محمد بن احمد بیهقی
علاءالدین محمد بن احمد بیهقی اسفراینی، معروف به فخر خراسان(درگذشته ۷۴۹ق/۱۳۴۸م)، از علمای امامی قرن هشتم قمری. هرچند در مذهبِ او اختلافاتی وجود دارد اما شرح او بر کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیر طوسی، دلالت بر امامی بودن او دارد. از او آثاری در فقه، ریاضی و... برجای مانده که بیشتر شرح آثار پیشینیان است.
نام و لقب
نام او را احمد بن محمد و محمد بن محمد و لقبش را شمس الدین و فخرالدین نیز گفته‌اند. از سرگذشت او آگاهی نداریم و دربارۀ دوران زندگانی او نیز میان محققان اختلاف نظر شدید دیده می‌شود. برخی او را متعلق به سده‌های ۹ و ۱۰ق/۱۵ و ۱۶ م شمرده‌اند.[۱]
مذهب
دربارۀ ابوالعلاء بهشتی پژوهش چندانی صورت نگرفته است. از شرحی که خود او بر کتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیر الدین طوسی نوشته، معلوم می‌شود که شیعه امامی بوده است. وی در دیباچۀ این شرح از نظام الملة و الدین امیر ابوالرضا شیخ محمد بن امیرمنصور ناصرالدین اقبوقا بتکچی اسفراینی- که ظاهراً در آن دوران حاکم شهر بوده است- یاد می‌کند.[۲]
آثار
۱. رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة:
- این رساله شامل دو مقاله، یکی در حساب و دیگری در جبر و مقابله است. هدف ابوالعلاء از تألیف این رساله، بیشتر رفع نیاز فقیهان در مسائل مربوط به ارث و غیر آن بوده است. مؤلف در دیباچه گوید:
- «این رساله شامل حداقل مطالبی است که فقیه باید از حساب و جبر و مقابله بداند.»
- به همین مناسبت، این رساله، ما لابد للفقیه فی الحساب و الجبر و المقابلة نیز نامیده می‌شود. برخی به خطا این دو عنوان را متعلق به دو رسالۀ مستقل از یکدیگر شمرده‌اند. این اثر رسالۀ بهشتیۀ نیز خوانده شده است. ملک محمد بن سلطان حسین اصفهانی (سدۀ ۱۰ق) شرحی به زبان عربی بر این رساله نوشته است.[۳]
- شماری از نسخه‌های خطی این رساله در کتابخانه‌های شماره۱ مجلس شورای اسلامی، آستان قدس، دانشکدۀ ادبیات تهران و دانشکدۀ الهیات تهران نگهداری می‌شود.[۴]
۲. الفوائد الخراسانیة فی شرح الفرائض السراجیة:
۳. شرح القصیدة الطنطرانیة:
- این قصیده از احمد بن عبدالرزاق طنطرانی است و در ستایش نظام الملک سروده شده است. نسخه‌های خطی این شرح در برلین و پاریس نگهداری می‌شود.[۷]
۴. المآب فی شرح الآداب:
- این اثر در شرح آداب البحث محمد بن اشرف حسینی سمرقندی نوشته شده است. برخی از نسخه‌های خطی آن در آستان قدس، برلین، پاریس و لیدن نگهداری می‌شود.[۸]
۵. تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد:
- ابوالعلاء این شرح را در ربیع الاول ۷۴۱ق/۱۳۴۰م در اسفراین به پایان رسانیده است. نسخه هایی از این شرح در کتابخانه‌های مجلس و آستان قدس نگهداری می‌شود.[۹]
پانویس
- ↑ مدرس، صص۲۴۴-۲۴۵؛ استان قدس، ج۸، ص۱۵۹؛ GAL,I/293, 470, II/273؛ GAL, S,I/650, 850,II/294-295.
- ↑ گ۴۸؛ نیز نکـ: آقابزرگ طهرانی، ج۴، ص۲۱۴؛ مدرس، ص۲۴۵؛ شورا، ج۱۹، صص۵۶۶-۵۶۷.
- ↑ آقابزرگ طهرانی، ج۵، ص۸۶؛ شورا، ج۱۹، صص۱۵۲، ۵۶۵-۵۶۶؛ GAL, II/273؛ GAL, S,II/295.
- ↑ شورا، ج۱۹، صص۵۶۵-۵۶۶؛ آستان قدس، ج۸، ص۱۵۹؛ دانش پژوه، ص۲۰۸؛ الهیات، ج۱، صص۳۰۰-۳۰۱.
- ↑ نکـ: حاجی خلیفه، ج۲، ص۱۲۴۷.
- ↑ نک: GAL, I/470؛ GAL, S, I/650.
- ↑ آلوارت، VI/594؛ دوسلان، I/224.
- ↑ آستان قدس ف، ص۴۸۹؛ آلوارت، IV/526؛ بلوشه، ص۲۹۹؛ ورهووه، ص۲۹۱.
- ↑ شورا، ج۱۹، ص۵۶۷؛ آستان قدس ف، ص۶۹۲؛ نیز نکـ: آقابزرگ، ج۴، ص۲۱۴؛ مدرس، ص۲۴۵.
یادداشت
منابع
- آستان قدس، فهرست.
- آستان قدس ف، فهرست.
- آقابزرگ طهرانی، الذریعة.
- ابوالعلاء بهشتی، محمد بن احمد، تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، نسخۀ خطی آستان قدس، شمـ ۱۵۱۰۹.
- الهیات تهران، خطی.
- حاجی خلیفه، کشف.
- دانش پژوه، محمد تقی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه دانشکده ادبیات تهران، تهران، ۱۳۳۹ش.
- شورا، خطی.
- مدرس رضوی، محمد تقی، احوال و آثار... محمد بن محمد بن الحسن طوسی، تهران، ۱۳۴۴ش.
- Ahlwardt; Blochet; De Slane; GAL;GAL, S; Voorhoeve.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی