جهاد تبیین

جِهاد تَبیین به معنی روشنگری از روی کار علمی و تحقیقی، به‌منظور مقابله‌ با دشمن و وسوسه‌‌های او دانسته شده است. نخستین‌بار، این اصطلاح را آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران در اردیبهشت‌ سال ۱۳۹۵ش، به‌کار برد و در آذر سال ۱۴۰۰ش به تبیین و بررسی آن پرداخت. وی معتقد است این اصطلاح از وصیت‌نامه امام علی(ع) به حَسَنین(ع) گرفته شده است؛ که در صورت محقق شدن، آثاری مانند «جلوگیری از تحریف»، «حفظ پشتوانه اجتماعی» و «از بین رفتن مشکلات» دارد.

آیت‌الله خامنه‌ای، ضمن اشاره به موضوعاتِ نیازمند تبیینِ واقعی، معتقد است، تبیین این موضوع‌ها باید به‌شیوه‌ی الگوهایی مانند پیامبران الهی و امامان شیعه که از پیشگامانِ جهاد تبیین بوده‌اند صورت پذیرد؛ تا اخلاق و ادبِ اسلامی در آن رعایت شود.

طرحِ این اصطلاح از سوی آیت‌الله خامنه‌ای در بین اساتید حوزه، دانشگاه و نهادهای اجرایی کشور ایران، دیدگاه‌ها و بازتاب‌هایی را به‌دنبال داشت؛ که انتشار کتابی با عنوان «جهاد تبیین» به زبان فارسی و عربی و شکل‌گیری «قرارگاه جهاد تبیین» در برخی از شهرهای ایران، از جمله‌ٔ آنها است.

مفهوم‌شناسی

نوشتار اصلی: آیت‌الله خامنه‌ای
آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران «جهاد تبیین» را به معنای انجام دادنِ کار علمی و تحقیقی، حرف‌ زدن و تبیین نمودن برای مقابله‌ با دشمن و از بین بردن وسوسه‌‌های او، دانسته است. این اصطلاح، نخستین بار از سوی وی در اردیبهشت سال ۱۳۹۵ش مورد اشاره قرار گرفت و در آذر سال ۱۴۰۰ش به تبیین آن پرداخت. هرچند قبل از آن نیز، در مواردی به این موضوع اشاره نموده و معتقد است، با تبیین اندیشه اسلامی، مردم به‌لحاظ فکری قانع شده و آنان را به حرکت در مسیرِ اهدافِ اسلامی، وا می‌دارد.

وی اصطلاحِ «جهاد روایت»، «حرکت تبیین»، «ترویج» و «روشنگری» را هم‌سو با اصطلاح «جهاد تبیین» می‌داند.

جایگاه و اهمیت

به‌گفتهٔ سیدعلی خامنه‌ای، اصطلاحِ جهاد تبیین از این بخش از وصیت‌نامه امام علی(ع) «اللَهَ اللَهَ فِی الجِهَادِ بِاَموَالِکُم وَ اَنفُسِکُم وَ اَلسِنَتِکُم فِی سَبِیلِ اللَه» به حَسَنین گرفته شده و شیوه بسیاری از اهل‌بیت(ع) در جهاد، جهاد تبیین بوده است. وی به تبیین و تفسیر دین با نگاه مخصوصِ اهل‌بیت(ع) اشاره کرده و معتقد است «جهاد تبیین» به عنوان یک وظیفه شرعی بر همگان لازم و یک فریضه‌ٔ فوری (واجبی که در اولین زمان ممکن باید انجام گیرد) است.

به‌گفته وی، یکی از آثار جهاد تبیین، «جلوگیری از تحریف» (تحریف حقایق تاریخی مانند تطهیر پهلوی) است. همچنین وی «ایجاد گفتمان» (یعنی شکل‌گیری فکر رایج بین مردم و مطالبه‌ی عمومی آنها) و «حفظ پشتوانه اجتماعی» (حفظ حضور مردم در صحنه‌های اجتماعی) را، از جمله آثار آن می‌داند و بر این باور است که «از بین رفتن مشکلات» (رفع مشکلات و سختی‌ها توسط مردم، در صورت تبیینِ درست، منطقی و در زمانِ مناسب از سوی روشنفکران، علما و اهل فرهنگ و ادب) نیز، با جهاد تبیین امکان‌پذیر است. امین‌الاسلام طبرسی نویسنده تفسیر مجمع البیان در ذیل آیه ۵۲ سوره فرقان «فَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا كَبِيرًاً»، گفته است که این آیه دلالت دارد بر اینکه جهاد متکلمان در رفع شبهه‌های منکران و دشمنان دین از بزرگ‌ترین جهادها و دارای جایگاه ويژه در پیشگاه خداوند است. وی همچنین احتمال داده که منظور از جهاد اکبر در حدیث نبوی (رجعنا من الجهاد الاَصغر إلى الجهاد الأكبر) جهاد با قرآن و مقابله با شبهات مخالفان و دشمنان دین باشد.

موضوعات نیازمند تبیین

به اعتقاد آیت‌الله خامنه‌ای، برخی از موضوعاتی که به تبیین نیاز دارد، عبارت‌اند از:

موضوعات نیازمند تبیین

ردیف	مصداق تبیین	دلیل
۱	دستاوردها و کارآمدی نظام	تبیین دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران، در «تحکیم پایه‌های مردمی نظام و حفظ و تداوم آن» نقش دارد. زیرا دشمن بر القای ناکارآمدی آن در افکار عمومی در تلاش بوده و دستاوردهای ایران را پس از انقلاب اسلامی، به مردم کوچک نشان می‌دهد.
۲	ظرفیت‌های گوناگون کشور	راه بیرون رفتن از مشکلات اقتصادی، تکیه بر ظرفیت‌های داخلی مانند اقتصاد مقاومتی، استفاده از ظرفیت نیروی جوان، و اولویت دادن به تولید ملّی دانسته شده که نیازمند تبیین و روشنگری است.
۳	تاریخ دوران مشروطه	تاریخ‌نگاری مشروطه به صورت مستند، از مسائلی است که باید تبیین شده و در سطوح مختلف (دانش‌آموزی و دانشگاهی، علمی و پژهشی) منتشر شود. زیرا حقایقِ این دوره تاریخی و سرکوبِ مردم در این دوران توسط حکومتهای وابسته به غرب، به تبیین نیاز دارد.
۴	خطر نفوذ	مسأله نفوذ در کشور ایران یکی از برنامه‌های جدی دشمن خوانده شده، و با هدفِ تغییر دادنِ محاسبات مدیران (شیوه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی در اداره کشور) و باورهای مردم نسبت به اسلام سیاسی، انقلاب اسلامی ایران، صورت می‌پذیرد. که این موضوع نیز مانند جنگ و تحریم باید برای همه افراد جامعه تبیین شود.
۵	اندیشه‌ مقاومت	برای این‌که تصور نشود چون دشمن بُمب و موشک یا دستگاه‌های تبلیغاتی و رسانه‌ایِ قوی دارد لازم است عقب‌نشینی کنیم؛ باید نظریه اصیلِ مقاومت را، از لحاظ نظری و عملی، تبیین و ترویج نمود.
۶	سبک زندگی اسلامی	سبک زندگی باید بر اساس معارفِ اسلامی تبیین شود. زیرا سبکِ زندگی غلط، که ناشی از مشکلات فرهنگی و فرهنگِ حاکم بر ذهن‌ها است در اثر تقلید از سبک زندگی غربی، بوجود می‌آید.
۷	حفظ وحدت	سیاست تفرقه بین مسلمانان، از سوی دشمنان اسلام از هر جنگ نظامی یا حرکت سیاسی و چالش اقتصادی با صرفه‌تر بوده و با هدفِ شکست دادن جبهه حق و عقب‌نشینی او صورت می‌پذیرد؛ که باید در نقطه مقابل آن حرکت کرده و موضوعات وحدت‌آمیز را ترویج نمود.
۸	حقوق زن	تبیین حقوقِ بانوان و تفاوت آن با حقوقِ مرد، لازم است و باید بر اساس معارفِ اسلامی و طبیعت و فطرت هر دو صورت پذیرد. زیرا در کشورهای غربی به‌اسم آزادی، زن مورد ظلم قرار گرفته و تحقیر (از بین رفتنِ حُقوق و ارزش‌های او) شده است؛ که تبیین آن ضرورت دارد.
۹	خانواده و فرزندآوری	زن و مادر به‌عنوان محور اصلیِ خانواده بوده، که نقشِ فرزندآوری به‌هنگام بر عهده او بوده و تبیین آن، از وظایف مهم و اساسی است. زیرا در کشورهای غربی از طریق رسانه‌های تبلیغاتی تلاش شده که نقش زن و مادری را کمرنگ جلوه داده و از خدمات زنانه‌ی او بکاهند.
۱۰	حجاب	حجاب از ارزش‌های منطبق با طبیعت انسان بوده، که باید تبیین و ترویج بشود. زیرا برهنگی که خلاف طبیعتِ انسان بوده، در اثر ترویج فیلم‌هایی است که از زندگی غربی‌ها منتشر شده و اثرِ منفی در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد.
