هانری کربن

هانری کُربَن

فیلسوف، شیعه‌شناس و ایران‌شناس فرانسوی
اطلاعات کلی
مذهب	مسیحی کاتولیک
زادروز	۱۴ آوریل سال ۱۹۰۳م
زادگاه	پاریس
محل زندگی	فرانسه • ایران
وفات	۷ اکتبر سال ۱۹۷۸م
اطلاعات علمی
استادان	اتین ژیلسون • لویی ماسینیون
آثار	اسلام ایرانی • روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان • تخیل خلاق در عرفان ابن عربی • تاریخ فلسفه اسلامی
اطلاعات دیگر
فعالیت‌ها	تدریس در دانشگاه تهران

هانری کُربَن فیلسوف، شیعه‌شناس و ایران‌شناس فرانسوی. او برجسته‌ترین مفسر غربی حکمت معنوی ایران و فلسفه شیعی این سرزمین خوانده شده است.

کربن که تحصیلات خود را در فلسفه‌های اروپایی و مسیحی آغاز کرده بود، با آشنایی با فلسفه اشراق به حکمت و فلسفه اسلامی، به خصوص فلسفه شیعی ایرانی علاقه‌مند شد. او برای گسترش مطالعات خود در این زمینه، به‌مدت بیست سال، بخشی از سال را در ایران ساکن بود و در دانشگاه تهران تدریس و با علامه طباطبایی و دیگر اندیشمندان مسلمان ایرانی گفت‌وگو می‌کرد. او به جایگاه امام و ولایت در آموزه‌های شیعی و خصوصا امام زمان(عج) علاقمند بود. علامه طباطبایی و سید حسین نصر او را به لحاظ درونی، شیعه دانسته‌اند. کربن در معرفی اسلام شیعی در غرب تأثیر گذاشت و توجه مطالعات شرق‌شناسی را از اسلام سنی به اسلام شیعی جلب کرد.

کتاب اسلام ایرانی دربارهٔ تحول اندیشه‌های فلسفی و معنوی در ایران با محوریت تبیین نقشی خاص برای ایرانیان در تفسیر شیعی و باطنی از اسلام را مفصل‌ترین و مهم‌ترین کتاب کربن دانسته‌اند.

زندگی‌نامه و تحصیلات

هانری کربن در چهاردهم آوریل سال ۱۹۰۳م در پاریس و در یک خانواده کاتولیک به‌دنیا آمد. در کنار آموزش‌های متداول، در یک مدرسه عالی علوم مسیحی آموزش‌های مذهبی دید. در سال ۱۹۱۹م جهت ادامه تحصیل در رشته فلسفه وارد دانشگاه سوربُن شده و در سال ۱۹۲۵م لیسانس و سپس در سال ۱۹۲۶م گواهی‌نامه عالی فلسفه را کسب کرد. کربن در طی این سال‌ها توانست زبان‌های کلاسیک اروپایی، عربی و فارسی را بیاموزد. وی در ۷ اکتبر سال ۱۹۷۸م از‌ دنیا رفت.

چهار جریان تأثیرگذار بر اندیشه کربن

آراء و اندیشه‌های کربن تحت تأثیر چهار حوزه فکری قرار داشت:

• نخستین حوزه، اندیشه‌های اتین ژیلسون فیلسوف و متأله مسیحی متخصص در فلسفه قرون وسطای اروپایی بود.

• دومین و سومین حوزه‌های فکری که‌اندیشه‌های پروفسور کربن بسیار از آن‌ها تأثیر پذیرفت، پدیدار‌شناسی ادموند هوسرل و اگزیستانسیالیسم مارتین هایدگر بود. از این‌رو، او دهه ۱۹۳۰م را بیشتر در آلمان گذراند و از نزدیک با هایدگر آشنا شد.
• سابقه آشنایی کربن با آرای شیخ شهاب‌الدین سهروردی، تصوف، تشیع و به طور کل، فلسفه اسلامی به کلاس‌های درس لویی ماسینیون در مدرسه زبان‌های شرقی بازمی‌گردد. ماسینیون، اسلام‌شناس فرانسوی، روزی در کلاس درس یک نسخه از کتاب حکمة الاشراق سهروردی را برای مطالعه به کربن داد. مطالعه این کتاب چنان شوری در کربن ایجاد کرد که حیات فکری آینده او را تحت تأثیر خود قرار داد و او را متوجه شرق کرد.

سفر به اسلامبول

کربن در اوایل جنگ جهانی دوم (۱۹۴۰م) به‌عنوان مسئول انستیتوی فرانسه عازم اسلامبول شد. توسعه دامنه جنگ در اروپا، بازگشت کربن به فرانسه را ناممکن ساخت و همین امر سبب شد که او به مدت تقریبا شش سال (تا سال ۱۹۴۵م) در اسلامبول، که مرکز کتاب‌های خطی بود، اقامت کند. او در این مدت با بهره‌گیری از نسخ خطی، به تحقیق و پژوهش درباره آثار چاپ‌ نشده سهروردی و حکمای اسلامی پرداخت. حاصل این تلاش‌ها چاپ نخستین جلد از مجموعه آثار سهروردی در سال ۱۹۴۵م بود. کربن در این کتاب، از روش تصحیح نسخ عربی و فارسی «هلموت ریتر»، شرق‌شناس مشهور آلمانی، پیروی کرده بود. انتشار این کتاب باعث شهرت کربن شد و طولی نکشید که با اصرار و پافشاری لویی ماسینیون کرسی درس اسلام‌شناسی مدرسه پژوهش‌های عالی دانشگاه سوربن و جانشینی ماسینیون به او واگذار شد.

سفر به ایران

با پایان یافتن جنگ جهانی دوم، و به‌دنبال سفری که او در (سپتامبر۱۹۴۵م) به ایران داشت، وزارت امور خارجه فرانسه ریاست بخش ایران‌شناسی مؤسسه ایران و فرانسه را به او واگذار کرد. شرایط فراهم شد تا کربن سالی چندبار به ایران سفر کند و با سید محمد کاظم عصار، علامه طباطبایی و سید جلال‌الدین آشتیانی به بحث و گفت‌و‌گو بپردازد. از آن پس کربن به مدت بیست سال، اول هر پاییز به ایران سفر می‌کرد و در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران تدریس می‌نمود. کربن در پایان پاییز مجدداً به پاریس بازمی‌گشت و در دانشگاه سوربن به تدریس حکمت و عرفان اسلامی ایران مشغول می‌شد.

گفت‌وگو با علامه طباطبایی

اولین دیدار علامه طباطبایی و هانری کربن در اواخر سال ۱۳۳۷ش و دومین دیدار در مهر سال ۱۳۳۸ش در تهران انجام شد. کربن به علامه طباطبایی گفته بود در ژنو، کنفرانسی درباره امام منتظر از دیدگاه شیعه داشته که با استقبال دانشمندان غربی حاضر در جلسه مواجه شده است. او ادامه داده بود که از نظر او مذهب تشیع، یگانه مذهبی است که رابطه بشر با هدایت الهی و پیوند انسان با خدا را استوار نگه داشته است و با شبکه «ولایت» این پیوستگی را استمرار می‌بخشد. سپس علامه طباطبائی هم گفته بود که مسئله وجود حق تعالی، در همه ادیان مسأله مشترکی است، ولی در موضوع روش زندگی انسان، دینی جاودانه خواهد بود که ضمن حفظ اعتقاد به الوهیت و نبوت، و اعتقاد به دنیای دیگر معاد برای استمرار بخشیدن به این حقیقت، وسیله ویژه‌ای برای ادامه پیوند و ارتباط از خود به یادگار گذاشته باشد و آن بی‌تردید همان مسأله «ولایت» است که در اسلام شیعی به آن توجه خاص کرده‌اند که توسل به آن، سعادت دنیوی و اخروی انسان را تضمین می‌کند.

این جلسات چند سال ادامه داشت و محصول این جلسات، دو کتاب «شیعه» و «رسالت تشیع در دنیای امروز» بود که خود علامه طباطبائی تحریر کرده بود و توضیحات هر دو جلسه به خواست علامه طباطبائی، توسط علی احمدی میانجی و سید هادی خسروشاهی، تهیه و تنظیم شده و در ۷۰۰ صفحه، بار‌ها به چاپ رسیده است. اندکی پیش از انقلاب، برخی گفته بودند تشکیل این جلسه از اول کار درستی نبود و معلوم نیست هانری کربن کیست و صلاح نیست ادامه پیدا کند. ابراهیم دینانی این مطلب را به علامه طباطبایی رسانده بود، علامه ناراحت شده و گفته بود به عنوان شخصی که در گوشه‌ای نشسته‌ام و چیز می‌نویسم تنها راه من به جهان و تفکر جهان این جلسه است، این را هم نمی‌توانند برای من ببینند. بعد‌ها کسانی از مأموریت هانری کربن و یارانش برای ترویج تصوف سنتی در لباس مدرن سخن گفتند. در این جلسات، که گاهی شخصیت‌هایی چون شهید مرتضی مطهری و بدیع‌الزمان فروزانفر نیز در آن حضور داشتند، سید حسین نصر ترجمه مباحث را عهده‌دار بود.

آثار

کتاب چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی، از تألیفات هانری کربن

• چشم‌اندازهای معنوی و فلسفی اسلام ایرانی.
• روابط حکمت اشراق و فلسفه ایران باستان.
• سهروردی مؤسس حکمت اشراق.
• مکاتبات هانری کربن و ولادیمیر ایوانف.
• تخیل خلاق در عرفان ابن عربی.
• واقع‌انگاری رنگ‌ها و علم میزان.
• انسان نورانی در تصوف ایرانی.
• مجموعه مقالات هانری کربن.
• فلسفه ایرانی و فلسفه تطبیقی.
• از ‌هایدگر تا سهروردی.
• ابن‌سینا و تمثیل عرفانی.
• تاریخ فلسفه اسلامی.
• معبد و مکاشفه.
• آیین جوانمردی.
• ارض ملکوت.
• شیعه.

مجموعه آثار ایرانی

چاپ متن مصحح جامع الحکمتین نوشته ناصرخسرو از مجموعه آثار ایرانی به‌همت هانری کربن

هانری کربن، پس از پذیرش ریاست بخش ایران‌شناسی مؤسسه ایران و فرانسه، با سفرهای منظم سالانه خود به ایران با همکاری با متخصصانی چون سید جلال‌الدین آشتیانی، سید حسین نصر و محمد معین سلسله کتاب‌هایی را با عنوان «مجموعه آثار ایرانی» در زمینه حکمت و فلسفه اسلامی منتشر کرد؛ از جمله این آثار به موارد زیر می‌توان اشاره کرد:

• کشف المحجوب، رساله‌ای در مذهب اسماعیلیه از ابویعقوب سجستانی که با مقدمه فرانسوی کربن (۱۳۲۷ش).
• مجموعه دوم مصنفات شیخ اشراق (متن عربی حکمة الاشراق، رسالة فی اعتقاد الحکماء، قصة الغربة الغربیة)، با تصحیح و مقدمه فرانسوی کربن (۱۳۳۱ش).
• جامع الحکمتین نگاشته ناصرخسرو، با تصحیح و مقدمه فرانسوی و فارسی هانری کربن و محمد معین (۱۳۳۲ش).
• متن عربی المشاعر ملاصدرا، با ترجمه فارسی بدیع‌الملک میرزا عمادالدوله به همراه ترجمه فرانسوی و مقدمه هانری کربن (۱۳۴۲ش).
• جامع الاسرار و منبع الانوار به انضمام رساله نقدالنقود فی معرفة الوجود سید حیدر آملی با تصحیح و مقدمه هانری کربن و عثمان یحیی (۱۳۴۷ش).
• مجموعه آثار فارسی شیخ اشراق، با تصحیح و مقدمه سید حسین نصر و مقدمه و تجزیه و تحلیل فرانسوی هانری کربن (۱۳۴۸ش).
• منتخباتی از آثار حکمای بزرگ الهی ایران (از عصر میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر)، به اهتمام سید جلال‌الدین آشتیانی و هانری کربن (۱۳۵۰-۱۳۵۲ش).

ایمان به تشیع

علامه طباطبایی روزی به فرزندش سید عبدالباقی طباطبایی گفته بود پروفسور کربن به اسلام (تشیع) مؤمن شده است؛ ولی رویش نمی‌شود که ایمانش را بر زبان جاری کند. چند روزی بعد از گفته علامه، کربن سخنرانی جنجالی کرد و درباره حضرت مهدی(عج) سخنان پرشوری ایراد نمود و ضمن آن گفته بود که به خاطر بحث درباره اسلام و رسیدن به این حقایق، نزدیک بود پست تحقیقی خود را از دست بدهد. علامه وقتی از این موضوع مطلع شد، خوشحال شده بود.

از نظر سید حسین نصر، کربن هویت وجودی خودش را با تشیع یکی می‌دانست. نصر با کربن به مکان‌های زیارتی شیعه رفته و حالت‌های معنوی او را در این مکان‌ها دیده است. به‌قول نصر، کربن خیلی از اوقات از عبارت «ما شیعه‌ها» استفاده می‌کرد و از لحاظ وجودی، به تشیع دوازده امامی ایمان داشت و هویتش درون شیعه معنا پیدا کرده بود. او تشیع را باطن اسلام و تفسیر عمیق و کاشف معانی باطنی این دین الهی می‌دانست. اما نصر با صراحت می‌گوید کربن نماز نمی‌خواند و مقید به شرایع ظاهری نبود.

