تلاوت قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) |
Shamsoddin (بحث | مشارکتها) |
||
| خط ۱۸: | خط ۱۸: | ||
«ترتیل» را اشاره به نوعی از خواندن قرآن می‌دانند که همراه با تأنّی و تدبّر و اجرای قواعد تجویدی، وقف و ابتدا است و با اجرای آن تلاوت حقیقی قرآن محقق می‌شود.<ref>کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، ص۷۸و۷۹.</ref> | «ترتیل» را اشاره به نوعی از خواندن قرآن می‌دانند که همراه با تأنّی و تدبّر و اجرای قواعد تجویدی، وقف و ابتدا است و با اجرای آن تلاوت حقیقی قرآن محقق می‌شود.<ref>کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، ص۷۸و۷۹.</ref> | ||
=== معنای حق تلاوت در آیه ۱۲۱ بقره === | |||
مطابق [[آیه ۱۲۱ سوره بقره]] خداوند تلاوت قرآن را دارای مراتبی معرفی کرده که بالاترین آن «حق تلاوت» است.<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰؛ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.</ref>البته در معنای حق تلاوت نظرات مختلفی وجود دارد:<ref>نگاه کنید به دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> عده‌ای آن را خواندن همراه با [[خضوع]] و [[خشوع]] و پرهیز از تغییر و [[تحریف‌ناپذیری قرآن|تحریف]] آیات می‌دانند.<ref>کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۲۷۱.</ref> عده‌ای دیگر حق تلاوت را درنگ کردن به هنگام خواندن آیات بهشتی و جهنمّی به‌جهت طلب [[بهشت]] از خداوند و پناه بردن به او از شرّ [[جهنم]] بیان کرده است. بعضی نیز حق تلاوت را خواندن قرآن با [[ترتیل]] یعنی رعایت الفاظ قرآن و فهم و تدبر در معانی آن و عمل به آن دانسته‌اند.<ref>کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۲۷۱؛ دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> | |||
== فضیلت تلاوت قرآن == | == فضیلت تلاوت قرآن == | ||
[[قرآن]]، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و مخاطبانش را به خواندن قرآن سفارش کرده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سوره مزمّل آیه۳، سوره اسراء ۱۰۶، کهف ۲۷.</ref> از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] در این باره نقل شده است: کسی که حتی با نگاه، آیات کلام الهی را بخواند، خداوند معادل هر حرفش حسنه‌ای برایش می‌نویسد و گناهی را از او پاک کند و درجه‌اش را بالابرد و کسی که آیه‌ای از قرآن را در نمازش درحالی‌که ایستاده است بخواند خداوند به اندازه هر حرف از آن، ۱۰۰ حسنه به او دهد و ۱۰۰ گناه از او پاک کند و ۱۰۰ درجه مقامش را بالا برد.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> در [[حدیث|احادیث]] دیگر برای کسی که قرآن را [[ختم قرآن|ختم]] کند یک [[دعا|دعای]] [[استجابت دعا|مستجاب]] قرار داده شده است.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> همچنین برای تلاوت بعضی از [[سوره]]ها و [[آیه]]ها خواص و فضیلت‌های ویژه‌ای روایت شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به:الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۰–۶۲۶.</ref> حضرت صادق(ع) از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] نقل کرده است: خانه‌هایی که در آن قرآن خوانده می‌شود [[برکت]] آن زیاد شود و [[فرشته|ملائکه]] در آن حاضر و [[شیطان]]ها از آن دور می‌شوند.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] احادیث مربوط به فضیلت تلاوت قرآن را در بابی جداگانه گردآوری کرده است.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> | [[قرآن]]، [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] و مخاطبانش را به خواندن قرآن سفارش کرده است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به: سوره مزمّل آیه۳، سوره اسراء ۱۰۶، کهف ۲۷.</ref> از [[امام صادق علیه‌السلام|امام صادق(ع)]] در این باره نقل شده است: کسی که حتی با نگاه، آیات کلام الهی را بخواند، خداوند معادل هر حرفش حسنه‌ای برایش می‌نویسد و گناهی را از او پاک کند و درجه‌اش را بالابرد و کسی که آیه‌ای از قرآن را در نمازش درحالی‌که ایستاده است بخواند خداوند به اندازه هر حرف از آن، ۱۰۰ حسنه به او دهد و ۱۰۰ گناه از او پاک کند و ۱۰۰ درجه مقامش را بالا برد.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> در [[حدیث|احادیث]] دیگر برای کسی که قرآن را [[ختم قرآن|ختم]] کند یک [[دعا|دعای]] [[استجابت دعا|مستجاب]] قرار داده شده است.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> همچنین برای تلاوت بعضی از [[سوره]]ها و [[آیه]]ها خواص و فضیلت‌های ویژه‌ای روایت شده است.<ref>برای نمونه رجوع کنید به:الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۰–۶۲۶.</ref> حضرت صادق(ع) از [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] نقل کرده است: خانه‌هایی که در آن قرآن خوانده می‌شود [[برکت]] آن زیاد شود و [[فرشته|ملائکه]] در آن حاضر و [[شیطان]]ها از آن دور می‌شوند.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> [[محمد بن یعقوب کلینی|کلینی]] احادیث مربوط به فضیلت تلاوت قرآن را در بابی جداگانه گردآوری کرده است.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.</ref> | ||
