ابراهیم بن محمد ثقفی کوفی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | ابراهیم بن محمد ثقفی |
| لقب | ابواسحاق |
| نسب | ثقیف |
| تاریخ تولد | احتمالا حدود ۲۰۰ق |
| محل زندگی | عراق (کوفه)، ایران (اصفهان) |
| تاریخ وفات | ۲۸۳ ق |
| شهر وفات | اصفهان |
| خویشاوندان سرشناس | سعد بن مسعود ثقفی از یاران امام علی (ع)، سعید بن هلال از اصحاب امام صادق (ع) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابان بن عثمان بجلی، فضل بن دکین، علی بن معلی و.. |
| شاگردان | احمد بن محمد برقی، صفار قمی و.. |
| تألیفات | الغارات |
ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی معروف به ابن هلال ثقفی، محدّث، فقیه، مورخ شیعه امامی قرن سوم هجری قمری. وی برای تبلیغ تشیع از عراق به اصفهان مهاجرت کرد. از برجسته‌ترین راویان روایات ثقفی، احمد بن محمد برقی و صفّار قمی هستند. بیشتر رجالیان شیعه او را از راویان مورد اعتماد دانسته‌اند. معروف‌ترین کتاب وی، الغارات است که به حملات لشکر معاویه به مناطق تحت حکومت حضرت علی(ع) پرداخته است.
نسب و ولادت
نیای اعلای ابواسحاق سعد بن مسعود ثقفی، عموی مختار ثقفی و از یاران امام علی(ع) بود که آن حضرت وی را والی مداین کرد.[۱] از جد او، سعید بن هلال، نیز در شمار اصحاب امام صادق(ع) یاد شده است.[۲]
تاریخ ولادت ثقفی در دست نیست، اما بنا بر روایت وی از اَبان بن عثمان بَجَلی[۳] و دیگر مشایخی که در دهه دوم قرن سوم درگذشته‌اند،[۴] احتمالاً در حدود ۲۰۰ق یا اواخر سده دوم به دنیا آمده است.
مهاجرت به اصفهان
ثقفی در کوفه به دنیا آمد. در همانجا رشد کرد و به شنیدن حدیث پرداخت و محضر برخی مشایخ این شهر را درک کرد. ثقفی در اوایل عمر زیدی مذهب بود و سپس به امامیه گروید. وی بعدها از کوفه به اصفهان مهاجرت کرد.[۵] ازاین رو، ابن ندیم وی را اصفهانی خوانده است.[۶]
علت مهاجرت
روایت نجاشی[۷] و دیگران[۸] درباره سبب هجرت ثقفی به اصفهان، از پایداری او در اعتقاد به تشیع حکایت دارد. بنا بر این روایات، برخی از علمای کوفه، کتاب «المعرفة فی المناقب و المثالب» را، که ثقفی در مناقب اهل بیت(ع) و مثالب دشمنان ایشان تألیف کرده بود، موافق تقیه ندانستند و از وی خواستند از نشر آن صرف نظر کند اما وی، که از صحت روایات خود در این کتاب مطمئن بود، سوگند خورد که این کتاب را در اصفهان، که گفته می‌شد دورترین شهر از آرا و عقاید شیعه است، نشر و روایت کند و چنین کرد.
تبلیغ شیعه
ثقفی در اصفهان به تبلیغ و ترویج تشیع پرداخت.[۹] گفته شده که گروهی از علمای شیعه در قم، از جمله احمد بن محمد برقی، به اصفهان نزد ثقفی رفتند و از او خواستند به قم نقل مکان کند، اما وی نپذیرفت[۱۰] و ظاهراً تا آخر عمر در اصفهان به سر برد و در ۲۸۳ در همانجا درگذشت.[۱۱]
جایگاه رجالی
ثقفی اگرچه زمان ائمه(ع) را درک کرده، مستقیماً از آنان حدیثی روایت نکرده،[۱۲] اما برخی از احادیث ائمه را به صورت مُرسَل روایت کرده است.[۱۳] رجالیان شیعه ثقفی را ستوده و از وی در شمار راویان موثق و معتمد یاد کرده‌اند.[۱۴] خویی قرار گرفتن نام او در اِسناد تفسیر قمی و در طریق روایی ابن قولویه را در دلالت بر وثاقت او کافی دانسته است.[۱۵] هرچند که برخی از علمای اهل سنّت، وی را به سبب شیعه بودن، «جرح» و حدیثش را ترک کرده‌اند، ابونُعَیم اصفهانی وی را از شیعیان غالی دانسته است.[۱۶]
مشایخ
برخی از مشایخ ثقفی عبارتند از:
- اَبان بن عثمان بَجَلی کوفی (اَبانِ اَحمَر)، مورخ اخباری و از صحابه امام صادق و امام کاظم[۱۸]
- ابونُعیم فضل بن دُکَین؛
- اسماعیل بن ابان وَرّاق ازدی؛[۱۹]
- علی بن مُعلّی؛[۲۰]
- عبّاد بن یعقوب؛
- عباس بن بکّار.[۲۱]
راویان
از برجسته‌ترین راویان ثقفی، احمدبن محمدبن خالد برقی[۲۲] و صفّار قمی[۲۳] هستند. به جز این، ثقفی شاگردان و راویان بسیاری داشته است. از جمله راویان تألیفات او عبارت‌اند از:
- عبدالرحمان بن ابراهیم مُسْتَمْلی
- احمدبن علویه اصفهانی معروف به ابن اَسوَد
- حسن بن علی بن عبدالکریم زعفرانی[۲۴]
- عباس بن سَری (سِندی)
- محمدبن زید رَطّاب.[۲۵]
تالیفات
شمار آثار ثقفی به بیش از ۵۰ اثر می‌رسیده است.[۲۶] برخی از آنها عبارتند از:
کتابهای تاریخی
برخی تک نگاشت‌های ثقفی، مانند المبتدأ و السیرة و المغازی، را می‌توان بخشهایی از تاریخی عمومی به شمار آورد. دیگر آثار تاریخی ثقفی زنجیره‌ای پیوسته از حوادث تاریخ اسلام تا قیام مختار، و سپس حوادثی پراکنده تا اوایل حکومت عباسیان را در برمی‌گیرد.[۲۷] کتاب تاریخ ثقفی، مشتمل بر جزئیاتی درباره ظلمهایی که بر امام علی(ع) شده و نیز مثالب خلفا، ظاهراً در دسترس ابن طاووس بوده است[۲۸]
الغارات تنها اثر باقی مانده ثقفی است در آن حملات پراکنده و غافلگیرانه سرداران معاویه به مناطقی از قلمرو امام علی(ع) را گزارش کرده است. الغارات از کهن‌ترین متون تاریخی شیعه به‌حساب می‌آید. این کتاب حاوی مطالبی گزیده از زندگانی امیرالمؤمنین علی(ع)، حیات عملی، خطبه‌ها، نامه‌ها و سفارش‌های حضرت و نیز جنگ‌ها و کشمکش‌ها در زمان خلافت امام علی و پس از آن است. از آن‌جهت که در این اثر به غارت‌های معاویه در قلمرو امیرمؤمنان پرداخته شده، به الغارات شهرت یافته است. مؤلف در این اثر از راویان شیعه و سنی بهره برده است. این کتاب بارها به زبان فارسی ترجمه شده است.
آثار روایی
از کتاب المعرفة، که به طرق روایی مختلف در میان علمای شیعه تداول داشته[۲۹] تنها نقل قولهایی در برخی منابع دیده می‌شود از جمله طَبْرِسی در اِعلام الوَری[۳۰] حدیث پیامبراکرم(ص) را که روز غزوه خیبر در فضیلت علی(ع) فرمود، از آن روایت کرده است. به گفته ابن طاووس، که نسخه‌ای کهن و ظاهراً به خط مؤلف از المعرفة را در اختیار داشته، کتاب دارای چهار جزء و مشتمل بر احادیثی به روایت رجال اهل سنّت بوده است. وی قسمتهایی از این کتاب را درباره فضائل امام علی(ع) و اینکه پیامبر اکرم(ص) آن حضرت را امیرالمؤمنین نامید، نقل کرده است.[۳۱] ابن طاووس در کتابهای دیگر خود نیز از المعرفة استفاده کرده و مطالعه آن را به منزله کتابی مهم به فرزند خویش سفارش نموده است.[۳۲]
آثار فقهی
ثقفی را در زمره فقهای شیعه نیز به شمار آورده‌اند.[۳۳] در فهرست آثار وی عناوینی مانندالجامع الکبیر فی الفقه، الجامع الصغیر[۳۴] و جامع الفقه و الاحکام که ظاهراً تألیفی مستقل از آن دو بوده است[۳۵] دیده می‌شود. الحلال و الحرام، دیگر اثر فقهی ثقفی که ابن طاووس نسخه‌ای کهن از آن را در اختیار داشته و از آن نقل کرده[۳۶] احتمالاً نام دیگر یکی از کتابهای پیشین بوده است.[۳۷] پاره‌ای روایات فقهی ثقفی در کتب اربعه و دیگر منابع فقهی محفوظ مانده است.[۳۸]
پانویس
- ↑ نجاشی، ص۱۶ـ۱۷؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۲
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ص۲۰۵
- ↑ ر.ک:قمی، ج ۲، ص۳۱۲
- ↑ ر.ک:ثقفی، ج ۱، مقدمة مُحدّث اُرمَوی، صنو، نح
- ↑ نجاشی، ص۱۷؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۲؛ صَفَدی، ج ۶، ص۱۲۱
- ↑ ابن ندیم، ص۲۷۹
- ↑ نجاشی، ص۱۷
- ↑ ر.ک:ابن حجر عسقلانی، ج ۱، ص۱۰۲؛ داوودی، ج ۱، ص۲۰
- ↑ ذهبی، حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰، ص۱۱۲ـ۱۱۳
- ↑ نجاشی، ص۱۷؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۳
- ↑ ابن حجر عسقلانی؛ ج ۱، ص۱۰۲ داوودی، ج ۱، ص۲۰؛ ثقفی، همان مقدمه، صنط
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ص۴۵۱؛ ثقفی، همان مقدمه، صنح
- ↑ ر.ک: ابن قُولُوَیه، ص۳۴۵؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۵۴
- ↑ ر.ک:ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۱، ص۵۸؛ ابن داوود حلّی، ص۳۳؛ علامه حلّی، ص۴۹ـ۵۰؛ مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ص۱۵؛ مازندرانی حائری، ج ۱، ص۱۹۶، به نقل از تعلیقة وحید بهبهانی
- ↑ خوئی، ج ۱، ص۲۸۲
- ↑ ابونُعَیم اصفهانی، ج ۱، ص۱۸۷، ج ۲، ص۷
- ↑ ابن ندیم، ص۲۷۹
- ↑ قمی، ج ۲، ص۳۱۲؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۴۷
- ↑ ر.ک:ثقفی، ص۲، ۳۸، ۴۱ـ۴۲؛ ابونُعیم، ج ۱، ص۱۸۷؛ سمعانی، ج ۱، ص۵۱۱
- ↑ خوئی ، ج ۱، ص۲۸۳
- ↑ ابن حجر عسقلانی، ج ۱، ص۱۰۲
- ↑ ر.ک:برقی، ج ۱، ص۲۸۷، ج ۲، ص۴۸۹
- ↑ ر.ک:صفّار قمی، ص۵۱ ـ ۵۲، ۸۸
- ↑ نجاشی، ص۱۸؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۴ـ۱۵
- ↑ نجاشی، ص۱۷ـ ۱۸؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۱، ص۱۰۳
- ↑ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۳ـ۱۴
- ↑ نجاشی، ص۱۷ـ ۱۸؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۳ـ۱۴
- ↑ ر.ک: ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج ۲، ص۲۱۱؛ ر.ک: کولبرگ، ص۳۶۲ـ۳۶۳
- ↑ ر.ک:طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم، ص۱۴ـ ۱۵
- ↑ طَبْرِسی،ج ۱، ص۳۶۵ـ۳۶۷
- ↑ ر.ک:الیقین باختصاص مولانا علی(ع)، ص۱۹۳ـ ۲۰۹
- ↑ ابن طاووس،کشف المحجة، ص۸۲، ۱۲۵؛ ابن طاووس، سعدالسعود للنفوس، ص۱۴۱ـ۱۴۲؛ ابن طاووس، الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، ج ۲، ص۱۹۴
- ↑ ابن ندیم، ص۲۷۹
- ↑ نجاشی، ص۱۷؛ طوسی، فهرست کتب الشیعة، ص۱۳
- ↑ نجاشی، ص۱۸؛ آقابزرگ طهرانی ، ج ۵، ص۶۴ـ ۶۵
- ↑ ر.ک:ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج ۱، ص۵۸
- ↑ ر.ک:آقابزرگ طهرانی، ج ۷، ص۶۱؛ کولبرگ، ص۱۸۱
- ↑ ر.ک:کلینی، ج ۲، ص۱۷، ج ۳، ص۷۰، ج ۷، ص۲۶۲، ۴۲۸ـ۴۲۹؛ ابن بابویه، ج ۳، ص۱۹، ج ۴، ص۵۱۴؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص۵۴، ۱۵۷، ۲۹۰؛ شهید اول، ج ۴، ص۱۶۱
منابع
- آقابزرگ طهرانی.
