احمدیه
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| مؤسس | غلام‌احمد قادیانی |
| شهرهای مهم | قادیان، لاهور، لندن |
| زیارتگاه‌ها | مقبره غلام‌احمد در قادیانِ هند |
| نام‌های دیگر | قادیانیه |
| اطلاعات دینی | |
| باورها | مسیح و مهدی موعود بودن غلام‌احمد، نبوت، نسخ جهاد |
| رهبر/امام کنونی | میرزا مسروراحمد |
| رهبران/امامان | غلام‌احمد قادیانی، نورالدین بُهَیروی، میرزا محموداحمد، میرزا ناصراحمد، میرزا طاهراحمد، میرزا مسروراحمد |
| کتاب‌های مهم | براهین احمدیه، خزائن روحانی، القتل باسم الدین، تفسیر کبیر |
| وضعیت کنونی | |
| وضعیت | فعال |
احمدیه یا قادیانیه فرقه‌ای است که در قرن سیزده شمسی (نوزده میلادی) توسط غلام‌احمد قادیانی در هند تأسیس شد. اعتقاد بر اینکه غلام‌احمد، مسیح و مهدی موعود است از باورهای این فرقه شمرده می‌شود. آنها با تعابیری همچون «رسول تابع» و «رسول ناقص»، نبوت را نیز به وی نسبت می‌دهند. مستند قادیانی در بیشتر ادعاهایش وحی، الهام و تأویل آیات قرآن قلمداد می‌شود.
در سال ۱۳۹۴ق طی اجلاسی که توسط تشکل‌های مختلف جهان اسلام در مکه تشکیل شد و نمایندگان ۱۴۴ کشور در آن حضور داشتند، به دلیل مخالفت احمدیه با اصول اسلام، این فرقه خارج از اسلام اعلام شد. برخی، حکم نسخ جهاد توسط قادیانی -آن هم در زمانی که استعمار در هند با جنبش‌های استقلال‌طلبانه مواجه بود- و همزمانی تشکیل این فرقه با جریان بابیت و بهائیت در ایران را نشانگر دخالت انگلیس در فرقه‌سازی در جهان اسلام می‌دانند.
بعد از مرگ غلام‌احمد، میان پیروان او اختلاف افتاد و به دو گروه احمدیه و لاهوریه تقسیم شدند. احمدیه که اکثریت فرقه را تشکیل می‌دادند به نبوت و شریعت جدید غلام‌احمد معتقد بوده و مرکز فعالیت آنها در لاهور بود. اما پس از مواجهه با مخالفت علمای پاکستان و تصویب قانونی در مجلس این کشور درباره ممنوعیت فعالیت این فرقه، در سال ۱۹۸۴م (۱۳۶۳ش) مرکزیت آنها به لندن منتقل شد. رهبران احمدیه پس از غلام‌احمد، به ترتیب نورالدین بُهَیروی، محموداحمد، ناصراحمد و طاهراحمد بوده و در حال حاضر مسروراحمد این فرقه را رهبری می‌کند. فعالیتهای تبلیغی احمدیه را در بیش از ۱۵۰ کشور و بیشتر در کشورهای آفریقایی همچون بورکینافاسو و نیجریه گزارش نموده‌اند.
