مخارج حروف
مخارج حروف، جایگاه‌های تلفظ حروف در زبان عربی. در دانش تجوید مخارج حروف، مهم‌ترین نقش را در تلفظ صحیح حروف دارند و تلفظ نادرست حروف، معنای واژه‌ها را تغییر می‌دهد. دیدگاه‌های مختلفی درباره مخارج حروف عربی و تعداد آنها وجود دارد. پنج محل اصلی تلفظ حروف عربی عبارت‌اند از جَوف (فضای میان حلق و دهان)، حَلق، لِسان (زبان)، شَفَتان (لب‌ها) و خَیشوم (بینی).
اهمیت
«مخارج حروف» ازجمله مسائل علم تجوید است که خود شاخه‌ای از علوم قرآنی است.[۱] بنابر دانش تجوید، هریک از حروف از جایگاه خاصی تلفظ می‌شوند که مخارج حروف نام دارند.[۲] گفته‌اند در تجوید ازآن‌رو از مخارج حروف بحث می‌شود که برای تلفظ صحیح حروف عربی، می‌بایست هریک از آنها را از مخرج مخصوصش تلفظ کرد؛ وگرنه صدای آن لفظ تغییر می‌کند و به تبع آن، معنای کلمه عوض می‌شود.[۳]
اقسام
در کتاب حلیة التلاوه، اقسام مخارج حروف با تقسیم آنها به دو قسم اصلی و فرعی توضیح داده شده‌اند. به نوشته این کتاب پنج جایگاه اصلی برای تلفظ حروف وجود دارد که به آنها مخارج اصلی حروف گفته می‌شود. هریک از مخارج اصلی هم جایگاه یا جایگاه‌هایی دارد که محل تلفظ حرف یا حروفی است. این جایگاه‌ها مخارج فرعی هستند.[۴]
مخارج حروف در زبان عربی عبارت‌اند از:
- جَوف (فضای داخل حلق و دهان): از این مخرج حروف مَدّ یعنی سه صدای «آ»، «او» و «اي» تلفظ می‌شود.[۵]
- حَلق: سه مخرج فرعی دارد که از آنها روی‌هم شش حرف تلفظ می‌شود: همزه(ء) و «هاء» از انتهای حلق نزدیک سینه، «عین» و «حاء» از وسط حلق و «غین» و «خاء» از ابتدای حلق که نزدیک دهان است تلفظ می‌شود.[۶]
- لِسان (زبان): ده مخرج فرعی دارد که از آنها روی هم هجده حرف تلفظ می‌شود.[۷] انتهای زبان یعنی بخش پشتی آن دو مخرج دارد که محل تلفظ دو حرف «قاف» و «کاف» هستند.[۸] سه حرف «جیم»، «شین» و «یاء» از سه مخرج در وسط زبان تلفظ می‌شود.[۹] مخرج حرف «ضاد»، کناره زبان[۱۰] و مخرچ حرف «لام» انتهای کناره زبان نزدیک به سر زبان است.[۱۱] پنج مخرج فرعی هم در سر زبان (قسمت جلویی زبان) وجود دارد که از آنها روی هم یازده حرف «نون»، «راء»، «طاء»، «دال»، «تاء»، «صاد»، «سین»، «زاء»، «ظاء»، «ثاء» و «ذال» تولید می‌شود.[۱۲]
- شَفَتان (دو لب): دو مخرج فرعی دارد که از آنها چهار حرف تلفظ می‌شود.[۱۳] مخرج نخست، دو دندان جلویی بالا به علاوه داخل لب پایین است که از آن حرف «فاء» تلفظ می‌شود.[۱۴] مخرج دوم محل قرارگرفتن لب‌ها روی هم است که محل تلفظ سه حرف «باء»، «میم» و «واو» است.[۱۵]
- خَیشوم (بینی): یک مخرج فرعی دارد و آن انتهای بینی است. حرف غُنّه یعنی صدایی مرکب از «میم» و «نون»، از اینجا تلفظ می‌شود.[۱۶]
شیوه شناخت
در برخی کتاب‌های تجویدی شیوه‌هایی برای شناخت مخارج حروف معرفی شده است. برطبق شیوه‌ای، برای شناخت مخرج هر حرف، کافی است آن را ساکن یا تشدید دهیم و تلفظ کنیم. جایی که صدا قطع می‌شود، مخرج آن حرف است.[۱۷] روش دیگر آن است که به ابتدای هر حرف (حروف غیرمَدّ)، همزه متحرک (یعنی با یکی از صداهای «ـــَــ»، «ـــِــ» و «ـــُــ»اضافه کنیم و خود آن حرف را ساکن دهیم. سپس کلمه را تلفظ می‌کنیم. آنجا که تلفظ پایان می‌یابد، مخرج آن حرف است. برای مثال برای شناخت مخرج حرف «باء»، آن را به این صورت تلفظ می‌کنیم: «اَبْ».[۱۸] راه شناخت مخارج حروف مدّ یا صداهای «آ»، «او» و «اي» هم به همین شکل است؛ با این تفاوت که حرکت همزهٔ پیش از آنها باید با آنها تناسب داشته باشد؛ یعنی حرکت همزه پیش از «آ»، فتحه، حرکت همزه پیش از «او» ضمه و حرکت همزه پیش از «اي» کسره است.[۱۹]
اختلاف‌نظرها
علمای ادبیات عرب، در زمینه مخارج حروف دیدگاه‌های مختلفی دارند.[۲۰] برای مثال ابن طَحّان، بر این باور است که مخارج حروف «ط» و «د» و «ت» روی زبان و بلافاصله بعد از مخرج «ل» است؛ اما سیبویه و ابن‌جِنّی، معتقدند که بعد از محل تلفظ «ل»، مخرج «ن» و «ر» قرار دارد.[۲۱] علاوه بر این دسته‌بندی‌های مختلفی هم از مخارج حروف ارائه شده است.[۲۲] برای مثال در برخی منابع جدید مخارج به دو دسته اصلی (پنج مخرج) و فرعی (۱۷ مخرج) تقسیم شده‌اند؛[۲۳] اما در برخی منابع قدیمی از وجود سه محل اصلی و پانزده مخرج سخن به میان آمده است.[۲۴]
تدوین کتب لغت براساس مخارج حروف
در برخی از لغتنامه‌های عربی، چینش واژه‌ها برپایه حروف الفبا صورت نگرفته است؛ بلکه طبق مخارج حروف انجام شده است.[۲۵] نمونه این مسئله، کتاب «العین» نوشته خلیل بن احمد فراهیدی است که با واژه‌هایی آغاز می‌شود که در ابتدای آنها حروف حلقی قرار دارد.[۲۶] نخستین واژه‌های این لغتنامه، واژه‌هایی هستند که حرف نخست آنها «عین» است.[۲۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۴۴.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۵.
- ↑ عباس، خصائص الحروف، ۱۹۹۸م، ص۴۷.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۶تا۱۱۳.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۷.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۹.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۹۴.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۹۵و۹۶.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۹۷و۹۸.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۰.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۱.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۰۳تا۱۰۸.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۰.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۰.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۱و۱۱۲.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۱۱۰.
- ↑ عباس، خصائص الحروف، ۱۹۹۸م، ص۴۸.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۵.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۵.
- ↑ عباس، خصائص الحروف، ۱۹۹۸م، ص۴۷.
- ↑ ابن طحان، مخارج الحروف و صفاتها، ۱۴۰۴ق، ص۸۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به ابن طحان، مخارج الحروف و صفاتها، ۱۴۰۴ق، ص۷۹تا۸۳؛عباس، خصائص الحروف، ۱۹۹۸م، ص۴۸؛ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۶تا۱۱۳.
- ↑ شققی، حلیة التلاوه، ۱۴۲۹ق، ص۸۶تا۱۱۳.
- ↑ ابن طحان، مخارج الحروف و صفاتها، ۱۴۰۴ق، ص۷۹.
- ↑ دفتر تدوین متون، درآمدی بر لغتشناسی، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ص۵۳.
- ↑ دفتر تدوین متون، درآمدی بر لغتشناسی، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ص۵۳.
- ↑ دفتر تدوین متون، درآمدی بر لغتشناسی، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، ص۵۳.
منابع
- ابن طحان، مخارج الحروف و صفاتها، تحقیق محمدیعقوب ترکستانی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۴ق.
- شققی، رحاب محمد مفید، حلیة التلاوه فی تجوید القرآن الکریم، جده، مکتبة روائع المملکه، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
- عباس، حسن، خصائص الحروف العربیه و معانیها، دمشق، اتحاد الکتاب العرب، ۱۹۹۸م.
- دفتر تدوین متون درسی حوزه‌های علمیه، درآمدی بر لغتشناسی، قم، مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه.