استعمال دخانیات
 | مقالات ویکیشیعه با رویکرد «ارتباط با مکتب اهلبیت» نوشته میشوند. برای آگاهی از دیگر ابعاد موضوع، منابع دیگر را جویا شوید. |
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۷ آبان ۱۴۰۳ توسط کاربر:H.ahmadi برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
استعمالِ دُخانیات، تنفس دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو است. نخستین بار توتون یا تنباکو از کشورهای غربی به کشورهای اسلامی وارد شد و با رواج استعمال آن در میان مسلمانان، فقیهان نیز به بررسی حکم شرعی آن پرداختند. گروهی از فقیهان به حرمت و گروهی دیگر به جواز آن فتوا دادند.
قاعده لاضرر مهم‌ترین دلیلی است که قائلان به حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند. آنان بر این نظرند که استعمال دخانیات برای سلامتی ضرر دارد و براساس قاعده لاضرر هر چه برای سلامتی ضرر داشته باشد حرام است. این دلیل مورد نقد قائلان به جواز استعمال دخانیات قرار گرفته و گفته‌اند مفهوم ضرر، مفهوم ثابتی نیست و به مزاج‌های مختلف افراد، شرایط زمانی و مکانی و مقدار آن، بستگی دارد. از نظر این فقیهان، استعمال دخانیات، تنها برای برخی افراد ضرر دارد و فقط نسبت به آنان حرام است، لذا نمی‌توان حکم کلی صادر کرد و آن را برای همه حرام دانست.
فقهای مسلمان معتقدند که هیچ نصی در خصوص حکم شرعی استعمال دخانیات وارد نشده است، با این وجود گروهی از آنان احتیاط کرده و گروهی دیگر با تمسک به اصل برائت و قاعده حلیت، به جواز آن فتوا داده‌اند.
استعمال دخانیات را از مسائل اجتماعی و چالش‌های جدی در حوزه سلامت و بهداشت به شمار آورده‌اند. براساس آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مصوب جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آن‌ها در برابر زیان‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر گونه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، به هر نحو ممنوع اعلام شده است.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
استعمال دخانیات یا شُرب توتون، استنشاق دود ناشی از سوزاندن توتون یا تنباکو، به کمک وسایلی همچون سیگار، قلیان، چپق، پیپ یا امثال آن است.[۱] آنچه از توتون و تنباکو به صورت سیگار و غیر آن استعمال می‌شود را نیز دخانیات گویند.[۲]
از این اصطلاحات در ابواب فقهی صلاة و صوم و در مسائل مستحدثه، بحث شده است.[۳] همچنین فقهای مسلمان درباره حکم شرعی استعمال دخانیات و خرید و فروش آن به‌طور مستقل بحث کرده‌اند.[۴]
تاریخچه بحث
حر عاملی در فائده ۵۱ از کتاب الفوائد الطوسیة، در ضمن بیان یکی از ادله حرمت استعمال دخانیات، توتون و تنباکو را از واردات فرنگ به کشورهای اسلامی دانسته است.[۵] آغاز ورود دخانیات از غرب به کشورهای اسلامی را از سال‌های آخر قرن دهم هجری گزارش کرده‌اند.[۶]
همچنین نقل شده است که نخستین بار توتون و تنباکو به کشور ترکیه در سال ۱۶۰۵م، از طریق قسطنطنیه، به دمشق در سال ۱۶۰۶م، به حجاز، مکه و کشور مصر در اواخر سال ۱۶۰۱م، وارد گردید.[۷] بنا به برخی نقل‌ها ورود دخانیات به کشور ایران از اوایل قرن ۱۱ هجری بوده است.[۸] پس از گسترش دخانیات در کشورهای اسلامی و شیوع استعمال آن در بین مسلمانان، فقها به بررسی حکم شرعی آن پرداختند.[۹] گروهی از فقها آن را جایز و گروه دیگری آن را حرام اعلام کردند.[۱۰]