بنیانگذار
بنیانگذار فرقه قادیانیه را غلام‌احمد قادیانی می‌دانند.[۱] وی در سال ۱۸۳۵م (۱۲۱۳ش)[۲] در روستای قادیان از توابع شهر گورداس‌پور در ایالت پنجاب هند متولد شد.[۳] به گفته صدرالدین احمدی از بزرگان قادیانیه، در سال ۱۸۷۶م غلام‌احمد پس از درگذشت پدرش، در عالم رؤیا مأموریت یافت که جهت حصول فیض الهی، مجاهدت‌های روحی داشته باشد؛ از این‌رو به گوشه‌نشینی و ریاضت نفس پرداخت.[۴] از قادیانی نقل شده است که او پیوسته دچار بیماری‌هایی همچون سردرد، کم‌خوابی و مالیخولیا (نوعی افسردگی شدید) بود.[۵] احسان الهی ظهیر از نویسندگان اهل‌سنت، معتقد است سخنان و ادعاهای وی می‌تواند متأثر از این امراض باشد.[۶]
برای قادیانی حدود ۷۵ تألیف برشمرده‌اند، [۷] که بیشتر آنها در مجموعه‌ای با عنوان «روحانی خزائن» در ۲۳ جلد به زبان اردو گردآوری شده است.[۸] غلام‌احمد در سال ۱۹۰۸م (۱۲۸۷ش) در لاهورِ پاکستان از دنیا رفت و در قادیان دفن شد.[۹]
شکل‌گیری
در قرن نوزدهم که هند تحت تسلط بریتانیا بود و مبلغان مسیحی به تبلیغ مسیحیت می‌پرداختند، [۱۰] قادیانی با مناظراتی که با هندوها و مسیحیان داشت، به شهرت رسید و از سوی علمای اسلامی تقدیر شد. با بالاگرفتن شبهاتِ مخالفین در نقد اسلام، وی در سال ۱۸۸۰م (۱۲۵۹ش) کتابی با عنوان براهین احمدیه درباره برتری اسلام منتشر کرد.[۱۱] اما به گفته الهی ظهیر، او در این کتاب بیشتر به بیان مکاشفه، الهامات و کرامات مورد ادعای خویش پرداخته و زبان به مدح استعمار انگلیس گشوده است؛ ازاین‌رو علمای اسلامی از وی کناره گرفتند.[۱۲]
قادیانی در ترویج باورهایش مناظرات و سخنرانی‌های متعددی داشت و جذابیت در گفتارش عده زیادی را مورد توجه قرار داد.[۱۳] به ادعای صدرالدین احمدی، پیروان وی در سال ۱۹۰۳م (۱۲۸۲ش) به صد هزار نفر رسیدند.[۱۴]
عقاید
احمدیه از فرقه‌های اهل‌سنت بشمار می‌رود.[۱۵] محور عقاید آنها را این ادعای غلام‌احمد دانسته‌اند که او یک مصلح دینیِ مورد الهام از سوی خداست.[۱۶] قادیانی در این زمینه ادعاهای متعددی داشت؛ او ابتدا خود را مجدِّد اسلام می‌خواند[۱۷] و در سال ۱۸۹۱م خود را «مسیح موعود» معرفی کرد.[۱۸] بعدها با این ادعا که عیسی و مهدی(ع) یکی هستند، [۱۹] مدعی شد که روح عیسی(ع) در وی تجلی یافته[۲۰] و او همان «مسیح موعود و مهدی معهود» بوده که ظهور کرده است.[۲۱] این ادعا، باوری است که امروزه قادیانیه صراحتا آن را اعلام می‌کنند.[۲۲]
قادیانی در سال ۱۹۰۱م خود را صراحتا «نبی مرسل» خواند، [۲۳] ولی بعدها اعلام کرد: «من یک رسول تابع، ناقص و غیرمستقل هستم. وحی بر من نازل می‌شود و علم غیب نیز می‌دانم، اما صاحب شریعت نیستم.[۲۴] او همچنین باور به حلول روح خدا داشته و ادعا می‌کند که در عالم رؤیا، شاهدِ یکی‌شدن خود و خدا بوده است.[۲۵] در برخی نوشته‌هایش نیز قائل به نسخ حکم جهاد در زمان حاضر شده است.[۲۶]
دلیل قادیانی و نظر مخالفان
مستند قادیانی در بیشتر ادعاهایش را وحی و الهام دانسته‌اند.[۲۷]
وی در برخی باورها از تفسیر و تأویل آیات قرآن نیز استفاده می‌کند. او با استناد به آیه «إِذْ قالَ اللَّهُ یا عیسی إِنِّی مُتَوَفِّیکَ وَ رافِعُکَ إِلَیّ..»، [۲۸] واژه «تَوفّی» را به معنی وفات و مرگ دانسته و قائل به مُردن عیسی(ع) شده است.[۲۹] همچنین با تأویل احادیث مربوط به رجوع دوبارۀ حضرت عیسی، معتقد است منظور، رجوع خود عیسی نیست بلکه فردی شبیه و تجلی اوست و روح عیسی را در خود متجلّی می‌داند.[۳۰] اما به گفته برخی پژوهشگران، ظاهر آیات قرآن به همراه تصریح روایات مشهور اسلامی، زنده بودن عیسی بن مریم و نزول او در آخرالزمان را حکایت می‌کند.[۳۱] همچنین واژه «توفی» نیز از ماده «وفی» است و نه «فوت» تا معنی اصلی آن مرگ باشد.[۳۲]
عالمان اسلامی به دلیل باور غلام‌احمد به حلول و تناسخ، تشبیه خدا به انسان، ادعای نبوت، انکار خاتمیت پیامبر(ص) و نسخ حکم جهاد، حکم به کفر وی داده‌اند.[۳۳]
به اعتقاد عزالدین رضا نژاد، رئیس پژوهشکده علوم اسلامی جامعه المصطفی، حکم نسخ جهاد توسط ملا احمد قادیانی و تاکید وی بر این که مهدی پایان دهنده جنگ‌هاست، درست در زمانی به وجود آمده که استعمار انگلستان با جنبش‌های استقلال‌طلبانه مختلفی در هندوستان مواجه شده بود.
