اعجاز علمی قرآن نظریه‌ای است که با تطبیق مطالب قرآن با یافته‌های علوم تجربی، در پی اثبات معجزه بودن قرآن است. بنا بر این نظریه، قرآن از حقایقی در زمینه علوم، به ویژه علوم تجربی سخن گفته است که در عصر نزول قرآن کشف نشده بود و از آنجا که بیان چنین حقایق علمی‌ای در آن زمان از توان انسان بیرون بوده، باید قرآن را معجزه پیامبر اسلام(ص) و کتابی از سوی خداوند دانست.
اشاره قرآن به مسائلی چون حرکت وضعی و انتقالی زمین، پیدایش حیات از آب، نیروی جاذبه زمین و زوج بودن گیاهان و جانوران، نمونه‌های اعجاز علمی قرآن کریم دانسته شده است.
محمد بن احمد اسکندرانی، رشید رضا و طنطاوی، نخستین مسلمانانی بوده‌اند که در این زمینه تألیفاتی داشته‌اند. پیشگامان این مسئله در ایران نیز محمدتقی شریعتی، سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان بوده‌اند.
برخی از عالمان مسلمان با تفسیر علمی قرآن مخالف‌اند و بر این باورند که نظریه‌های علمی همواره در معرض تغییر و تحول و ابطال قرار دارند و در صورت ابطال نظریه‌ها، قرآن نیز زیر سؤال می‌رود؛ اما موافقان، تطبیق آیات قرآن بر یافته‌های علوم تجربی را راهی برای اثبات حقانیت قرآن می‌دانند.
معرفی نظریه
بنا بر نظریه اعجاز علمی قرآن، این کتاب از حقایقی در زمینه علوم، به‌ویژه علوم تجربی سخن گفته است که در عصر نزول قرآن کشف نشده بود. به‌علاوه، بر خلاف بسیاری از کتاب‌های علمی که با گذر زمان نظریه‌های آنها ابطال می‌شود، قرآن دربرگیرنده مطالب علمی‌ای است که هیچ‌گاه نقض نشده است. از آنجا که بیان چنین حقایق علمی‌ای در آن زمان، از توان انسان بیرون بوده است، باید قرآن را معجزه پیامبر اسلام(ص) و کتابی از سوی خداوند دانست.[۱]
پیشینه
تفسیر علمی قرآن در جهان اسلام پیشینه‌ای دراز دارد. گفته‌اند نخستین بار ابن سینا (۳۷۰-۴۲۸ق) با تطبیق برخی از گزاره‌های فلسفی با آیات قرآن، تلاش کرد تفسیری علمی از برخی آیات ارائه دهد؛ فخر رازی (۵۴۴-۶۰۶ق) نیز عبارت قرآنی «سَبعَ سَماوات» (آسمان‌های هفت‌گانه) را بر سیارات هفت‌گانه که در دانش نجوم یونان باستان اثبات شده بود، تطبیق داد.[۲] با این حال اثبات اعجاز علمی قرآن به قرن اخیر برمی‌گردد که به دلیل کشفیات جدید در علوم تجربی، تفسیر علمی قرآن مورد توجه بسیاری قرار گرفت.[۳]
در این دوره، بسیاری از مفسران و دانشمندان شیعه و سنی تلاش کردند اعجاز علمی قرآن را اثبات کنند.[۴] کتاب‌های فراوانی هم در زمینه تفسیر علمی قرآن و اعجاز آن نگارش یافت.[۵] محمد بن احمد اسکندرانی، رشید رضا و طَنطاوی از نخستین کسانی‌اند که در این زمینه آثاری را منتشر کردند.[۶] پیشگامان این مسئله در ایران نیز محمدتقی شریعتی، سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان بودند.[۷]
نمونه‌های اعجاز علمی قرآن
مفسران، مطالب علمی فراوانی را به قرآن نسبت داده و اعجاز علمی آن به شمار آورده‌اند؛ از جمله حرکت وضعی و انتقالی زمین، پیدایش حیات از آب، نیروی جاذبه زمین، زوج بودن گیاهان و جانوران، و گردش کرات در مدارهای معین.[۸]
برخی از آیاتی که از در اثبات اعجاز علمی قرآن مورد استفاده قرار گرفته‌اند، عبارت‌اند از:
- وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ کلَّ شَیءٍ حَی: «هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم» (سوره انبیاء، آیه ۳۰).