=== | === سفارش به تلاوت قرآن در زمان‌ها و مکان‌های خاص === | ||
بر اساس روایات معصومان(ع) تلاوت قرآن در زمان‌ها و مکان‌های خاصی ثواب ویژه‌ای دارد. [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] به تلاوت در ابتدای روز سفارش کرده است.<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۸۳.</ref> همچنین بر اساس حدیثی، تلاوت یک آیه از قرآن در [[رمضان|ماه رمضان]] با تلاوت همه قرآن در ماه‌های دیگر برابری می‌کند.<ref>شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۹۳.</ref> از امام صادق نیز نقل شده است که هر کس قرآن را در مکه ختم کند، نمی‌میرد مگر آنکه [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] و جایگاهش در [[بهشت]] را ببیند.<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۴۶۸.</ref> در مقابل، در متون دینی از خواندن قرآن در مکان‌هایی همچون: حمام و توالت نهی شده است.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۵۸.</ref> | بر اساس روایات معصومان(ع) تلاوت قرآن در زمان‌ها و مکان‌های خاصی ثواب ویژه‌ای دارد. [[امام سجاد علیه‌السلام|امام سجاد(ع)]] به تلاوت در ابتدای روز سفارش کرده است.<ref>دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۸۳.</ref> همچنین بر اساس حدیثی، تلاوت یک آیه از قرآن در [[رمضان|ماه رمضان]] با تلاوت همه قرآن در ماه‌های دیگر برابری می‌کند.<ref>شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۹۳.</ref> از امام صادق نیز نقل شده است که هر کس قرآن را در مکه ختم کند، نمی‌میرد مگر آنکه [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|رسول خدا(ص)]] و جایگاهش در [[بهشت]] را ببیند.<ref>شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۴۶۸.</ref> در مقابل، در متون دینی از خواندن قرآن در مکان‌هایی همچون: حمام و توالت نهی شده است.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۵۸.</ref> | ||
| خط ۴۴: | خط ۴۴: | ||
== آداب تلاوت قرآن == | == آداب تلاوت قرآن == | ||
بر اساس آیات قرآن و روایات [[چهارده معصوم|معصومان(ع)]]، خواندن قرآن کریم آدابی دارد که برخی از آنها واجب و گاه مستحب معرفی شده‌اند. وضوء گرفتن، روبه قبله بودن، تفکر و تدبر در آیات الهی،<ref>سبزواری، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، دارالتفسیر، ج۷، ص۱۲۸.</ref> سکوت و گوش دادن به آیاتی که قاری قرآن می‌خواند،<ref>سوره اعراف، آیه۲۴.</ref> [[استعاذه|اعوذ بالله گفتن]]،<ref>سوره نحل، آیه۹۸.</ref> گفتن بعضی از اوراد و اذکار هنگام تلاوت برخی از آیات قرآن و خواندن دعای شروع و ختم قرآن از [[مستحب|مستحبات]] تلاوت قرآن است.<ref>دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> همچنین [[اخلاص]]، دوری از [[ریا]] و [[خشوع]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۴ و ۲۱۰</ref> و نیز عمل در حد توان به مفاد آیاتی که خوانده می‌شود<ref>نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، خطبة ۱۱۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۵.</ref> از آدابی است که در [[حدیث|روایات]] به آنها سفارش شده است.<ref>دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> | بر اساس آیات قرآن و روایات [[چهارده معصوم|معصومان(ع)]]، خواندن قرآن کریم آدابی دارد که برخی از آنها واجب و گاه مستحب معرفی شده‌اند. وضوء گرفتن، روبه قبله بودن، تفکر و تدبر در آیات الهی،<ref>سبزواری، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، دارالتفسیر، ج۷، ص۱۲۸.</ref> سکوت و گوش دادن به آیاتی که قاری قرآن می‌خواند،<ref>سوره اعراف، آیه۲۴.</ref> [[استعاذه|اعوذ بالله گفتن]]،<ref>سوره نحل، آیه۹۸.</ref> گفتن بعضی از اوراد و اذکار هنگام تلاوت برخی از آیات قرآن و خواندن دعای شروع و ختم قرآن از [[مستحب|مستحبات]] تلاوت قرآن است.<ref>دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> همچنین [[اخلاص]]، دوری از [[ریا]] و [[خشوع]]<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۴ و ۲۱۰</ref> و نیز عمل در حد توان به مفاد آیاتی که خوانده می‌شود<ref>نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، خطبة ۱۱۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۵.</ref> از آدابی است که در [[حدیث|روایات]] به آنها سفارش شده است.<ref>دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.</ref> | ||
به سفارش پیامبر(ص) قرآن باید با حزن و اندوه خوانده شود تا تأثیر بیشری بر قلب و روح انسان بگذارد.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۴.</ref> همچنین سفارش شده الحانی که در خواندن قرآن مورد استفاده قرار می‌گیرد از الحان عرب باشد و از الحان غیر عرب برای خواندن قرآن بهره‌گیری نشود.<ref>الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۴.</ref> | |||