- ابن بابویه، کتاب من لایحضره الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
- ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان، حیدرآباد دکن ۱۳۲۹ـ۱۳۳۱، چاپ افست بیروت ۱۳۹۰/۱۹۷۱.
- ابن داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۹۲/۱۹۷۲، چاپ افست قم، بی‌تا.
- ابن طاووس (عبدالکریم بن احمد)، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل شبیب موسوی، قم، ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
- ابن طاووس (علی بن موسی)، اقبال الاعمال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵.
- ابن طاووس سعدالسعود للنفوس ، چاپ فارس تبریزیان حسون، قم ۱۳۷۹ ش.
- ابن طاووس الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، چاپ علی عاشور، بیروت ۱۴۲۰/ ۱۹۹۹.
- ابن طاووس کشف المحجة لثمرة المهجة، چاپ محمد حسون ، قم ۱۳۷۵ ش.
- ابن طاووس الیقین باختصاص مولانا علی(ع) بامرة المومنین، چاپ انصاری، بیروت ۱۴۱۰/۱۹۸۹.
- ابن قولویه، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی، قم ۱۴۱۷.
- ابن ندیم.
- احمدبن عبداللّه ابونعیم، کتاب ذکر اخبار اصبهان، چاپ سون ددرینگ، لیدن ۱۹۳۱ـ۱۹۳۴، چاپ افست تهران، بی‌تا.
- اسداللّه اسماعیلیان ، شرح نهج البلاغة لابن ابی الحدید: الفهارس ، قم، ۱۳۹۷.
- امین.
- احمدبن محمد برقی، کتاب المحاسن، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، قم، ۱۳۳۱ ش.
- ابراهیم بن محمدثقفی، الغارات، چاپ جلال الدین محدّث ارموی، تهران ۱۳۵۵ ش.
- خوئی.
- محمدبن علی داوودی، طبقات المفسرین، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۲۸۱ـ۲۹۰ ه، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
- فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی، ج ۱، جزء ۲، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
- سمعانی.
- محمدبن مکی شهید اول، ذکری الشیعة فی احکام الشریعة، قم ۱۴۱۹.
- محمدبن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
- صفدی.
- فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷.
- محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
- محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
- محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول ، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
- حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی ، قم، ۱۴۱۷.
- نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت، ۱۳۸۷ ، چاپ افست قم، بی‌تا.
- علی بن ابراهیم قمی ، تفسیرالقمی، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۱.
- کلینی.
- محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶.
- محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ بحارالانوار، ج ۳۴، چاپ محمدباقر محمودی، تهران ۱۴۱۳/۱۹۹۲؛
- محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ الوجیزة فی الرجال، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، تهران ۱۳۷۸ ش.
- احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
- حسین بن محمدتقی نوری، خاتمه مستدرک الوسائل، قم ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰.
- یاقوت حموی، معجم الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۹۹۳.