برخی با استناد به یافته‌های جدید علوم تجربی مبنی بر پیدایش حیات از آب، این آیه را از اعجازهای علمی قرآن دانسته‌اند.[۹]
- وَمِن کلِّ الثَّمَرَ‌اتِ جَعَلَ فِیهَا زَوْجَینِ اثْنَینِ: «و از هرگونه میوه‌ای در آن، جفت‌جفت قرار داد» (سوره رعد، آیه ۳).
به نوشته تفسیر نمونه، زوج بودن برخی از گیاهان، در گذشته شناخته شده بود؛ اما تنها در اواسط قرن هجدهم میلادی، دانشمندان علوم تجربی کشف کردند که این قانونی کلی است و درباره همه گیاهان صدق می‌کند.[۱۰]
- ثُمَّ اسْتَوَیٰ إِلَی السَّمَاءِ وَهِی دُخَانٌ: «سپس آهنگ [آفرینش] آسمان کرد، و آن بخاری بود» (سوره فصلت، آیه ۱۱).
برخی از مفسران گفته‌اند که این آیه نظریه مهبانگ (انفجار بزرگ)، پیداش جهان را بیان می‌کند. آنها بر این باورند که بخاری که آیه از آن سخن گفته است، همان توده بزرگ بخار است که به گفته دانشمندان، بر اثر انفجار بزرگ به وجود آمده بود.[۱۱]
- وَمَن یُرِ‌دْ أَن یضِلَّهُ یجْعَلْ صَدْرَ‌هُ ضَیقًا حَرَ‌جًا کأَنَّمَا یصَّعَّدُ فِی السَّمَاءِ: «و هرکه را بخواهد گمراه کند، دلش را سخت تنگ می‌گرداند؛ چنان‌که گویی به زحمت در آسمان بالا می‌رود» (سوره انعام، آیه ۱۲۵).
گفته‌اند امروزه ثابت شده است که انسان هراندازه از سطح کره زمین بالاتر رود، تنفس برای او دشوارتر می‌شود؛ تا جایی که دچار کمبود اکسیژن و بیهوشی می‌شود و این از معجزات علمی قرآن است.[۱۲]
مخالفان نظریه اعجاز علمی
مخالفان تفسیر علمی قرآن می‌گویند قرآن کتاب هدایت است و نباید از آن انتظار داشت که نظریه‌های علمی و قوانین فیزیک و شیمی را بیان کند. آنها بر این باورند که نظریه‌های علمی همواره در معرض تغییر و تحول و ابطال قرار دارند و در صورت ابطال نظریه‌ها، قرآن زیر سؤال می‌رود. در مقابل، موافقان استدلال کرده‌اند که تطبیق یافته‌های علمی با آیات قرآن منافاتی با کتاب هدایت بودن آن ندارد؛ به‌عکس، نشان دادن حقایق علمی قرآن، حقانیت آن را اثبات کرده و به هدایتگری آن کمک می‌کند.[۱۳]
میان موافقان تفسیر علمی قرآن هم اختلاف‌نظر هست: برخی بر این باورند که همه علوم در قرآن وجود دارد و تلاش کرده‌اند دانش‌هایی چون پزشکی، ریاضیات، هندسه، جبر و نجوم را از آن استخراج کنند.[۱۴] طنطاوی، محمد عبدالنعیم الجمال، محمد بن احمد اسکندرانی و سید احمدخان هندی از این دسته‌اند.[۱۵]
گروه دیگری از آنها معتقدند دسته نخست در زمینه تفسیر علمی، افراط کرده و بدون رعایت روش‌های علمی تفسیر، نظریه‌های علوم تجربی را به قرآن تحمیل کرده است. به باور اینان، قرآن از همه علوم سخن نگفته است؛ اما در برخی از آیات قرآن حقایقی بیان شده است که دانشمدان علوم تجربی قرن‌ها بعد آنها را کشف کرده‌اند. این آیات نشان‌دهنده اعجاز علمی قرآن هستند.[۱۶] سید قطب، رشید رضا، محمدتقی شریعتی، سید محمود طالقانی و مهدی بازرگان از این گروه‌اند.[۱۷]
علامه طباطبایی، در مقدمه المیزان، تفسیر علمی قرآن را تحمیل نظریه‌های علوم تجربی بر قرآن دانسته و آن را تطبیق نامیده است.[۱۸]
کتاب‌شناسی
کتاب‌ها و مقالات و نشریات علمی فراوانی در زمینه تفسیر علمی قرآن انتشار یافته است.[۱۹] سه کتاب «کشف الأسرار النورانیة القرآنیة»، «البراهین البینات فی بیان حقائق الحیوانات»، و «تبیان الأسرار الربانیة فی النباتات والمعادن والخواص الحیوانیة»، از محمد بن احمد اسکندرانی، المنار نوشته رشید رضا و جواهر القرآنِ طنطاوی، نخستین تفسیرهای علمی از قرآن هستند.[۲۰] تفسیر نوین نوشته محمدتقی شریعتی نیز از کتاب‌های برجسته در این زمینه دانسته شده که تلاش کرده با دوری از افراط، نمونه‌هایی از اعجاز قرآن را نشان دهد.[۲۱] محمدهادی معرفت هم در جلد ششم التمهید، به این موضوع پرداخته است.[۲۲]