=== شیوه قرائت پیامبر(ص) === | |||
از [[امام محمد باقر علیه‌السلام|امام باقر(ع)]] نقل شده است که [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]] زیباترین صدا را در تلاوت قرآن داشت،<ref>طباطبایی، سنن النبی، ۱۳۸۷ش، ص۳۱۱.</ref> و قرآن را با تانّی تلاوت می‌کردند به‌گونه‌ای که [[ام‌سلمه (همسر پیامبر)|اُم‌ّ سَلَمه]] گفته است پیامبر(ص) به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می‌خواند به‌گونه‌ای که می‌توانستی حروف آیات را بشماری.<ref>[https://mqmeshkat.com/fa/view_post/91 «ویژگی‌های قرائت پیامبر چیست؟ پیامبر و مسلمانان صدر اسلام چگونه قرآن را تلاوت می‌کردند؟»]، وبگاه مؤسسه قرآنی مشکات.</ref> [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]] شیوه تلاوت پیامبر(ص) را بدون ترجیع، همراه با کشیدن حروف و ترتیل معرفی کرده است.<ref>سخاوی، جمال القراء و کمال الاقراء، کتابخانه آیه الله مرعشی، ج۲، ص۵۲۵.</ref> | |||
=== خواندن قرآن از روی مصحف یا از حفظ === | === خواندن قرآن از روی مصحف یا از حفظ === | ||
مطابق برخی روایات فضیلت خواندن قرآن از روی مصحف نسبت به خواندن آیات از حفظ، فضیلت بیشری دارد؛ امام صادق(ع) سبب این بیان را بهره‌بردن چشمان از نگاه کردن به متن قرآن بیان کرده است.<ref>خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، دارالزهراء، ص۲۶.</ref> زرکشی با نقد و بررسی روایات مربوطه، معتقد است، ملاک دراین‌باره تدبر و بهره بیشتر شخص و حضور قلب او هنگام تلاوت است؛ پس اگر انسان هنگام حفظ بهره بیشتری ببرد، خواندن او از حفظ دارای فضیلت بیشتری است و الا خواندنش از وری مصحف بهتر است.<ref>الزرکشی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۴۶۱.</ref> | مطابق برخی روایات فضیلت خواندن قرآن از روی مصحف نسبت به خواندن آیات از حفظ، فضیلت بیشری دارد؛ امام صادق(ع) سبب این بیان را بهره‌بردن چشمان از نگاه کردن به متن قرآن بیان کرده است.<ref>خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، دارالزهراء، ص۲۶.</ref> زرکشی با نقد و بررسی روایات مربوطه، معتقد است، ملاک دراین‌باره تدبر و بهره بیشتر شخص و حضور قلب او هنگام تلاوت است؛ پس اگر انسان هنگام حفظ بهره بیشتری ببرد، خواندن او از حفظ دارای فضیلت بیشتری است و الا خواندنش از وری مصحف بهتر است.<ref>الزرکشی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۴۶۱.</ref> | ||
== شیوه‌های تلاوت قرآن == | |||
علمای [[علوم قرآن]]، شیوه‌های مختلفی از تلاوت قرآن را در کتب خود بیان کرده‌اند این تقسیمات بیشتر ناظر به سرعت و تأنّی قاری، هنگام تلاوت آیات است: | علمای [[علوم قرآن]]، شیوه‌های مختلفی از تلاوت قرآن را در کتب خود بیان کرده‌اند این تقسیمات بیشتر ناظر به سرعت و تأنّی قاری، هنگام تلاوت آیات است: | ||
# '''تحدیر''': به سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن مثل به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرّک، به‌گونه‌ای که از حد [[ترتیل]] خارج نشود گفته می‌شود.<ref>علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.</ref> زمانی که قاری قرآن قصد [[ختم قرآن]] در زمانی کم و تلاوت بیشتر آیات را دارد از این نوع قرائت استفاده می‌کند.<ref>علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.</ref> | # '''تحدیر''': به سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن مثل به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرّک، به‌گونه‌ای که از حد [[ترتیل]] خارج نشود گفته می‌شود.<ref>علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.</ref> زمانی که قاری قرآن قصد [[ختم قرآن]] در زمانی کم و تلاوت بیشتر آیات را دارد از این نوع قرائت استفاده می‌کند.<ref>علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.</ref> | ||
نسخهٔ ۸ نوامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۰:۰۹
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب در تاریخ ۱۹ مهر ۱۴۰۲ توسط کاربر:Shamsoddin برای جلوگیری از تعارض ویرایشی اینجا گذاشته شده است. اگر بیش از پنج روز از آخرین ویرایش مقاله میگذرد میتوانید برچسب را بردارید. در غیر این صورت، شکیبایی کرده و تغییری در مقاله ایجاد نکنید. |
تِلاوَت قرآن، یا قَرائَت قرآن، خواندن آیات قرآن از روی مصحف. خداوند در قرآن، پیامبر(ص) و دیگران را به تلاوت قرآن سفارش کرده است. در احادیث نیز برای آن ثواب زیادی بیان شده است. خواندن قرآن در برخی زمان‌ها و مکان‌ها مانند ماه رمضان و مکه سفارش بیشتری شده است.
قرائت قرآن، آداب و احکامی دارد. از نظر فقیهان، خواندن سوره‌های عزائم یا صرفِ آیه‌های سجده‌دار آنها بر جُنُب و حائض حرام است. همچنین با وضو بودن، رو به قبله بودن، معطر بودن و تدبر در آیات از مستحبات تلاوت شمرده شده است.
اطمینان دل، دوری از وحشت و بصیرت و آگاهی، تقویت حافظه، تقرب به خدا و افزایش ایمان و… از آثار تلاوت قرآن بیان شده است.