ویژگی‌های روایت کربن از تشیع

• انشاءالله رحمتی، مترجم برخی از آثار کربن، معتقد است کربن کانون توجه مطالعات اسلام‌شناسی را از اسلام سنی به اسلام شیعی بازگرداند. قبل از کربن کسانی که در مورد اسلام‌شناسی فعالیت می‌کردند مقصودشان اسلام سنی بود و شناخت چندانی نسبت به اسلام شیعی نداشتند و وقتی به ابعاد معنوی اسلام روی می‌آوردند، این ابعاد معنوی را در تصوف می‌یافتند. استادِ کربن، یعنی لویی ماسینیون به ابعاد عرفانی و معنوی اسلام توجه داشته است؛ ولی کانون توجه او تصوف و دلباخته شخصیتی مثل حلاج بود و کتاب مصائب حلاج را نوشت؛ اما کربن به این موضوع توجه کرد که اگر بخواهیم تصوف را درک کنیم و نگاه عمیق‌تری به تصوف داشته باشیم باید حقیقت تصوف را در تشیع جستجو کنیم.

• کربن خود را فیلسوف شرق‌شناس معرفی می‌کرد. تفاوت فیلسوف شرق‌شناس با شرق‌شناس صرف در این است که شرق‌شناس صرف ممکن است در مورد یک موضوع تحقیق کند و در عین حال به آن موضوع اعتقاد نداشته باشد. در مورد اسلام‌شناسی هم تا قبل از کربن به همین‌گونه بود که چندان به پاسخ‌هایی که اسلام باید به زمان ما بدهد کاری ندارد. اما نگاه کربن با دیگر اسلام‌شناسان متفاوت است. نگاه هانری کربن نگاه فیلسوفانه به اسلام است. هانری کربن نمی‌خواهد فلسفه اسلامی را به‌عنوان یک فلسفه آکادمیک صرف ببیند؛ بلکه در نظر او فلسفه اسلامی و معنویت اسلامی می‌تواند پاسخ‌هایی برای بشر امروز داشته باشد.
• از نظر انشاءالله رحمتی، روایت هانری کربن بسیار نزدیک به جریان اصلی تفکر فلسفی شیعی است. فلسفه شیعی با ابن سینا و سهروردی آغاز و از طریق اشخاصی مانند میرداماد، سید حیدرآملی و قاضی سعید قمی و ملاصدرا و تا زمان عصر حاضر در امثال علامه طباطبایی ادامه می‌یابد. فهم هانری کربن بر اساس همین جریان اصیل استوار است. می‌توان گفت که فهم هانری کربن فهمی است که بیشترین تناسب را با فهم فیلسوفان ایرانی از فلسفه اسلامی و معنویت اسلامی دارد.

• کربن نگاه شیعی به امام و جایگاه آن و تأویل‌های مربوط به بحث امام از منظر معنویت شیعی را بحث می‌کند. کربن معتقد است که توحید به‌معنای حقیقی کلمه بدون وجود امام ممکن نیست. اگر ما امام را در معنویت‌مان مفروض نگیریم امکان ندارد در توحید دچار شرک نشویم. کربن خاطره‌ای از علامه طباطبایی نقل می‌کند که مضمون آن این است که خدا را شکر ما در شیعه به‌خاطر وجود امام از دام‌هایی که موحدان را تهدید می‌کند در امان هستیم.

تأثیرات

سید حسین نصر معتقد است که هیچ یک از دانشوران غربی به اندازه هانری کربن برای آشنایی مردم مغرب زمین با مکتب‌های حکمی و فلسفی اسلامی بعد از حمله مغول در ایران کوشش نکرده است. همچنین از نظر نصر، کربن سهم قابل توجهی در آشناساختن غربیان با ملاصدرا داشته است. کربن را اولین فرد از میان مستشرقان می‌دانند که به فلسفه اسلامی و شیعی توجه کرده است.