به گفته وی همزمانی فرقه قادیانیه با جریان بابیت و بهائیت در ایران، کیفیت تمرکز استعمار انگلیس بر فرقه‌سازی در جهان اسلام را به خوبی نشان می‌دهد.
[۳۴]
دودستگی در قادیانیه
بعد از مرگ غلام احمد، شورای احمدیه، «نورالدین بُهَیروی» را به عنوان جانشین غلام احمد معرفی نموند. اما به تدریج در میان پیروان قادیانی اختلاف افتاد و به دو گروه تقسیم شدند:[۳۵]
- احمدیه
این گروه که اکثریت قادیانیه را تشکیل می‌دهند، پس از مولوی نورالدین، «بشیرالدین محمود احمد» پسر غلام‌احمد را به پیشوایی برگزیدند.[۳۶] آنها به نبوت و شریعت جدید غلام احمد معتقد بوده و حاصل اعمال نیک و بد را در همین دنیا می‌دانند.[۳۷] همچنین افراد غیر هم‌کیش خود را کافر شمرده و ازدواج با آنان را جایز نمی‌دانند.[۳۸] احمدیه پس از تأسیس کشور پاکستان در سال ۱۹۴۷م (سال ۱۳۲۶ش)، از قادیان به محلی در ۱۴۵ کیلومتری لاهور منتقل شده و با ساخت شهری در آن ناحیه آنجا را «ربوه» نامیدند.[۳۹] اما علمای پاکستان، آنها را فرقه‌ای غیرمسلمان، با آیینی جدید معرفی کردند.[۴۰] در آوریل ۱۹۸۴م (۱۳۶۳ش) با درخواست علمای اسلامی و به دنبال تصویب قانونی در مجلس پاکستان درباره ممنوعیت فعالیتهای این فرقه، [۴۱] ژنرال ضیاءالحق رئیس جمهور پاکستان در فرمانی رسمی، اعلام کرد که فعالیتهای دینی احمدیه با عنوان اسلام، عملی مجرمانه است؛ ازاین‌رو سران احمدیه به لندن رفته و مرکز فعالیتهای تبلیغی خویش را آنجا قرار دادند.[۴۲] به گفته تقی عثمانی در سال ۱۳۹۴ق طی اجلاسی که توسط تشکل‌های مختلف جهان اسلام در مکه تشکیل شد و نمایندگان ۱۴۴ کشور در آن حضور داشتند، به دلیل مخالفت این فرقه با اصول اسلام از جمله ادعای نبوت، تحریف در آیات قرآن و فتوی بر باطل بودن جهاد، این فرقه خارج از اسلام اعلام شد.[۴۳]
- لاهوریه
لاهوریه، پس از مولوی نورالدین، مولوی محمدعلی سردبیر مجله «مروری بر دین قادیانیه» را به ریاست برگزیدند.[۴۴] به اعتقاد آنها، غلام‌احمد پیامبر، مهدی یا مسیح نبوده، بلکه مجدد اسلام بوده و برخی خرافات را از دامان اسلام زدوده است. همچنین آنها تنها مسلمانانی را کافر می‌دانند که احمدیه را کافر بشمارند.[۴۵] لاهوری‌ها خود را مانند سایر مسلمانان معرفی می‌کنند، اما در موارد زیادی از تأویلات و توجیهات خاص غلام‌احمد در تفسیر قرآن یا مفاهیم اسلامی استفاده کرده‌اند.[۴۶]
البته الهی ظهیر اختلافات قادیانیه را صوری دانسته و معتقد است علت اصلی دودستگی بین سران قادیانیه اختلافات مالی بوده است؛ زیرا پس از مرگ غلام‌احمد خانوادۀ او بیشتر دارایی و هدایای مردمی را در انحصار خود گرفتند و این امر موجب کینهٔ رهبران لاهوریه شد.[۴۷] اضافه بر اینکه برخی عقائد، همچون اعتقاد به نبوت غلام‌احمد، موجب طرد قادیانیه از جامعه مسلمین شده بود و احساس می‌شد جهت برگشت به جامعه مسلمین و به دست آوردن قلوب آنها، باید مقداری از باورهای خویش عقب‌نشینی کنند.[۴۸]
رهبران قادیانیه
(رهبر فعلی احمدیه)
رهبران احمدیه پس از غلام‌احمد قادیانی عبارت‌اند از:
- حکیم نورالدین بُهَیروی (۱۲۲۰-۱۲۹۳ش/۱۸۴۱/-۱۹۱۴م )؛ از او به عنوان اولین بیعت کننده با غلام‌احمد یاد شده[۴۹] و وی مؤلف کتاب تصدیق براهین احمدیه است.[۵۰]
- میرزا بشیرالدین محموداحمد (۱۲۶۸-۱۲۹۳ش/۱۸۸۹-۱۹۶۵م)، فرزند غلام‌احمد، که اکثریت فرقه به او گرویدند.[۵۱] وی تفسیری هفت‌جلدی بر قرآن نوشته و مدعی است که فهم آیات در آن، بر اساس الهام الهی بوده است.[۵۲]
- حافظ میرزا ناصراحمد (۱۲۸۸-۱۳۶۱ش/۱۹۰۹-۱۹۸۲م)، فرزند محموداحمد. وی در سال ۱۹۷۸م مسجد ناصر در سوئد و بنیاد بشارت در اسپانیا را تأسیس کرد.[۵۳]
- حافظ میرزا طاهراحمد (۱۳۰۷-۱۳۸۲ش/۱۹۲۸-۲۰۰۳م)، برادر ناصراحمد. وی در نشر عقائد احمدیه کتاب‌هایی از جمله «القتل باسم الدین» را نگاشت.[۵۴] او در این کتاب مجازات اعدامِ مرتد را یک اصل اسلامی ندانسته و به فرمان امام خمینی درباره قتل سلمان رشدی تاخته است.[۵۵] در دوره میرزاطاهر مرکز فعالیتهای قادیانیه از پاکستان به انگلستان منتقل شد و تبلیغات احمدیه به بیش از ۱۵۰ کشور گسترش یافت و شبکه ماهواره‌ای «MAT» در این زمینه تأسیس گردید.[۵۶]
- حافظ میرزا مسروراحمد (متولد ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰م)؛ وی رهبر فعلی قادیانیه و نوهٔ میرزا شریف‌احمد، فرزند سوم غلام‌احمد است.[۵۷] او در سال ۱۹۹۹م به اتهام تحریف آیات قرآن در پاکستان به زندان افتاد و پس از ده روز با قید وثیقه آزاد و در سال ۲۰۰۳م جانشین میرزا طاهر شد.[۵۸] بیشتر فعالیتهای تبلیغی قادیانیه در دوره او، در کشورهای آفریقایی همچون بورکینافاسو، گینه، نیجریه و داسابنین گزارش شده است.[۵۹]
نقد احمدیه
در نقد باورهای فرقه احمدیه آثاری نوشته شده است از جمله:
- القادیانیه دراسات و تحلیل، نوشته احسان الهی ظهیر، به زیان عربی.