تحقیق، تدویر و تحدیر از شیوه‌های تلاوت قرآن به‌شمار می‌رود.
مفهوم و جایگاه تلاوت
تلاوت قرآن به معنای خواندن قرآن از روی مصحف است.[۱] به‌گفته عبدالباقی در معجم المفهرس واژه «تلاوت» تنها یک‌بار در قرآن به‌کار رفته است اما مشتقات آن بیش از ۵۰ بار در قرآن استعمال شده است.[۲] برای خواندن قرآن، آثاری در روایات و آیات قرآن بیان شده است؛ از جمله اطمینان دل، دوری از وحشت، بصیرت، تقویت حافظه، تقرب به خدا و افزایش ایمان.[۳] در حدیثی آمده است: تلاوت قرآن از روی مصحف، سبب تخفیف گناهان والدین می‌شود هر چند آنها از کافران باشند.[۴]
تفاوت قرائت و تلاوت
برای خواندن قرآن کلمات قرائت و تلاوت و ترتیل در قرآن به‌کار رفته‌اند.[۵] برخی مفسّران و عالمان لغت، این واژه‌های قرائت و تلاوت را مترادف می‌دانند.[۶] اما به‌گفته راغب اصفهانی، قرائت معنایی عام دارد اما تِلاوت فقط برای خواندن کتابهای آسمانی به کار می‌رود.[۷] به‌نوشته ابن‌منظور برخی کاربرد تلاوت را نیز عام دانسته‌اند.[۸] عالمان لغت بر این باورند که واژه تلاوت اخصّ از قرائت است؛ به این معنا که هر تلاوتی قطعاً قرائت است اما هر قرائتی لزوما تلاوت نیست. از نظر آنها فقط قرائتی تلاوت است که با علم و عمل قاری همراه باشد.[۹] راغب اصفهانی تلاوت را به تبعیت قاری از معانی و اندیشیدن در مفاهیم آیات،[۱۰] و عده‌ای آن را به عمل به آیات توسط قاری معنا کرده‌اند.[۱۱] شیخ طوسی،[۱۲] طبرسی[۱۳] و علامه طباطبایی[۱۴] نیز تبعیت را به از پی یکدیگر آمدن حروف و آیات هنگام خواندن قرآن، تطبیق کرده‌اند. تلاوت در لغت به‌معنای تبعیت و درپی‌آمدن است.[۱۵]
به گفته برخی از محققان در قرآن، هرگاه صرف خواندن الفاظ قرآن منظور باشد از «قرائت» و هرگاه علاوه بر خواندن الفاظ قرآن، خواندن آن برای مردم، تدبر در آیات یا تبلیغ و نشر قرآن و… منظور باشد از «تلاوت» استفاده شده است.[۱۶] در غیر این صورت قرائت با قید اضافی همراه خواهد بود مانند آیه «و قرانا فرقناه لتقرأه علی الناس علی مکث و نزلناه تنزیلا» و قرآن را نازل کردیم قطعه قطعه نازل کردیم که آن را بر مردم با آهستگی و تانّی و درنگ بخوانی.[۱۷]
«ترتیل» را اشاره به نوعی از خواندن قرآن می‌دانند که همراه با تأنّی و تدبّر و اجرای قواعد تجویدی، وقف و ابتدا است و با اجرای آن تلاوت حقیقی قرآن محقق می‌شود.[۱۸]
معنای حق تلاوت در آیه ۱۲۱ بقره
مطابق آیه ۱۲۱ سوره بقره خداوند تلاوت قرآن را دارای مراتبی معرفی کرده که بالاترین آن «حق تلاوت» است.[۱۹]البته در معنای حق تلاوت نظرات مختلفی وجود دارد:[۲۰] عده‌ای آن را خواندن همراه با خضوع و خشوع و پرهیز از تغییر و تحریف آیات می‌دانند.[۲۱] عده‌ای دیگر حق تلاوت را درنگ کردن به هنگام خواندن آیات بهشتی و جهنمّی به‌جهت طلب بهشت از خداوند و پناه بردن به او از شرّ جهنم بیان کرده است. بعضی نیز حق تلاوت را خواندن قرآن با ترتیل یعنی رعایت الفاظ قرآن و فهم و تدبر در معانی آن و عمل به آن دانسته‌اند.[۲۲]
فضیلت تلاوت قرآن
قرآن، پیامبر(ص) و مخاطبانش را به خواندن قرآن سفارش کرده است.[۲۳] از امام صادق(ع) در این باره نقل شده است: کسی که حتی با نگاه، آیات کلام الهی را بخواند، خداوند معادل هر حرفش حسنه‌ای برایش می‌نویسد و گناهی را از او پاک کند و درجه‌اش را بالابرد و کسی که آیه‌ای از قرآن را در نمازش درحالی‌که ایستاده است بخواند خداوند به اندازه هر حرف از آن، ۱۰۰ حسنه به او دهد و ۱۰۰ گناه از او پاک کند و ۱۰۰ درجه مقامش را بالا برد.[۲۴] در احادیث دیگر برای کسی که قرآن را ختم کند یک دعای مستجاب قرار داده شده است.[۲۵] همچنین برای تلاوت بعضی از سوره‌ها و آیه‌ها خواص و فضیلت‌های ویژه‌ای روایت شده است.[۲۶] حضرت صادق(ع) از امام علی(ع) نقل کرده است: خانه‌هایی که در آن قرآن خوانده می‌شود برکت آن زیاد شود و ملائکه در آن حاضر و شیطان‌ها از آن دور می‌شوند.[۲۷] کلینی احادیث مربوط به فضیلت تلاوت قرآن را در بابی جداگانه گردآوری کرده است.[۲۸]