سید حسین نصر معتقد است کربن در فرانسه تحقیقات اسلامی را تحت تأثیر قرار داد و بر فلسفه و مطالعه باب طریقت باطنی در محیط دانشگاهی موثر بود. در آلمان، آثار کربن در خصوص اندیشه اسلامی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. در جوامع انگلیسی زبان، بسیاری از آثار کربن ترجمه شده و در حال حاضر شناخته شده است. تحقیقات کربن در خصوص اندیشه اسلامی متاخر در ایران به نحو گسترده تاثیرگذار بود. انجمن (مجمع) ابن عربی که اولین بار در بریتانیا تاسیس شد و اکنون در آمریکا هم فعال است، متاثر از اندیشه‌های کربن است. همچنین متون فلسفی، عرفانی عربی و فارسی که توسط کربن ویرایش شد، به‌طور کلی تاثیر گسترده‌ای در محافل دانشگاهی در غرب داشته است و بسیاری از محققان جوان را به‌سمت مطالعه اشخاصی چون سهروردی، روزبهان بقلی، سید حیدر آملی، میرداماد، ملاصدرا و فلاسفه اسماعیلی از ابوحاتم رازی به بعد کشانده است. داریوش شایگان با اشاره به دوستی ۱۸ ساله خود با کربن معتقد است که کربن، سهروردی را به غرب معرفی کرد.

از نظر نصر، در آمریکا تاثیر کربن در مقیاس بسیار وسیع‌تر حس می‌شود. این تاثیر نه تنها در میان اسلام‌شناسان، بلکه در میان روان‌شناسانی چون جیمز هیلمن و مورخان تاریخ اندیشه همچون هارولد بلوم نیز دیده می‌شود. در کانادا در «انستیتوی تحقیقات اسلامی دانشگاه مک گیل» حضور توشی‌هیکو ایزوتسو و دانشجوی پیشین کربن، یعنی هرمان لندولت کمک کرد که کربن و موضوعاتی که وی درگیر آن بود، یک ویژگی ثابت برنامه شود و بسیاری از پایان‌نامه‌های دکتری در تحقیقات اسلامی در آنجا نوشته شده است که در واقع نتیجه طبیعی آثار کربن هستند.

به گفته نصر، کربن در جهان اسلام محققان عرب برجسته‌ای را تربیت کرد که هسته اصلی اندیشه او را، بخصوص تا آنجا که به تحقیق در خصوص ابن‌عربی و مکتب وی مربوط می‌شد، تعقیب کرده‌اند. کربن با اصرار بر ماهیت زنده فلسفه اسلامی و اینکه این سنت پس از افولی که به‌زعم برخی با مرگ ابن رشد عارض آن شد، هشت قرن حیات بسیار غنی داشته است، بیشترین تاثیر را در دیگر کشورهای اسلامی مانند ترکیه، پاکستان، اندونزی، مالزی و نیز جهان عرب داشته است. در واقع، ایده‌های کربن به بخشی از گفتمان فکری عمومی کشور ایران در دهه ۶۰ و ۷۰ میلادی تبدیل شد. مباحث وی با علامه طباطبایی نتایج و ثمرات بنیادین در محافل سنتی طلاب در مدارس قم، مشهد، اصفهان، شیراز و تهران داشت. گزیده او از فلسفه از دوره صفویه به بعد که او با همکاری سید جلال الدین آشتیانی فراهم آورده است، چشمان بسیاری از ایرانیان غرب‌زده را به غنای سنت فلسفی خودشان که به سرعت در پایان دوره قاجاریه فراموش شده بود باز کرد.

مخالفان

برخی نسبت به کربن نگاه بدبینانه‌ای دارند. سید احمد فردید (۱۲۸۹-۱۳۷۳ش. مترجم و متفکر و از نخستین کسانی که در ایران، به معرفی و تحلیل فلسفه‌های آلمانی، همچون: هایدگر و هوسول پرداخته است. ) ولادتکه بر اساس برخی گفته‌ها، اندیشه‌های هایدگر را از کربن گرفته است، با لحنی توهین‌آمیز از کربن یاد کرده و او را «فراماسون»، «یهودی»، «صهیونیست» و «عضو لژ اورشلیم» معرفی کرد که «از الفبای حکمت هیچ نمی‌دانست» و از طرف فراماسون‌ها و یهودی‌ها مأمور تخریب تشیع است. مرتضی رضوی از طرفداران مکتب مَعارفی در مقاله‌ای با عنوان (از بازخوانی مأموریت و نقش فرهنگی هانری کربن در ایران) جریان تهاجم فکری علمیِ کربن را صد‌ها برابر خطرناک‌تر از جریان تهاجم فرهنگی اجتماعی غربی‌ها دانسته است. از نظر او هانری کربن اهل بیت را از شیعه گرفته و به کناری گذاشته است. وقتی علامه طباطبائی به ماهیت کربن پی برده او را از خود رانده است؛ اما در المیزان حد و حدودی از باطن‌گرایی وجود دارد.