- القادیانی و القادیانیه، نوشته ابوالاعلی مودودی و برخی دیگر از علمای پاکستان.
- نقد و بررسی ادله نقلی قادیانیه در موعودانگاری غلام احمد قادیانی (مقاله)، اثر سید محمدمهدی رضایی‌موسوی و عزالدین رضانژاد، در شمارهٔ ۴۶ فصلنامه انتظار موعود.
- قادیانی‌فتنه، محمد تقی عثمانی، که وی از علمای اهل سنت است و با استفاده ادعای غلام احمد قادیانی باورهای این فرقه را نقد نموده است.
پانویس
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۵۹.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۲.
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۵۹.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۶.
- ↑ الهی ظهیر، القادیانیه دراسات و تحلیل، ادارة ترجمان السنة، ص۱۳۴.
- ↑ الهی ظهیر، القادیانیه دراسات و تحلیل، ادارة ترجمان السنة، ص۱۳۴.
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۶۱.
- ↑ «روحانی خزائن»، پایگاه اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های ایران.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۸.
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۵۹.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۲-۸.
- ↑ الهی ظهیر، القادیانیه دراسات و تحلیل، ادارة ترجمان السنة، ص۱۳۶.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۹.
- ↑ قادیانی، براهین احمدیه، ۱۳۲۷ش، ص۱۲.
- ↑ «مهدوی‌گری غلام احمد قادیانی»، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۱۳، ص۲۰۱.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۳، ص۵۱.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۱۴، ص۴۵۵.
- ↑ کامل سلیمان، روزگار رهایی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۵۵۲.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۱۸، ص۷-۸ و ج۲۲، ص۶۴۱.
- ↑ «الإمام المهدی والمسیح الموعود»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
- ↑ المودودی و دیگران، القادیانی و القادیانیه، ۱۴۲۱ق، ص۲۳.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۱۸، ص۲۱۱.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۵، ص۵۶۴.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۷، ص۴۴۳.
- ↑ رضایی موسوی و رضانژاد، «نقد و بررسی ادله نقلیِ قادیانیه در موعود انگاری غلام‌احمد قادیانی»، ص۱۴۷.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه ۳۵.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۷، ص۳۱۱.
- ↑ قادیانی، روحانی خزائن، انتشارات ضیاءالاسلام، ج۱۹، ص۲۹۷-۳۰۱.
- ↑ رضایی موسوی و رضانژاد، «نقد و بررسی ادله نقلیِ قادیانیه در موعود انگاری غلام‌احمد قادیانی»، ص۱۳۶.
- ↑ رضایی موسوی و رضانژاد، «نقد و بررسی ادله نقلیِ قادیانیه در موعود انگاری غلام‌احمد قادیانی»، ص۱۲۹.
- ↑ الندوة العالمیة للشباب الإسلامی، الموسوعة المیسرة فی الأدیان والمذاهب و الأحزاب المعاصرة، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۱۸.
- ↑ «مهدوی گری غلام احمد قادیانی»، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ نوری، خاتمیت پیامبر اسلام، ۱۳۶۰ش، ص۹۲-۹۳.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ نوری، خاتمیت پیامبر اسلام، ۱۳۶۰ش، ص۹۲-۹۳.
- ↑ فرزین‌نیا، پاکستان، ۱۳۷۶ش، ص۲۱.
- ↑ فریدمن، «احمدیه»، ج۱، ص۱۱۹.
- ↑ عثمانی، قادیانی فتنه، ۲۰۰۵م، ص۴۴.
- ↑ رضایی‌موسوی، نقد و بررسی عقاید و باورهای غلام احمد قادیانی، ۱۳۹۲ش، ص۲۴.
- ↑ خرمشاهی، و دیگران، دائرةالمعارف تشیع، «احمدیه»، ج۱، ص۵۳۵.
- ↑ نوری، خاتمیت پیامبر اسلام، ۱۳۶۰ش، ص۹۴.
- ↑ القادیانیه، دراسات و تحلیل، ص۲۴۸-۲۴۹.
- ↑ القادیانیه، دراسات و تحلیل »، ص۲۴۸-۲۴۹.