سفارش به تلاوت قرآن در زمان‌ها و مکان‌های خاص
بر اساس روایات معصومان(ع) تلاوت قرآن در زمان‌ها و مکان‌های خاصی ثواب ویژه‌ای دارد. امام سجاد(ع) به تلاوت در ابتدای روز سفارش کرده است.[۲۹] همچنین بر اساس حدیثی، تلاوت یک آیه از قرآن در ماه رمضان با تلاوت همه قرآن در ماه‌های دیگر برابری می‌کند.[۳۰] از امام صادق نیز نقل شده است که هر کس قرآن را در مکه ختم کند، نمی‌میرد مگر آنکه رسول خدا(ص) و جایگاهش در بهشت را ببیند.[۳۱] در مقابل، در متون دینی از خواندن قرآن در مکان‌هایی همچون: حمام و توالت نهی شده است.[۳۲]
حکم فقهی تلاوت قرآن
آیا تلاوت روزانه قرآن واجب است؟
در مورد حکم تلاوت قرآن در نماز و غیر آن نظرات مختلفی ارائه شده است:
- برخی از فعل امر در عبارت «فأقروا ما تیسّر منه» در آیه ۲۰ سوره مزمل، وجوب قرائت قرآن را برداشت کرده‌اند.[۳۳] اما در اینکه این وجوب با چه مقدار قرائت روزانه محقق می‌شود نظرات مختلفی وجود دارد.[۳۴] برخی تلاوت روزانهٰ ۵۰ آیه (غیر از آنچه در نماز خوانده می‌شود) را واجب دانسته‌اند.[۳۵] به گفته فاضل مقداد، عده‌ای این وجوب را از قبیل واجبات کفایی می‌دانند.[۳۶]
- عده‌ای قرائت قرآن را تنها در نمازها واجب می‌دانند. آنها در جواب به این اشکال که چه طور ممکن است چیزی مستحب (نماز مستحبی) شامل جزئی واجب (قرائت قرآن) باشد؛ گفته‌اند این بیان از قبیل معامله‌ای است که شخص در انجام آن مخیر است اما به محض انعقاد آن، پیروی از مفاد معامله برای او واجب می‌شود.[۳۷] فقهایی همچون خویی، فاضل مقداد و حلّی بر این باورند بر اساس آیات و روایات تنها قرائت قرآن در نمازهای یومیه واجب است.[۳۸] اما نجفی فقیه شیعه معتقد است به تصریح برخی روایات، وجوب قرائت قرآن در نماز مستفاد از سنت و روایات است نه این آیه.[۳۹] احادیث مربوط به مقدار تلاوت قرآن در باب «بَابٌ فِی کَمْ یُقْرَأُ الْقُرْآنُ وَ یُخْتَمُ» الکافی گردآوری شده است.[۴۰]
ممنوع بودن قرائت عزائم بر جنب و حائض
واجب است، خواننده سوره‌های عزائم قرآن، از جنابت، حیض و نفاس پاک باشد.[۴۱] به‌نظر فقیهان حفظ حرمت قرآن واجب و هتک حرمت آن حرام است. کارهایی نظیر: خواندن آن به‌گونه‌ای که مناسب شأن قرآن نباشد یا خواندن آن همراه با موسیقی حتی موسیقی حلال از مصادیق هتک حرمت قرآن شمرده شده است.[۴۲]
حکم تَغَنّی در تلاوت
در برخی روایات نبوی به خواندن قرآن با غنا سفارش شده است. فقیهان بواسطه اختلاف در فهم معنای «غنا» و گوناگونی روایات مربوطه، نظرات مختلفی دارند.[۴۳] برخی بواسطه روایاتی که سفارش به خواندن قرآن با غنا و صوت زیبا با استفاده از الحان عرب و.. کرده‌اند، خواندن قرآن در غالب الحان را جایز دانسته‌اند.[۴۴] در مقابل عده‌ای به عمومات حرمت غنا تمسک جسته و روایاتی نظیر «مَن لَم یَتَغَنَّ بالقُرآن فلیسَ مِنّا» (هر کس قرآن را با غنا نخواند از ما نیست) را به «من لم یستغن بالقرآن فلیس منا» (هر کس خود را از قرآن بی‌نیاز بداند پس از ما نیست) معنا کرده و قائل به حرمت این‌گونه تلاوت قرآن شده‌اند.[۴۵]
تلاوت تَنْغیمی (که در بین مردم به تلاوت تحقیق شناخته می‌شود) تلاوتی پذیرفته شده در بین قاریان و مسلمانان است؛ در این نوع تلاوت علاوه بر رعایت قواعد تجویدی، وقف و ابتدا و دیگر ملزومات تلاوت، از نغمات و الحان موسیقی به‌جهت القای مفاهیم آیات و تأثیر بیشر آن بر مخاطب استفاده می‌شود.[۴۶]
آداب تلاوت قرآن
