احمد بن ابراهیم حسنی
| محدث، مورخ و فقیه زیدی | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابوالعباس احمد بن ابراهیم بن حسن حسنی |
| نسب | سادات حسنی |
| تاریخ تولد | بین سال‌های ۲۸۰ تا ۲۹۰ق |
| زادگاه | یمن یا آمل |
| تاریخ وفات | پس از ۳۵۳ق |
| شهر وفات | آمل |
| اطلاعات علمی | |
| شاگردان | یحیی بن حسین هارونی (ناطق بالحق) • احمد بن حسین هارونی • محمدبن حسن داعی• زیدبن اسماعیل بن محمد حسنی و ... |
| محل تحصیل | عراق • حجاز • کوفه • ری |
| تألیفات | شرحُ الْـاَحکام فی الحَلال و الْحَرام • شرحُ المُنْتَخَب • مسائل الخِلاف و ... |
ابوالعباس احمد بن ابراهیم بن حسن حسنی، محدّث، مورخ و فقیه زیدی در قرن سوم و چهارم.
نسب و تولد
در کتاب‌های تراجم، خاصه تراجم زیدیه، درباره وی اطلاعات اندکی وجود دارد. وی احتمالا در فاصله سال‌های ۲۸۰ تا ۲۹۰ق متولد شده است و نسب او با هفت واسطه به حسن مثنّی فرزند امام حسن مجتبی(ع) می‌رسد.[۱]
جد اعلای او، محمد بن سلیمان، در ۱۹۹ق هم زمان با ابوالسرایا سرّی بن منصور شیبانی در عراق، در مدینه بر ضد حکومت عباسی شورید، ولی سرکوب شد. پدربزرگ حسنی، حسن بن ابراهیم، در حدود ۲۷۰ـ۲۷۵ق، همراه با الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسّی، به آمل مهاجرت کرد.
توفیق نیافتن الهادی الی الحق در تشکیل حکومتی زیدی در نواحی جبال و دعوت گروهی از یمنیان از وی، او را به مهاجرت به یمن ترغیب کرد. احتمالاً حسن بن ابراهیم نیز در این سفر همراه او بوده است؛ ازاین رو، شاید پدر حسنی و خود وی در یمن به دنیا آمده باشند. نکته دیگری که بر احتمال تولد حسنی در یمن می‌افزاید، این است که وی کتاب الاحکام فی الحلال و الحرام و کتاب المنتخب، هر دو از الهادی الی الحق، را از عالمان و محدّثان یمنی روایت کرده است.[۲] در عین حال، احتمال داده شده است که وی در آمل به دنیا آمده باشد.[۳]
مشایخ
حسنی در طلب علم به شهرهای گوناگون سفر کرد.[۴] در عراق و حجاز از عالمان بنامی چون ابواحمد عبداللّه بن ابی قتیبه غَنَوی، و در کوفه از احمد بن سعید بن عثمان ثقفی و ابن عقده و دیگران سماع حدیث نمود.[۵]
مهم‌ترین شیخ او در حدیث، عالم زیدی ابوزید عیسی بن محمدبن زید علوی بود. در منابع تصریح شده است که حسنی در ۳۲۲ق برای دیدار وی و نیز سماع حدیث از عبدالرحمان بن ابی حاتم رازی، به ری سفر کرد.[۶]
حسنی احتمالاً در بغداد از عالم زیدی عبدالعزیزبن اسحاق مشهور به ابن بقال و ابوالفرج علی بن حسین اصفهانی نیز سماع حدیث کرده است. در مکه نیز از ابومحمد عبداللّه بن محمد بن اسحاق بن العباس فاکهی، مؤلف کتاب اخبار مکه، اخذ حدیث کرد.