برخی دیگر از مهم‌ترین کتاب‌ها در این زمینه عبارت است از:
- پژوهشی در اعجاز علمی قرآن: محمدعلی رضایی اصفهانی
- الاعجاز التربوی للقرآن: مصطفی رجب
- موسوعة الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم والسنة المطهرة: یوسف الحاج احمد
- الموسوعة العلمیة فی اعجاز القرآن الکریم والسنة النبویة: امجد فتحی و هانی بن مرعی القلینی
- موسوعة الذهبیه فی اعجاز القرآن الکریم والسنة النبویة: احمد مصطفی متولی
- من الاعجاز العلمی فی القرآن الکریم: حسن ابوالعینین.[۲۳]
فصلنامه «الاعجاز العلمی فی القرآن والسنة» از نشریات علمی‌ای است که در بیش از سی شماره، از اعجاز علمی قرآن در زمینه‌های پزشکی، نجوم، زمین‌شناسی، زیست‌شناسی، ریاضی، اقتصاد، تربیت و جامعه‌شناسی بحث کرده است.[۲۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ برومند، «بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن»، ص۷۶-۷۷.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۲۶.
- ↑ معارف، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، ص۸۳، ۸۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۰.
- ↑ معارف، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، ص۸۳، ۸۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، ص۱۲و۱۳.
- ↑ پورحسن، «نقد و بررسی روش تفسیر علمی قرآن»، ص۹۰و۹۱.
- ↑ معارف، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، ص۸۷.
- ↑ معرفت، التمهید، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۳۳-۳۵.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۱۰، ص۱۱۹-۱۲۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۹۷-۱۰۰.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۵، ص۴۳۵، ۴۳۶.
- ↑ برومند، «بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن»، ص۷۷-۷۸.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۴۷-۴۹.
- ↑ پورحسن، «نقد و بررسی روش تفسیر علمی قرآن»، ص۹۰.
- ↑ رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، ۱۳۸۸ش، ص۴۷-۴۹.
- ↑ پورحسن، «نقد و بررسی روش تفسیر علمی قرآن»، ص۹۰-۹۱.
- ↑ علامه طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ص۶-۹.
- ↑ رضایی اصفهانی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، ص۱۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، ص۱۲.
- ↑ معارف، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، ص۸۴.
- ↑ رضایی، «منبع‌شناسی اعجاز علمی قرآن»، ص۲۰۴.
- ↑ رضایی اصفهانی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، ص۱۳.
- ↑ رضایی اصفهانی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، ص۱۳.
منابع
- برومند، محمدحسین، «بررسی و نقد توجیه علمی اعجاز قرآن»، مقالات و بررسی‌ها، ش۷۱، ۱۳۸۱ش.
- پورحسن، قاسم، «نقد و بررسی روش تفسیر علمی قرآن»، پیام جاویدان، ش۶، ۱۳۸۴ش.
- رضایی، حسن‌رضا، «منبع‌شناسی اعجاز علمی قرآن»، قرآن وعلم، ش۷، ۱۳۸۹ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت، کتاب مبین، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، «چیستی و چالش‌های اعجاز علمی قرآن»، قرآن و علم، ش۷، ۱۳۸۹ش.
- طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
- معارف، مجید، «جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین»، صحیفه مبین، ش۳۷، ۱۳۸۵ش.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، چاپ اول، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.