مناقشه اصولی و اخباری در حکم شرعی استعمال دخانیات
گفته می‌شود اصولیان و اخباریان در اثر اختلاف مبانی‌شان در شبهات حکمیه تحریمیه، در حکم شرعی استعمال دخانیات نیز اختلاف نظر دارند، به‌طوری که در برهه‌ای، حرمت استفاده از توتون و استعمال دخانیات نماد اخباری‌گری و جواز استعمال آن، نماد اندیشه اصولی به شمار می‌رفت.[۱۱]
بنا به دیدگاه اصولیان، در شبهات حکمیه تحریمیه، یعنی در جایی که؛ اولاً مجتهد به اصل تکلیف در یک مسئله‌ای شک داشته باشد؛ ثانیاً منشأ شک، فقدان نص در آن مسئله، اجمال نص یا تعارض نصوص باشد و ثالثاً دوران امر بین حکم کلی حرمت و غیر وجوب باشد، اصل برائت جاری می‌شود.[۱۲] اخباریان در این شرایط به توقف یا احتیاط قائل شده‌اند.[۱۳]
از آنجا که گفته می‌شود هیچ نص یا روایتی درباره استعمال دخانیات وارد نشده است،[۱۴] لذا در این که حکم کلی آن، حرمت است یا اباحه و یا کراهت، شک و تردید وجود دارد که اصولیان طبق مبنای خودشان به برائت قائل شده و آن را جایز دانسته‌اند[۱۵] و اخباریان به توقف در این مسئله روی آورده‌اند.[۱۶]
حرمت استعمال دخانیات
گروهی از فقهای مسلمان استعمال دخانیات را حرام اعلام کرده‌اند و برای اثبات حرمت آن به ادله زیر استناد کرده‌اند:
مضر بودن دخانیات برای بدن
فقهای مسلمان، استعمال دخانیات را با استناد به قاعده لاضرر، تنها در صورتی که ضرر مهم و قابل توجهی برای بدن داشته باشد، حرام دانسته‌اند.[۱۷] برای نمونه بنا به فتوای سیدعلی سیستانی، استعمال مواد مخدر، سیگار و قلیان، در صورتی که دارای ضرر و زیان فوق‌العاده و مهمی باشد، حرام است؛[۱۸] اما برخی از فقهای شیعه مثل حر عاملی و ناصر مکارم شیرازی به‌طور مطلق فتوای به حرمت داده‌اند.[۱۹]
به‌گفته حر عاملی همه کسانی که به استعمال دخانیات عادت دارند و همچنین اطباء، از ضررهای ناشی از آن خبر داده‌اند و برپایه روایتی از امام صادق(ع)[۲۰] مضر بودن چیزی، علت حرمت آن چیز شمرده شده است.[۲۱] مکارم شیرازی نیز گفته است پزشکان و اهل خبره اتفاق نظر دارند که استعمال دخانیات و سیگار ضررهای مهم و حیاتی برای بدن دارد[۲۲] و لذا مطابق قاعده لاضرر مشمول حکم حرمت می‌شود.[۲۳]
گروهی از فقهای حنفیه، مالکیه، شافعیه، حنابله، عبدالعزیز ابن‌باز، مفتی وهابی اهل عربستان، نیز به حرمت استعمال دخانیات فتوا داده‌اند.[۲۴] قاعده لاضرر یکی از ادله‌ای است که این فقیهان برای اثبات حرمت استعمال دخانیات به آن استناد کرده‌اند.[۲۵] برپایه این قاعده، استعمال دخانیات، بنا به گزارش متخصصان، ضرر مهم و قابل توجه برای بدن دارد و هر آنچه برای بدن ضرر دارد، حرام است.[۲۶]
دخانیات از خبائث و استعمال آن افتادن در هلاکت است
بنا به آیه «يُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ»،[۲۷] خداوند ناپاکی‌ها و امور خبیث را حرام کرده و دخانیات یکی از این امور است.[۲۸] همچنین گفته‌اند که استعمال دخانیات به سبب آن که موجب عارض شدن بیماری‌های زیادی می‌شود، نوعی افکندن خود در هلاکت است که خداوند بنا به آیه تهلکه از آن نهی کرده است.[۲۹]
استعمال دخانیات مخالف احتیاط است