وی در دانش کلام نیز تبحر داشت و کلام معتزلی را به روش معتزله بغداد تدریس می‌کرد.[۷] مادلونگ احتمال داده است که حسنی کلام معتزلی را از ابوبکر محمدبن ابراهیم مقانعی، از شاگردان ابوالقاسم بلخی/ کعبی، فرا گرفته باشد.[۸]
شاگردان
از مهم‌ترین شاگردان حسنی، دو برادر به نام‌های ابوطالب یحیی بن حسین هارونی (ناطق بالحق) و ابوالحسین احمد بن حسین هارونی، ابوعبداللّه محمدبن حسن داعی[۹] و ابوالحسن (ابوالحسین) زیدبن اسماعیل بن محمد حسنی[۱۰] بودند. حسنی در فقه زیدی از آرای الهادی الی الحق، که پیروان وی در سنّت زیدیه به هادَویه شهرت دارند، پیروی می‌کرد.
درگذشت
تاریخ وفات حسنی در بیشتر منابع ۳۵۳ق ذکر شده است،[۱۱] ولی باتوجه به روایت حسنی[۱۲] از علی بن حسین بن شقیر کوفی در ۳۵۶ق، به نظر نمی‌رسد که این تاریخ درست باشد. مادلونگ[۱۳] نیز، به فرض صحت تولد ابوطالب هارونی در ۳۴۰ق و قبول اینکه وی نزد حسنی شاگردی کرده، تاریخ ۳۵۳ق را درست ندانسته است.
مدفن
قبر حسنی ظاهراً تا قرن هفتم یا بیشتر، در آمل موجود بوده است.[۱۴] یحیی بن حسین (متوفی۱۱۰۰) از احتمال دفن حسنی در جرجان سخن گفته،[۱۵] که نادرست است. ابن اسفندیار[۱۶] از وجود مدفن شخصی به نام السید شمس آل رسول در محله عوامه کوی که احتمالاً تصحیف حازمه کوی باشد، سخن گفته است. اکنون در شهر آمل، مکانی به همان نامِ گنبد شمس آل رسول وجود دارد که به دلایلی از جمله شهرت حسنی به شمس آل رسول، می‌تواند مدفن ابوالعباس حسنی باشد.[۱۷]
آثار
آثار حسنی عبارت‌اند از:
- شرحُ الْـاَحکام فی الحَلال و الْحَرام،[۱۸] در شرح الاحکامِ الهادی الی الحق در فقه هادویه، در شش جلد که تا قرن یازدهم در یمن موجود بوده است؛[۱۹]
- شرحُ المُنْتَخَب،[۲۰] در شرح کتاب المنتخب الهادی الی الحق؛
- النُصوص[۲۱] که در منابع فقهی زیدیه از آن یاد شده است؛[۲۲]
- شرح النُصُوص، که شرحی است بر کتاب پیشین؛
- مسائل ُالخِلاف، در بیان اختلاف فقهی الهادی الی الحق و قاسم بن ابراهیم رَسّی با ابوحنیفه و شافعی؛
- الردُّ علی النّاحِل للخلاف بین الهادی و الناصر للحق،[۲۳] که احتمالاً در این کتاب از عدم اختلاف فقهی حسن اُطْرُوش* با الهادی الی الحق سخن گفته است؛
- کتاب ما تَفَرَّد به القاسم و الهادی دونَ الفریقین من مسائل الحلال و الحرام و غَیرِهما من الاحکام، که یک نسخه خطی از آن باقی است و احتمالاً همان کتاب مسائل الخلاف یا الرد علی الناحل است؛[۲۴]
- المصابیحُ من أخبار المصطفی و المرتضی و الأئمة من وُلدِهما الطّاهرین،[۲۵] در شرح احوال پیامبر اکرم و امامان و قیام کنندگان زیدی.
نحوه نگارش المصابیح
کتاب المصابیح از آثار مهم در سنّت تاریخ‌نگاری زیدیه است. حسنی در این کتاب، درباره سیره پیامبر(ص) و خلفای نخستین گزارش مفصّلی آورده است. وی پاره‌ای از مطالب را از طریق روایت از مشایخ خود یا کسانی که از آنها اجازه نقل داشته آورده و پاره‌ای دیگر را بدون سند از قول ابن اسحاق (متوفی ۱۵۱)، ابن حبیب، واقدی و نصربن مزاحم مِنْقَری نقل کرده است.[۲۶] وی در این کتاب از ۵۸ شخصیت مطلب نقل کرده که حوثی اسامی آنها را استخراج و فهرست نموده است.[۲۷] از مصادر حسنی در این بخش، کتاب سیره ابن اسحاق به روایت‌های مختلف آن است.