۱۱	وجدان کاری و انضباط اجتماعی	فعالیّت‌های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در جمهوری اسلامی ایران به‌صورت مُنظَّم و مُحکم، تبیین و ترویجِ لازم دارد. زیرا بوجود آوردن روحیه‌ی وجدان‌ِ کاری و انضباطِ اجتماعی، نتیجه برنامه‌ریزی صحیح و تبلیغ آن است؛ تا فعالیت‌ها انسجام و استحکام یابند.
۱۲	ارزش معلّم	ترویج و تبیینِ جایگاه معلم در بین مردم، به‌جهت نقش داشتنِ او در تربیتِ «نیروی انسانی ترازِ جمهوری اسلامی ایران»، از کارهای اساسی و لازم است.
۱۳	ایثارگری در دفاع مقدّس	از فیلم‌سازان و اهالی هنر، تبیینِ فعالیت‌های انجام شده در دورانِ دفاع مقدس خواسته شده است. زیرا مجموعه‌هایی که پشتیبانی جنگ را بر عهده داشتند، از امکانات معنوی و مادیِ خود برای دفاع از انقلاب اسلامی ایران استفاده می‌کردند.
۱۴	سیره شهدا	خصوصیاتِ زندگی فردی و اجتماعی شهدای دوران دفاع مقدّس «همانگونه واقعیت دارد»، نیازمند تبیینِ علمی و هنری است. زیرا از شهید برای نسل‌های آینده، الگو ترسیم و معرفی می‌شود که نجات‌دهنده‌ی کشورِ ایران در جنگ ایران و عراق، بوده است.
۱۵	ایّام‌الله	خداوند در بخشی از آیه ۵ سوره ابراهیم، به رسول خدا(ص) دستور داده است که مردم را به یاد «ایّام‌الله» بیندازد؛ تا به فراموشی سپرده نشوند. چراکه این روزها، تاریخ‌ساز (اثرگذار بودن در جریانهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی.) بوده‌؛ و روزهایی مانند ۱۹ دی سال ۱۳۵۶، ۲۹ بهمن سال ۱۳۵۶، ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ و تشییع پیکر شهید سلیمانی در دی‌ماه ۱۳۹۸، از ایام‌الله خوانده شده‌اند.
۱۶	جمهوری اسلامی	«جمهوری اسلامی» که به‌دنبال تحقق «مردم‌سالاری دینی» (آزادى مردم در انتخاب امّا در چارچوب مقرّرات اسلامى) است؛ باید تبیین شود. زیرا این کلمه علاوه بر ارزش‌های معنوی و الهی، اراده مردمی را نیز به‎‌همراه داشته؛ و چیزی را به مردم تحمیل نمی‌کند.
۱۷	آرمان‌های انقلاب اسلامی ایران	موضوعاتی مانند حیات طیّبه (زندگی گوارا در دنیا و آخرت)، «عدالت اجتماعی» (تقسيم عادلانه و عاقلانه‌ى امكاناتِ کشور ایران) و «استقلال و آزادی» (وابسته نبودن به دشمنان و بیگانگان) از اهداف و آرمانهای انقلاب اسلامی ایران هستند، که به‌ تبیین نیاز دارند. زیرا هدف از تبیین آنها، رها شدن از سُلطه‌ی استکبار جهانی (دولت آمریکا) دانسته شده که در صورت تبیین نشدن، سردرگمی و آشفتگی بوجود می‌آورد.
۱۸	ارزش کار و کارگر	روشن نمودنِ ارزش کار و کارگر به همه‌ی افراد جامعه اسلامی از وظایف مدیران است. زیرا علاوه بر اینکه در اسلام ارزشمند است، نیازهای طبیعی انسان (مانند تولید خوردنی‌ها، پوشیدنی‌ها و ...) را تأمین می‌کند.
۱۹	حاکمیت دین	تبیین و روشنگری نظریه حاکمیتِ اسلام بر همه امور زندگی انسان، از وظایف همه روشنفکران در حوزه‌های مختلف و حوزه‌ علمیّه دانسته شده است. زیرا تلاش دشمن پس از تشکیل جمهوری اسلامی ایران، بر این بوده که «اسلام را در عملِ فردی و عقیده قلبی» منحصر نموده و اثبات کند که به مسائل اجتماعی و زندگی عمومی، کاری ندارد.