بر اساس آیات قرآن و روایات معصومان(ع)، خواندن قرآن کریم آدابی دارد که برخی از آنها واجب و گاه مستحب معرفی شده‌اند. وضوء گرفتن، روبه قبله بودن، تفکر و تدبر در آیات الهی،[۴۷] سکوت و گوش دادن به آیاتی که قاری قرآن می‌خواند،[۴۸] اعوذ بالله گفتن،[۴۹] گفتن بعضی از اوراد و اذکار هنگام تلاوت برخی از آیات قرآن و خواندن دعای شروع و ختم قرآن از مستحبات تلاوت قرآن است.[۵۰] همچنین اخلاص، دوری از ریا و خشوع[۵۱] و نیز عمل در حد توان به مفاد آیاتی که خوانده می‌شود[۵۲] از آدابی است که در روایات به آنها سفارش شده است.[۵۳]
به سفارش پیامبر(ص) قرآن باید با حزن و اندوه خوانده شود تا تأثیر بیشری بر قلب و روح انسان بگذارد.[۵۴] همچنین سفارش شده الحانی که در خواندن قرآن مورد استفاده قرار می‌گیرد از الحان عرب باشد و از الحان غیر عرب برای خواندن قرآن بهره‌گیری نشود.[۵۵]
شیوه قرائت پیامبر(ص)
از امام باقر(ع) نقل شده است که پیامبر(ص) زیباترین صدا را در تلاوت قرآن داشت،[۵۶] و قرآن را با تانّی تلاوت می‌کردند به‌گونه‌ای که اُم‌ّ سَلَمه گفته است پیامبر(ص) به صورت واضح و حرف به حرف و آیه به آیه قرآن می‌خواند به‌گونه‌ای که می‌توانستی حروف آیات را بشماری.[۵۷] امام علی(ع) شیوه تلاوت پیامبر(ص) را بدون ترجیع، همراه با کشیدن حروف و ترتیل معرفی کرده است.[۵۸]
خواندن قرآن از روی مصحف یا از حفظ
مطابق برخی روایات فضیلت خواندن قرآن از روی مصحف نسبت به خواندن آیات از حفظ، فضیلت بیشری دارد؛ امام صادق(ع) سبب این بیان را بهره‌بردن چشمان از نگاه کردن به متن قرآن بیان کرده است.[۵۹] زرکشی با نقد و بررسی روایات مربوطه، معتقد است، ملاک دراین‌باره تدبر و بهره بیشتر شخص و حضور قلب او هنگام تلاوت است؛ پس اگر انسان هنگام حفظ بهره بیشتری ببرد، خواندن او از حفظ دارای فضیلت بیشتری است و الا خواندنش از وری مصحف بهتر است.[۶۰]
شیوه‌های تلاوت قرآن
علمای علوم قرآن، شیوه‌های مختلفی از تلاوت قرآن را در کتب خود بیان کرده‌اند این تقسیمات بیشتر ناظر به سرعت و تأنّی قاری، هنگام تلاوت آیات است:
- تحدیر: به سریع خواندن قرآن و تخفیف قواعد آن مثل به قصر خواندن مدها و ساکن کردن حروف متحرّک، به‌گونه‌ای که از حد ترتیل خارج نشود گفته می‌شود.[۶۱] زمانی که قاری قرآن قصد ختم قرآن در زمانی کم و تلاوت بیشتر آیات را دارد از این نوع قرائت استفاده می‌کند.[۶۲]
- تدویر: خواندن آیات، با تأنّی، به‌طوری که همراه با تدبر در معانی آیات و رعایات تمامی قواعد تجویدی باشد انجام می‌پذیرد.[۶۳] این نوع از خواندن از جهت سرعت، بین شیوه تحقیق و حدر، قرار دارد در این نوع قرائت، کسانی که قائل به مدّ منفصل هستند آن را مدّ می‌دهند اما آن را به حدّ طول (۲تا۵حرکت) نمی‌رسانند. این نوع از قرائت قرآن بین عامّه مردم به «ترتیل» مشهور است.[۶۴] به‌گفته علاّمی از دانایان علم تجوید، این نوع خواندن شیوهٔ بسیاری از پیشوایان قرائت بوده است.[۶۵]
- تحقیق: بجا آوردن حق هر حرفی از اشباع مدها، تحقیق همزه‌ها، تمام و کمال آوردن حرکات، اظهار کامل حروف، غنّه‌ها، و.. است. این تلاوت از جهت سرعت، کندترین نوع خواندن قرآن است. به مرور زمان، این نوع از خواندن به «تلاوت مجلسی» مشهور شده است.[۶۶]
پانویس
- ↑ بیهقی، تاج المصادر، ذیل واژه تلاوة.
- ↑ عبدالباقی، معجم المفهرس، ذیل واژه تلا.
- ↑ رادمرد، مراتب و آثار انس با قرآن در آیات و روایات، ص۳۵–۳۸.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سوره مزمّل، آیه۲۰، سوره عنکبوت، آیه ۴۵، سوره اعراف، آیه۲۰۴.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن کریم، ذیل واژه تلاوة؛ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه التِلاوة و ذیل واژه تَلا یَتلو.
- ↑ کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، ص۷۹.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ذیل واژه تَلا یَتلو.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات ألفاظ قرآن کریم، ذیل واژه تلاوة، ابن سیده، المحکم و المحیط الأعظم، ذیل واژه التلاوة و تَلا یَتلو.