اخباری‌های شیعه و برخی فقیهان اهل سنت مانند محمد بن احمد علیش (درگذشت: ۱۲۹۹ق)، فقیه مالکی، به قاعده احتیاط برای حرمت استعمال دخانیات استناد کرده‌اند.[۳۰] مطابق این قاعده برخی امور به‌طور واضح، حرام است و باید از آن اجتناب کرد، برخی دیگر به‌طور واضح، واجب است که باید انجام داد و در برخی دیگر وجوب یا حرمت آن واضح نیست و نسبت به آن شبهه وجود دارد که برای نجات از افتادن در محرمات الهی، باید در آن‌ها توقف کرد.[۳۱] استعمال دخانیات از اموری است که نسبت به آن شبهه وجود دارد و توقف نکردن در آن موجب افتادن در محرمات الهی و هلاکت می‌گردد.[۳۲]
صرف هزینه برای دخانیات اسراف و تضییع مال است
صرف هزینه برای استعمال دخانیات، اسراف و ضایع کردن مال است و بنا به آیه ۴۳ سوره غافر و برخی روایات،[۳۳] اسراف و ضایع کردن مال، حرام است.[۳۴]
جایز بودن استعمال دخانیات
برخی فقیهان به جواز استعمال دخانیات فتوا داده‌اند و به ادله زیر استناد کرده‌اند:
مناقشه در مضر بودن دخانیات برای همه بدن‌ها
از نظر برخی فقها مفهوم «ضرر» مفهوم مطلق و ثابتی نیست که حکم حرمت، ذاتی و غیر منفک از آن باشد؛ بلکه مفهومی غیر ثابت و نسبی است که به نسبت افراد و مزاج‌های مختلف آنان، مقدار آن چیز که می‌گویند ضرر دارد و همچنین در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، تغییر می‌یابد.[۳۵] دخانیات یکی از همین امور است که برخی فقها گفته‌اند ضرر آن غیر ثابت بوده و ممکن است تنها برای بعضی از بدن‌ها ضرر داشته و برای بعضی دیگر ضرر نداشته باشد و لذا نمی‌توان آن را تحت قاعده کلی درآورد و در همه موارد آن را حرام اعلام کرد.[۳۶]
توتون و تنباکو پاکیزه و حلال است
هر آنچه در زمین است و از زمین می‌روید بنا به شهادت آیاتی همچون آیه «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا؛ او خدایی است که همه چیز در زمین را برای شما خلق کرد.»[۳۷] و آیه «كُلُوا مِمَّا فِي الْأَرْضِ حَلَالًا طَيِّبًا؛ از آنچه در زمین حلال و پاکیزه است تناول کنید.»،[۳۸] حلال است؛ مگر آن که دلیل خاصی بر حرمت آن اقامه شود.[۳۹] توتون و تنباکو نیز یکی از چیزهایی است که مانند سایر گیاهان از زمین می‌روید و هیچ نص شرعی یا دلیل خاصی بر حرام بودن استفاده از آن وارد نشده، پس حلال و پاکیزه است.[۴۰]
قاعده حلیت
برای حرمت استعمال دخانیات هیچ نصی وارد نشده است و همه فقهای متقدم و متأخر شیعه، به‌نقل از سید نعمت‌الله جزایری، بر حلال‌بودن هر آنچه نصی بر حرمت آن وارد نشده، اجماع دارند.[۴۱] محمد بن علی شوکانی (درگذشت: ۱۲۵۰ق)، عالم زیدی اهل یمن، و برخی فقهای اهل سنت برای اثبات جواز استعمال دخانیات به همین قاعده استناد کرده‌اند.[۴۲]
برخی فقیهان اهل سنت به کراهت استعمال دخانیات فتوا داده و گفته‌اند از آنجا که ادله‌ای که برای حرمت استعمال دخانیات ارائه شده، ناتوان از اثبات حرمت آنند و لذا در حکم آن شک وجود دارد و به‌صرف شک نیز حرمت اثبات نمی‌شود، پس به کراهت استعمال دخانیت بسنده کرده‌اند.[۴۳]
سایر احکام استعمال دخانیات
برخی دیگر از احکام مربوط به استعمال دخانیات به شرح زیر است:
- از نظر فقهای اهل سنت، استعمال دخانیات، چه خودش حرام باشد یا مباح و یا مکروه، در مسجد جایز نیست و حرام است.[۴۴] همچنین گفته‌اند کسی که سیگار کشیده است تا زمانی که دهنش بوی سیگار می‌دهد، جایز نیست به مسجد وارد شود.[۴۵]