- ↑ رضایی‌موسوی، نقد و بررسی عقاید و باورهای غلام احمد قادیانی، ۱۳۹۲ش، ص۲۵-۳۱.
- ↑ «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۵۹.
- ↑ «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
- ↑ «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
- ↑ رضایی‌موسوی، نقد و بررسی عقاید و باورهای غلام احمد قادیانی، ۱۳۹۲ش، ص۲۷.
- ↑ طاهراحمد، القتل باسم الدین، ۱۹۹۰م، ص۷۲.
- ↑ «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
- ↑ فرمانیان، «قادیانیه»، ص۱۵۹.
- ↑ رضایی‌موسوی، نقد و بررسی عقاید و باورهای غلام احمد قادیانی، ۱۳۹۲ش، ص۲۸.
- ↑ «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه.
منابع
- «الإمام المهدی والمسیح الموعود»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه، تاریخ بازدید: ۲۹ خرداد ۱۴۰۲ش.
- الهی ظهیر، احسان، القادیانیه دراسات و تحلیل، لاهور، ادارة ترجمان السنة، بی‌تا.
- خرمشاهی، بهاءالدین، و دیگران، دائرةالمعارف تشیع، تهران، نشر شهید سعید محبی، چاپ چهارم، ۱۳۸۶ش.
- رضایی موسوی، سید محمدمهدی و عزالدین رضانژاد، «نقد و بررسی ادله نقلی قادیانیه در موعودانگاری غلام احمد قادیانی»، در فصلنامه انتظار موعود، شمارهٔ ۴۶، پاییز ۱۳۹۳ش.
- رضایی‌موسوی، سید محمدمهدی، نقد و بررسی عقاید و باورهای غلام احمد قادیانی، پایان‌نامه سطح ۳ رشته مهدویت، قم، مرکز تخصصی مهدویت، ۱۳۹۲ش.
- «سیرة خلفاء الإمام المهدی»، وبگاه رسمی جماعت احمدیه، تاریخ بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۲ش.
- طاهراحمد، میرزا، القتل باسم الدین، ترجمه: شافعی، محمدحلمی، اسلام‌آباد، الشرکة الاسلامیة، ۱۹۹۰م.
- عثمانی، محمد تقی، قادیانی‌فتنه، کراچی، اداره المعارف، چاپ دوم، ۲۰۰۵م.
- فرزین‌نیا، زیبا، پاکستان، تهران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، ۱۳۷۶ش.
- فرمانیان، مهدی، «قادیانیه»، در فصلنامۀ تخصصی هفت آسمان، شمارهٔ ۱۷، بهار ۱۳۸۲ش.
- فریدمن، یوهانان، «احمدیه»، در دائرةالمعارف جهان نوین اسلام، ترجمه و تحقیق: دشتی، مهدی، طارمی، حسن، تهران، نشر کتاب مرجع، ۱۳۸۸ش.
- قادیانی، غلام احمد، روحانی خزائن، ربوه، انتشارات ضیاءالاسلام، بی‌تا.
- قادیانی، غلام‌احمد، براهین احمدیه، ترجمه صدرالدین احمدی قادیانی، تهران، چاپ اول، ۱۳۲۷ش.
- کامل سلیمان، روزگار رهایی، ترجمه علی‌اکبر مهدی‌پور، تهران، نشرآفاق، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- مودودی، ابوالاعلی و دیگران، القادیانی و القادیانیه، دمشق، دار ابن‌کثیر، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
- «مهدوی گری غلام احمد قادیانی»، وبگاه خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ نشر: ۲۶ فروردین ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.
- الندوة العالمیة للشباب الإسلامی، الموسوعة المیسرة فی الأدیان والمذاهب والأحزاب المعاصرة، إشراف وتخطیط ومراجعة: د. مانع بن حماد الجهنی، دار الندوة العالمیة، ۱۴۲۰ق.
- نوری، یحیی، خاتمیت پیامبر اسلام و ابطال تحلیل بابی‌گری، بهاییگری و قادیانی‌گری، تهران، بنیاد علمی و اسلامی مدرسةالشهداء، چاپ اول، ۱۳۶۰ش.