- ↑ راغب، مفردات الفاظ قرآن کریم، ذیل واژه تلی.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۲۵۱؛ طوسی، التبیان، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ طوسی، التبیان، دار إحیاء التراث العربی، ج۱۷ ص۱۹۷.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۴۱۵ق، ج۱ ص۲۵۱.
- ↑ طباطبائی، المیزان، منشورات اسماعیلیان، ج ۵، ص۲۹۸.
- ↑ بیهقی، تاج المصادر، ذیل واژه تلاوة.
- ↑ کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، ص۷۸و۷۹.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۴ش، ج۲۰، ص۵۷۴.
- ↑ کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، ص۷۸و۷۹.
- ↑ نهج البلاغه، خطبه ۱۱۰؛ صحیفه سجادیه، دعای ۴۷.
- ↑ نگاه کنید به دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۲۷۱.
- ↑ کاشانی، تفسیر منهج الصادقین، ۱۳۳۶ش، ج۱، ص۲۷۱؛ دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: سوره مزمّل آیه۳، سوره اسراء ۱۰۶، کهف ۲۷.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به:الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۲۰–۶۲۶.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۳.
- ↑ دیلمی، ارشاد القلوب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۸۳.
- ↑ شیخ صدوق، الامالی، ۱۳۷۶ش، ص۹۳.
- ↑ شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۵ش، ج۵، ص۴۶۸.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۳۵۸.
- ↑ ↑ قطب الدین راوندی، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۱۰۶و۱۰۷و۱۲۷و۱۳۰؛ فاکر میبدی، فرایند استنباط وجوب قرائت قرآن از آیهٔ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ، ص۸۱.
- ↑ وحیدیان، تقی‌زاده، رستمی، مراد از قرائت قرآن در آیه آخر سوره مزّمّل و حکم شرعی آن، ص۳۱۴.
- ↑ فاکر میبدی، فرایند استنباط وجوب قرائت قرآن از آیهٔ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ، ص۸۱.
- ↑ فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، منشورات المکتبة المرتضویّة للإحیاء الآثار الجعفریّه، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ وحیدیان، تقی‌زاده، رستمی، مراد از قرائت قرآن در آیه آخر سوره مزّمّل و حکم شرعی آن، ص۳۱۶.
- ↑ حلی، تذکرة الفقهاء، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۱۲۸؛ خویی، موسوعة الامام الخوئی، ج۴، ص۲۶۲؛ فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۱۱۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۹، ص۲۸۴و۲۸۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۷.
- ↑ رستمی، قرائت قرآن توسط حائض در فقه مذاهب اسلامی، ص۸۵–۱۰۸.
- ↑ «حرمت قطعی تلاوت قرآن همراه با موسیقی»، وبگاه فقه حکومتی وسائل؛ «مهندسی تلاوت قرآن کریم / آهنگ قرائت قرآن و ترجیع در قرائت»، پایگاه بین‌المللی همکاری‌های شیعه (شفقنا).
- ↑ صادقی مزیدی و فرحناک بوشهری، نگرشی بر ماهیّت تغنّی در تلاوت قرآن، ص۱۹۵.
- ↑ اسماعیلی، بررسی دیدگاه اندیشمندان اسلامی دربارهٔ تغنی در قرائت قرآن، ص۱–۳.
- ↑ اسماعیلی، بررسی دیدگاه اندیشمندان اسلامی دربارهٔ تغنی در قرائت قرآن، ص۱–۳.
- ↑ صادقی مزیدی و فرحناک بوشهری، نگرشی بر ماهیّت تغنّی در تلاوت قرآن، ص۱۹۷.
- ↑ سبزواری، مهذب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، دارالتفسیر، ج۷، ص۱۲۸.
- ↑ سوره اعراف، آیه۲۴.
- ↑ سوره نحل، آیه۹۸.
- ↑ دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۴ و ۲۱۰
- ↑ نهج البلاغة، تصحیح صبحی صالح، خطبة ۱۱۰؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۸۹، ص۱۸۵.
- ↑ دولتی، تلاوت قرآن، ص۷۸.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ الکلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۲، ص۶۱۴.
- ↑ طباطبایی، سنن النبی، ۱۳۸۷ش، ص۳۱۱.
- ↑ «ویژگی‌های قرائت پیامبر چیست؟ پیامبر و مسلمانان صدر اسلام چگونه قرآن را تلاوت می‌کردند؟»، وبگاه مؤسسه قرآنی مشکات.
- ↑ سخاوی، جمال القراء و کمال الاقراء، کتابخانه آیه الله مرعشی، ج۲، ص۵۲۵.
- ↑ خوئی، البیان فی تفسیر القرآن، دارالزهراء، ص۲۶.
- ↑ الزرکشی، البرهان فی تفسیر القرآن، ۱۳۷۶ق، ج۱، ص۴۶۱.
- ↑ علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
- ↑ علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۱.
- ↑ موسوی بلده، حلیة القرآن سطح۲، ۱۳۸۲ش، ص۱۹.
- ↑ علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۱.
- ↑ علّامی، پژوهشی در علم تجوید، ۱۳۸۱ش، ص۵۰.
منابع
- قرآن کریم.
- «حرمت قطعی تلاوت قرآن همراه با موسیقی»، وبگاه فقه حکومتی وسائل، تاریخ درج مطلب: ۱۳اردیبهشت۱۳۹۶ش، تاریخ درج بازدید: ۱۸مهر۱۴۰۲ش.