- سیگار یا قلیان کشیدن در اماکن عمومی و اجتماعات و یا وسایل نقلیه عمومی در صورتی که ضرر قابل توجه برای دیگران داشته باشد، جایز نیست و در ملک شخص دیگری نیز، بدون رضایت وی جایز نمی‌باشد.[۴۶]
- بنا به فتوای برخی فقها، احتیاط واجب آن است که روزه‌دار دود سیگار و تنباکو و مانند این‌ها از سایر دخانیات را به حلق نرساند.[۴۷] همچنین، از رساندن سایر دودهای غلیظ به حلق، بنابر احتیاط واجب، پرهیز نماید.[۴۸]
استعمال دخانیات مسئله‌ای اجتماعی
استعمال دخانیات را از جمله مسائل و معضلات اجتماعی دانسته‌اند که همه جوامع در دنیا به نوعی با آن گریبان‌گیرند. بنا به گزارشی که مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات، در سال ۱۳۹۸ش، منتشر کرده است، حدود ۱.۱ میلیارد نفر در جهان و یا به تعبیری یک نفر از هر سه بزرگسال در جهان سیگاری هستند.[۴۹] از این تعداد گفته می‌شود بیشترین جمعیت‌شان در چین است و چین را بزرگترین تولیدکننده و مصرف‌کننده سیگار و دخانیات در جهان دانسته‌اند.[۵۰]
بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا در سال ۱۴۰۰ش، حدود ۱۴.۰۱ درصد جمعیت کشور ایران از محصولات دخانی استفاده می‌کنند. در این میان ۹.۳۳ سیگار استعمال می‌کنند و ۴.۵ قلیان مصرف می‌کنند.[۵۱]
استعمال دخانیات را یکی از بزرگترین عوامل تهدیدکننده سلامت در جهان به شمار آورده‌اند؛[۵۲] از همین‌رو برای آگاه‌سازی مردم از مضرات استعمال دخانیات، روز ۳۱ می، هر سال به‌عنوان «روز جهانی بدون دخانیات» از سوی سازمان بهداشت جهانی اعلام گردیده است.[۵۳] در کشور ایران نیز از ۵ تا ۱۱ خرداد هر سال، با عنوان «هفته ملی بدون دخانیات» نام‌گذاری شده است.[۵۴]
آیین‌نامه ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی
برپایه ماده یک آیین‌نامه «ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مصوّب ۷ آبان ۱۳۷۶ش در جمهوری اسلامی ایران، به‌منظور حفظ حقوق افراد جامعه و تأمین سلامت آن‌ها در برابر زیان‌ها و بیماری‌های ناشی از استعمال دخانیات، استعمال هر گونه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی مسقف، به هر نحو ممنوع اعلام شده است.[۵۵]
در تبصره شماره دو این ماده آمده است که مسئولان اماکن عمومی موظفند تابلوی ممنوعیت مصرف دخانیات را به تعداد مناسب در محل‌هایی که قابل رؤیت باشد نصب نمایند و ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی را یادآور شوند.[۵۶]
همچنین در تبصره یک از ماده دو این آئین‌نامه آمده است که شرکت دخانیات ایران موظف است، هشدارهای لازم مربوط به مضرات سیگار را در روی بسته‌های سیگار اعلام نماید[۵۷] و در ماده پنج «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»، مصوّب ۱۵ شهریور ۱۳۸۵ش، آمده است که پیام‌های سلامتی و زیان‌های دخانیات باید مصوَّر و حداقل پنجاه درصد سطح هر طرف پاکت سیگارهای تولیدی یا وارداتی را پوشش دهد.[۵۸]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
- ↑ جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۵۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ الطیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عقیق، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۱۹؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۹-۱۱۰.