الگوها

برای اطلاعات بیشتر، اینها را هم ببینید: انسان ۲۵۰ ساله

رهبر جمهوری اسلامی ایران با استناد به بخشی از خطبه اوّلِ نهج البلاغه، انبیای الهی را از بنیان‌گذاران تبیین خوانده؛ و معتقد است «تبیین»، مهمترین وظیفه آنان بوده است. به گفته آیت‌الله خامنه‌ای آخرین پیامبر الهی(ص) نیز با وجود بسیاری از دشواری‌ها در آغاز دعوت به دین اسلام، سخنانِ حقِّ خود را تبیین می‌نمود. وی یکی از خصوصیات حکومت امام علی(ع) را در خطبه‌ها و نامه‌های نهج البلاغه، تبیین و روشنگری شمرده؛ و معتقد است خط جهاد و مبارزه توسط امامان شیعه(ع) در تمام دوران ۲۵۰ ساله در شکل‌های گوناگون استمرار داشته و هدف از آن، تبیین اسلام ناب و تفسیر صحیح قرآن و مساله‌ی امامت بوده است. وی به الگوهای دیگری مانند مجاهدتِ حضرت زینب(س) در تبیین حقایق عاشورا در کوفه و شام اشاره نموده، و بر این باور است برخی از اصحاب پیامبر(ص) مانند عمار یاسر نیز در جریان جنگ صفین به روشنگری و تبیین واقعیت‌ها پرداخته‌اند. آیت‌الله خامنه‌ای افرادی مانند امام خمینی، سید اسدالله مدنی، مرتضی مطهری و سید محمد بهشتی را از الگوهای تبیینی یاد کرده و معتقد است آنان، حقایقِ دینی را تبیین می‌نمودند.

الزامات اخلاقی

آیت‌الله خامنه‌ای تبیین و روشنگری را همراه با رعایت اخلاق و ادب اسلامی لازم دانسته، و دوری جُستن از بدزبانی و بدگویی را ضروری می‌داند. او با استناد به بخشی از خطبه ۲۰۶ نهج البلاغه، تبیین‌کنندگان را به دوری کردن از غیبت و تهمت توصیه نموده و معتقد است روشنگری‌ها به‌دور از «قول به غیر علم»، (مانند دروغ) باشد. به‌ اعتفاد وی، رعایت اخلاق و ادب اسلامی در نوشته‌ها نیز امری لازم است، که مطبوعات و رسانه‌ها باید از اختلافات جزئی و غیر اصولی پرهیز نموده و به شایعه‌سازی‌ها، نپردازند.

بازتاب‌ها و دیدگاه‌ها

تصویر کتاب «جهاد تبیین» برگرفته از سخنرانی‌های رهبر جمهوری اسلامی ایران

سخنان رهبر جمهوری اسلامی ایران مبنی بر «جهاد تبیین» در بین اساتید حوزه و دانشگاه و نهادهای اجرایی کشور ایران بازتاب داشته است.

• علی ذوعلم (از اساتید مؤسسهٔ انقلاب اسلامی)، معتقد است جهاد تبیین باید در بستر عقلانیت، مردم‌سالاری، منطق و پیشرفت‌گرایی، صورت پذیرد، تا اثربخش باشد.
• هادی صادقی (از اساتید دانشگاه و حوزه علمیه قم) کتابِ «روشن بینی امام در نامه ۱۳۶۸/۱/۶» (آخرین اثر نگارشی محمد محمدی ری‌شهری) را از مصادیق جهاد خوانده و بر این باور است نویسنده در این اثر، به روشنگری و تحریف‌زدایی از دیدگاه‌های امام خمینی پرداخته است.
• به گفته محمدحسن زمانی (از اساتید دانشگاه) آیت‌الله خامنه‌ای بر ترویج جهادِ تبیین در بین مردم کشور ایران تأکید دارد؛ زیرا جنگ رسانه‌ای دشمن مبنی بر کوچک نشان دادن دستاورهای کشور ایران و بزرگ‌نمایی مشکلات آن، افزایش پیدا کرده و جهاد تبیین می‌تواند تهاجم رسانه‌ای دشمن را خنثی کند.
• مجلس شورای اسلامی برای ترویج جهاد تبیین، بودجه‌ای تصویب نمود که رهبر جمهوری اسلامی ایران با این مصوبه مخالفت نموده و آن را بی‌نتیجه خواند؛ زیرا به اعتقاد او این بودجه‌ها غالباً هدر می‌رود.
• به‌دنبال سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای، در برخی از شهرهای ایران مانند قم،شهرکرد،نهاوند و خوزستان «قرارگاه جهاد تبیین» تشکیل شد، که فعالیت‌های انجام شده توسط مدیران اجرایی کشور ایران را برای مردم تبیین کنند.

تک‌نگاری

کتاب «جهاد تبیین» اثر سعید صلح‌میرزایی و برگرفته از سخنرانی‌های رهبر جمهوری اسلامی ایران است. در این اثر «مفاهیم، الزامات جهاد تبیین، روشهای جهاد تبیین، موضوعات نیازمند تبیین و وظایف مردم و خواص جامعه نسبت به آن»، بررسی شده است. انتشارات انقلاب اسلامی این کتاب را در سال ۱۴۰۰ش و در ۳۸۴ صفحه، به زبان فارسی منتشر کرد.

نسخه عربی کتاب «جهاد تبیین» نیز در بیروت، با حضور سید هاشم صفی‌الدین، رئیس شورای اجرایی حزب‌الله لبنان، در سال ۱۴۰۱ش، منتشر و رونمایی شد.

پیوند به بیرون

• فیش‌های جهاد تبیین