با مرگ حسنی، شاگرد وی، علی بن بلال آملی، با بهره گیری از روایات حسنی و آثار دیگر، این کتاب را تکمیل کرد و آن را تا شرح حال حسن اُطروش ادامه داد.[۲۸] از جمله منابع آملی در تکمیل المصابیح، این کتاب‌ها بوده است: أخبار محمدبن ابراهیم و أبی السرایا،[۲۹] تألیف عالم امامی نصربن مُزاحِم مِنقَری،[۳۰] سیرة الهادی الی الحق یحیی بن حسین رَسِّی، تألیف علی بن محمدبن عبیداللّه عباسی[۳۱] و احتمالاً سیره حسن اطروش.[۳۲]
جایگاه المصابیح در میان زیدیان
کتاب المصابیح و تتمه آن مورد توجه عالمان زیدی بوده است. ناطق بالحق، علاوه بر نقل روایات فراوانی از ابوالعباس حسنی در امالی خود،[۳۳] در کتاب الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیة،[۳۴] مطالبی را از کتاب المصابیح[۳۵] نقل کرده است. حُمیدبن احمد مُحِلِّی (متوفی ۶۵۲) در الحدائق الوردیة[۳۶] از کتاب المصابیح سود برده و عالم امامی، رضی الدین ابن طاووس،[۳۷] نیز مطالبی از کتاب المصابیح نقل کرده است.[۳۸] بخشی از این کتاب را مادلونگ در ضمن کتاب اخبارُ أئمَّةِ الزَیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان[۳۹] به چاپ رسانده است. ماهر جرّار نیز بخشی از تتمه المصابیح را به ضمیمه کتاب أخبارُ فَخّ تألیف احمدبن سهل رازی[۴۰] منتشر کرده است. متن کامل المصابیح و تتمه آن به کوشش عبداللّه حوثی منتشر شده است.
پانویس
- ↑ رجوع کنید به حسنی، مقدمه حوثی، ص۴۳ـ ۴۸.
- ↑ رجوع کنید به حسنی مؤیدی، ص۱۸۹؛ نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، ۱۳۹۵، ص۱۳۱، ۱۳۸ـ ۱۴۰.
- ↑ حسنی، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به همان مقدمه، ص۵۹ـ۶۰.
- ↑ برای فهرست شیوخ حدیثی حسنی رجوع کنید به همان مقدمه، ص۴۸ـ ۵۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ناطق بالحق، ۱۴۱۷، ص۱۳۲؛ مُحَلِّی، ج۲، ص۱۵؛ نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، ۱۳۹۵، ص۴۱، ۱۱۵، ۱۱۹.
- ↑ رجوع کنید به محلِّی، ج۲، ص۶۵.
- ↑ نیز رجوع کنید به ناطق بالحق، ۱۴۱۷، ص۱۱۵.
- ↑ جِشُمی، ص۳۷۵.
- ↑ رجوع کنید به منتجب الدین رازی، ص۲۸، ۸۲.
- ↑ رجوع کنید به حسنی مؤیدی، ص۱۹۰؛ وجیه، ص۷۸؛ قس ایمن فؤاد سید، ص۸۴.
- ↑ حسنی، ص ۵۵۸.
- ↑ رجوع کنید به د.ایرانیکا، همانجا.
- ↑ رجوع کنید به «دو مشیخه زیدی »، ص۱۸۵.
- ↑ رجوع کنید به وجیه، همانجا.
- ↑ ابن اسفندیار، ج ۱، ص۱۰۵.
- ↑ رجوع کنید به ستوده، ج۴، بخش ۱، ص۴۸ـ۵۱.
- ↑ جشمی، ص۳۷۶؛ حسنی مؤیدی، همانجا.
- ↑ د. ایرانیکا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به وجیه، همانجا.