- «مهندسی تلاوت قرآن کریم / آهنگ قرائت قرآن و ترجیع در قرائت»، پایگاه بین‌المللی همکاری‌های شیعه (شفقنا)، تاریخ درج مطلب: ۴خرداد۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید: ۱۸مهر۱۴۰۲ش.
- «ویژگی‌های قرائت پیامبر چیست؟ پیامبر و مسلمانان صدر اسلام چگونه قرآن را تلاوت می‌کردند؟»، وبگاه مؤسسه قرآنی مشکات، تاریخ درج مطلب: ۱۶آبان۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۱۸مهر۱۴۰۲ش.
- ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالفکر للطباعة و النشر و التوزیع، بی‌تا.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی (شیخ صدوق)، خصال، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۲ش.
- اسماعیلی، سیدمحمد، بررسی دیدگاه اندیشمندان اسلامی دربارهٔ تغنی در قرائت قرآن، در دوفصلنامه مطالعات قرآن و حدیث، شماره۱، ۱۳۹۷ش.
- الزرکشی، أبوعبدالله، البرهان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء الکتب العربیة عیسی البابی الحلبی وشرکائه، ۱۳۷۶ق.
- الکلینی، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- بیهقی، احمدبن علی، تاج‌المصادر، تهران، هادی عالم‌زاده، ۱۳۷۵ش.
- حلّی، جمال الدین حسن بن یوسف، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث، ۱۴۱۴ق.
- خوئی، سید ابوالقاسم، موسوعة الامام الخوئی، قم، موسسة إحیاء آثار الامام الخوئی، ۱۴۱۸ق.
- دولتی، کریم، تلاوت قرآن، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- دیلمی، حسن بن محمد، ارشاد القلوب الی الصواب، قم، الشریف الرضی، ۱۴۱۲ق.
- رادمرد، محمد، مراتب و آثار انس با قرآن در آیات و روایات، در مجله سخن جامعه، شماره۴، ۱۳۹۹ش.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن کریم، بیروت، الدار الشّامیه، ۱۴۱۶ق.
- رستمی، سهیلا، قرائت قرآن توسط حائض در فقه مذاهب اسلامی، در دوفصلنامه فقه مقارن، شماره۴، ۱۳۹۳ش.
- سبزواری، سید عبدالعلی، مهذّب الاحکام فی بیان حلال و الحرام، قم، دارالتفسیر، بی‌تا.
- سخاوی، علم الدین بن محمد، جمال القراء و کمال الاقراء، قم، کتابخانه آیه الله مرعشی، بی‌تا.
- سعدی شاهرودی، محمدجواد، نقش آهنگ در قرائت کتابهای مذهبی ادیان، در مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره۴، ۱۳۸۱ش.
- سیوری، جمال الدین (فاضل مقداد)، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، منشورات المکتبة المرتضویّة للإحیاء الآثار الجعفریّه، بی‌تا.
- شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، تهران، دار الکتب العلمیّه، ۱۳۶۵ش.
- صادقی مزیدی، مجید و فرحناک بوشهری، حمید، نگرشی بر ماهیت تغنّی در تلاوت قرآن، در دوفصلنامه مطالعات قرائت قرآن، شماره۱۲، ۱۳۹۸ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، بیروت، درالمعرفه، ۱۴۰۸ق.
- طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- عبدالباقی، محمد فؤاد، معجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، ۱۴۱۷ق.
- عسکری، ابوهلال، معجم الفروق اللغویه الفروق اللغویه، قم، مؤسسة النشر الإسلامی التابعة لجماعة المدرسین، ۱۴۱۲ق.
- علّامی، ابوالفضل، پژوهشی در علم تجوید، تهران، انتشارات یاقوت، ۱۳۷۸ش.
- علّامی، ابوالفضل، پژوهشی در علم تجوید، قم، انتشارات یاقوت، ۱۳۸۱ش.
- فاکر میبدی، محمد، فرایند استنباط وجوب قرائت قرآن از آیهٔ فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ، در دوفصلنامه آموزه‌های فقه عبادی، شماره۱، ۱۳۹۹ش.
- قطب الدین راوندی، ابوالحسین سعید بن هبة الله، فقه القرآن فی شرح آیات الاحکام، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۵ق.
- کاشانی، ملافتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، ۱۳۳۶ش.
- کوهی گرمی و بهزاد، وجوه اشتراک و افتراق قرائت، تلاوت و ترتیل از نظر ادبی و رویّهٔ علمی قرّاء، در مجله مطالعات علوم اسلامی انسانی شماره۲۶، ۱۴۰۰ش.
- مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، قم، دار إحیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
- موسوی بلده، سید محسن، حلیة القرآن سطح۲، تهران، احیاء کتاب، ۱۳۸۳ش.
- موسوی بلده، محسن، حلیة القرآن سطح ۲، تهران، احیاء کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نجفی، محمد حسن بن باقر، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، بیروت، دار احیاء التراث العربیّ، ۱۴۰۴ق.
- نهج البلاغه، تصحیح صبحی صالح، قم، مرکز البحوث الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
- وحیدیان اردکان، حمید و نقی‌زاده، حسن و رستمی، محمدحسن، مراد از قرائت قرآن در آیه آخر سوره مزمّل و حکم شرعی آن، در نشریّه علمی آموزه‌های قرآنی، شماره۳۴، زمستان۱۴۰۰ش.