- ↑ حر عاملی، فوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.
- ↑ عبد السلام الطویلة، فقه الاشربة و حدها، ۱۴۰۶ق، ص۴۳۶.
- ↑ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۲۴-۲۵.
- ↑ فتح‌الله‌پور، «دخانیات»، ص۳۸۹.
- ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
- ↑ رحیمی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، ص۷۰.
- ↑ عدالت‌نژاد، «دخانیات: مباحث فقهی»، ص۳۹۱.
- ↑ وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.
- ↑ وحید بهبهانی، الرسائل الاصولیة، ۱۴۱۶ق، ص۳۴۹؛ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸-۲۰.
- ↑ شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۸؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۱.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛شیخ انصاری، فرائد الاصول، ۱۴۱۹ق، ج۲، ص۱۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶.
- ↑ اصولی، بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، دفتر تبلیغات اسلامی، ج۲، ص۹۲۲.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ص۲۲۴؛ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۶.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۲۴۲.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴.
- ↑ علیان‌نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۲۰.
- ↑ علیان نژادی، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، مدرسة الامام علی ابن ابی الطالب، ص۱۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۲؛ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۳؛ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
- ↑ الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۵۷.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۴؛ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۵.
- ↑ طیار و دیگران، الفقه المیسر، ۱۴۳۳ق، ج۱۳، ص۴۴؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۴.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۶؛ علیش، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، دار المعرفة، ج۱، ص۱۲۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۶۰؛ بخاری، صحیح البخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ص۱۲۴.
- ↑ حر عاملی، الفوائد الطوسیة، ۱۴۲۳ق، ص۲۲۵؛ عتیق، الاحکام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، دار المیمان، ص۵۶.
- ↑ توحیدی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۷۷-۷۸.
- ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴؛ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة، الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۶.
- ↑ سوره بقره، آیه ۲۹.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۶۸.
- ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ شوکانی، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۱؛ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۱۴ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ جزایری، الانوار النعمانیة، ۱۴۲۹ق، ج۴، ص۴۴.
- ↑ شوکانی، رسالة ارشاد السائل الی دلائل المسائل، ۱۳۴۸ق، ص۵۰-۵۱؛ کرمی حنبلی، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، ۱۴۲۱ق، ص۵۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به موسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۷.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.
- ↑ جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، ۱۴۱۴ق، ج۱۰، ص۱۰۸.
- ↑ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۵۵۳-۵۵۴؛ سیستانی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی.
- ↑ «اپیدمی سیگار را جدی بگیریم»، مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات.
- ↑ «اپیدمی سیگار را جدی بگیریم»، مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات.
- ↑ «آمار و ارقام استعمال دخانیات در ایران»، سایت خبرگزاری ایسنا.
- ↑ «آمار مصرف دخانیات (سیگار) در جهان»، نبض هوشمند سلامت.
- ↑ «روزشمار هفته ملی بدون دخانیات سال ۱۴۰۳ش»، سایت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
- ↑ «روز جهانی بدون دخانیات با شعار محافظت از کودکان در برابر صنایع دخانی»، سایت شرکت دخانیات ایران.
- ↑ «آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «آیین نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
- ↑ «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
منابع
- «آمار مصرف دخانیات (سیگار) در جهان»، نبض هوشمند سلامت، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
- «آمار و ارقام استعمال دخانیات در ایران»، سایت خبرگزاری ایسنا، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ش.