- ↑ جشمی؛ حسنی مؤیدی، همانجاها؛ وجیه، ص۷۹.
- ↑ جشمی؛ حسنی مؤیدی، همانجاها؛ وجیه، ص۷۸.
- ↑ د. ایرانیکا، همانجا.
- ↑ همانجا.
- ↑ رجوع کنید به وجیه، ص۷۹.
- ↑ ایمن فؤاد سید، همانجا.
- ↑ حسنی، مقدمه حوثی، ص۶۹.
- ↑ رجوع کنید به همان مقدمه، ص۷۰ـ۷۲.
- ↑ رازی، مقدمه ماهر جرّار، ص۱۱۲.
- ↑ نجاشی، ص۴۲۸.
- ↑ رجوع کنید به حسنی، تتمیم آملی، ص۵۱۴ـ۵۲۹.
- ↑ رجوع کنید به همان تتمیم، ص۵۷۶ـ۵۸۹، ۵۹۰ـ۵۹۷.
- ↑ رجوع کنید به همان، ص۶۰۵.
- ↑ تَـیسیرُ المَطالب؛ برای نمونه رجوع کنید به ص۱۲۲، ۱۲۶، ۱۷۴، ۱۷۸، ۱۸۲، ۲۲۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به ص۳۹.
- ↑ ص ۳۲۸.
- ↑ ج ۱، ص۳۷، ۳۹.
- ↑ متوفی ۶۶۴؛ ج۳، ص۸۷، ۸۹.
- ↑ نیز رجوع کنید به کولبرگ، ص۲۵۷.
- ↑ بیروت ۱۹۸۷، ص۵۵ـ۷۵.
- ↑ بیروت ۱۹۹۵، ص۲۷۹ـ ۳۲۸.
منابع
- ابن اسفندیار، تاریخ طبرستان، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران [۱۳۲۰ش]؛
- ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۶؛
- ایمن فؤاد سید، مصادر تاریخ الیمن فی العصر الاسلامی، قاهره ۱۹۷۴؛
- محسن بن محمد جِشُمی، «الطبقتان الحادیة عشرة و الثانیة عشرة من کتاب شرح العیون »، در قاضی عبدالجباربن احمد، فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، چاپ فؤاد سید، تونس [بی تا.]؛
- احمدبن ابراهیم حسنی، المصابیح، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا ۱۴۲۳/۲۰۰۲؛
- مجدالدین حسنی مؤیدی، التُّحَفُ شرح الزُّلَف، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ «دو مشیخه زیدی »، چاپ محمدتقی دانش پژوه، در نامه مینوی، زیرنظر حبیبی یغمائی و ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۰ش؛
- احمدبن سهل رازی، اخبارُ فَخّ و خبر یحیی بن عبداللّه و أخیه ادریس بن عبداللّه: انتشار الحرکة الزیدیة فی الیمن و المغرب و الدیلم، چاپ ماهر جرّار، بیروت ۱۹۹۵؛
- منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران ۱۳۴۹ش ـ؛
- حُمیدبن مُحَلِّی، کتاب الحدائق الوردیة فی مناقب ائمّة الزیدیة، چاپ سنگی ]بی جا[ ۱۳۵۶ـ۱۳۵۷، چاپ افست دمشق ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵؛
- علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الأربعون حدیثاً عن أربعین شیخاً من أربعین صحابیاً فی فضائل الامام امیرالمؤمنین علی بن أبیطالب علیه‌السلام، قم ۱۴۰۸؛
- یحیی بن حسین ناطق بالحق، الافادة فی تاریخ ائمة الزّیدیة، چاپ محمد یحیی سالم عزان، صنعا ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛
- همو، تیسیر المطالب فی امالی الامام ابیطالب، چاپ یحیی عبدالکریم فضیل، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵؛
- احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛
- عبدالسلام وجیه، اعلام المؤلفین الزیدیة، عمان ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛
- E. Ir., s.v. "Hasani, Abu'l-Abbas Ahmad b. Ebrahim" (by Wilferd Madelung); Etan Kohlberg, A medieval Muslim scholar at work: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام