کتاب عبارتند از:
- نسخه کتابخانه مجلس شورای اسلامی، که به املاء نویسنده کتابت شده است.[۲۲]
- نسخه کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم.[۲۳]
حاوی الاقوال با تحقیق ریاض حبیب الناصری در مؤسسه الهدایه لاحیاء التراث قم در سال ۱۴۱۸ق به چاپ رسیده است.[۲۴]
پانویس
- ↑ افندی، ریاض العلماء، ۱۴۳۱ق، ج۳، ص۲۷۵.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۶۸.
- ↑ خوانساری، روضات الجنات، ۱۳۹۰ق، ج۴، ص۲۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ بحرانی، معراج اهل الکمال، ۱۴۱۲ق، مقدمه مؤلف، ص۷-ص۲۴.
- ↑ بحرانی، معراج اهل الکمال، ۱۴۱۲ق، مقدمه مؤلف، ص۲۳.
- ↑ ربانی، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، ۱۳۸۵ش، ص۱۵۹.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، مقدمه، ج۱، ص۳۱.
- ↑ ربانی، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، ۱۳۸۵ش، ص۲۴.
- ↑ ساعدی، الضعفاء من رجال الحدیث، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۲۳.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، مقدمه، ج۱، ص۳۱.
- ↑ مازندرانی حائری، منتهی المقال، ۱۴۱۶ق، ج۱، ص۹.
- ↑ ربانی، سبک‌شناسی دانش رجال الحدیث، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۰.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ جزائری، حاوی الاقوال، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۹۸–۱۱۵.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ انصاری قمی، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، ص۶۸ و ۶۹.
- ↑ جزائری، حاوی الاقوال، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۸.
- ↑ جزائری، حاوی الاقوال، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۸۸.
- ↑ طلاییان، مأخذشناسی رجال شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۹۰.
منابع
- افندی، عبدالله بن عیسی‌بیگ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، به تحقیق احمد حسینی اشکوری، به اهتمام محمود مرعشی، بیروت، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۳۱ق.
- انصاری قمی، ناصرالدین، «تازه‌های نگارش و نشر: مرآة الحرمین و...»، بخش معرفی کتاب حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، در آینه پژوهش، شماره ۵۲، مهر و آبان ۱۳۷۷ش.
- بحرانی، سلیمان بن عبدالله، معراج أهل الکمال إلی معرفة الرجال، به تحقیق مهدی رجایی و عبدالزهراء عویناتی، بی‌جا، عبدالزهراء العویناتی، ۱۴۱۲ق.
- جزائری، عبدالنبی، حاوی الاقوال فی معرفة الرجال، تحقیق ریاض حبیب الناصری، قم، مؤسسه الهدایه لاحیاء التراث، ۱۴۱۸ق.
- خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، به تحقیق اسدالله اسماعیلیان، قم، دهقانی (اسماعیلیان)، ۱۳۹۰ق.
- طلاییان، رسول، مأخذشناسی رجال شیعه، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۸۱ش.
- مازندرانی حائری، محمد بن اسماعیل، منتهی المقال فی احوال الرجال، به تحقیق مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، قم، مؤسسة آل البیت(ع) لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.