- «آیین‌نامه ممنوعیت استعمال و عرضه سیگار و سایر مواد دخانی در اماکن عمومی»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۳۰ مهر ۱۴۰۳ش.
- «اپیدمی سیگار را جدی بگیریم»، مرکز تحقیقات پیشگیری و کنترل دخانیات، تاریخ درج مطلب: ۲۳ خرداد ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ق.
- اصولی، احسان و محمدحسن بنی هاشمی خمینی، رساله توضیح المسائل (مراجع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، بی‌تا.
- الموسوعة الفقهیة، «حكمُ شرب التبغِ (الدخان)»، سایت الدرر السنیة، تاریخ بازدید: ۲۷ مهر ۱۴۰۳ق.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح البخاری، دمشق، دار طوق النجاة، ۱۴۲۲ق.
- توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهة (تقریرات درس مکاسب آیت‌الله خویی)، قم، اسماعیلیان، ۱۴۱۷ق.
- جزایری، سید نعمت‌الله، الانوار النعمانیة، بیروت، دار القارئ، ۱۴۲۹ق.
- جمعی از نویسندگان، الموسوعة الفقهیة الکویتیة، کویت، وزارة الأوقاف و الشؤون الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.
- جمعی از نویسندگان، فرهنگ فقه فارسی، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، الفوائد الطوسیة، قم، انتشارات محلاتی، ۱۴۲۳ق.
- رحیمی، مرتضی، «بررسی آیات فقهی در حلیت یا حرمت استعمال دخانیات در نگاه فریقین»، پژوهشنامه حلال، شماره ۱، اسفند ۱۳۹۷ش.
- «روزشمار هفته ملی بدون دخانیات سال ۱۴۰۳ش»، سایت دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- «روز جهانی بدون دخانیات با شعار محافظت از کودکان در برابر صنایع دخانی»، سایت شرکت دخانیات ایران، تاریخ درج مطلب: ۷ خرداد ۱۴۰۳ش، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- سیستانی، سیدعلی، «توضیح المسائل جامع»، سایت دفتر رسمی مرجع عالیقدر آقای سیدعلی حسینی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲۸ مهر ۱۴۰۳ش.
- شوکانی، محمد، ارشاد السائل الی دلائل المسائل، بی‌جا، بی‌نا، ۱۳۴۸ق.
- شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفكر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۷ق.
- طیار، عبدالله بن محمد و دیگران، الفقه المیسر، ریاض، بی‌نا، ۱۴۳۳ق.
- عبد السلام الطویلة، عبدالوهاب، فقه الاشربة و حدها، قاهره، دار السلام، ۱۴۰۶ق.
- عدالت‌نژاد، سعید، «دخانیات: مباحث فقهی»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- عقیق، احمد بن محمد، الاحكام الفقهیة المتعلقة بالتدخین، ریاض، دار المیمان، بی‌تا.
- علیان‌نژادی، ابوالقاسم، سیگار پدیده مرگبار عصر ما، قم، مدرسة الإمام علی بن أبی طالب(ع)، بی‌تا.
- علیش، محمد بن احمد، فتح العلی المالک فی الفتوى على مذهب الإمام مالک، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- فتح‌الله‌پور، پرویز، «دخانیات؛ گیاه‌شناسی، تاریخ و کاربرد»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۱۷، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۱ش.
- «قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، تاریخ بازدید: ۲۹ مهر ۱۴۰۳ش.
- کرمی حنبلی، مرعی بن یوسف، تحقيق البرهان في شان الدخان الذي يشربه الناس الآن، بیروت، دار ابن‌حزم، ۱۴۲۱ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح محمد آخوندی و علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- وحید بهبهانی، محمدباقر، الرسائل الاصولیة، قم، مؤسسة العلامة المجدد الوحید البهبهانی، چاپ اول، ۱۴۱۶ق.