حروف اِستعلاء هنگام تلفظ درشت و پرحجم ادا می‌شوند. حروف خاء، صاد، ضاد، طاء، ظاء، غین و قاف، حروف استعلاء هستند. حروف استعلاء دارای صفات قوت هستند؛ لذا مانع از اماله حروف می‌شوند. رعایت استعلاء در نماز، مستحب است. بقیه حروف دارای صفت استفال هستند.
معرفی اجمالی
حروف استعلاء اصطلاحی در علم تجوید، در باب صفات حروف است.[۱] استعلاء در لغت به معنای ارتفاع[۲] و در اصطلاح علمای علم تجوید به معنای ارتفاع زبان به طرف سقف دهان در هنگام تلفظ حرف است؛[۳] بدین‌گونه که حجم دستگاه تکلم در هنگام تلفظ، بیشتر شده و سبب درشت و پرحجم شدن حرف[۴] و دهان از صدای آن پر می‌شود.[۵]
هفت حرف خاء، صاد، ضاد، طاء، ظاء، غین و قاف دارای صفت استعلاء هستند؛ لذا به آنها حروف استعلاء گفته می‌شود.[۶] چهار حرف صاد، ضاد، طاء، ظاء علاوه بر داشتن صفت استعلاء، صفت اطباق [یادداشت ۱] را نیز دارا می‌باشند؛[۷] لذا از تفخیم بیشتری نسبت به بقیه برخوردارند.[۸] تمامی حروف استعلاء دارای حالت تفخیم نیز می‌باشند؛[۹] به همین علت به حروف استعلاء حروف تفخیم نیز گفته می‌شود[۱۰] و بالاترین آنها در این امر، حرف طاء می‌باشد.[۱۱] برخی الف را نیز از حروف استعلاء دانسته‌اند.[۱۲] سبب نامگذاری حروف استعلاء این است که هنگام تلفظ، صدا به طرف کام بالا می‌رود؛ بنابراین صدایی که به وسیله هوا بالا آمده، با بخشی از زبان و کام انطباق پیدا می‌کند.[۱۳]
در مقابل این صفت، صفت استفال قرار دارد که سبب نازک و کم حجم شدن حرف[۱۴] و عدم ارتفاع آن می‌شود.[۱۵] غیر از حروف استعلاء، بقیه حروف دارای صفت استفال هستند.[۱۶]
ویژگی‌ها
استعلاء از صفات قوت است[۱۷] و هرگاه این حروف با «الف» همراه باشند بیشترین تفخیم، و در هنگام مکسور بودن کمترین تفخیم را دارا هستند.[۱۸] حروف استعلاء مانع از اماله حروف می‌شوند[۱۹] [یادداشت ۲]زیرا زبان به وسیله این حروف درشت و پرحجم می‌شوند و این با اماله که برای راحتی تلفظ و سادگی حروف است، مغایرت دارد.[۲۰]
صفت استعلاء در کنار بقیه صفات، از جمله همس، جهر، اطباق، غنه، رعایت وقف تام و حسن و وقف هنگام تمام شدن نفس، از بخش‌های ترتیل خوانی قرآن دانسته شده و برخی قائل به استحباب آن شده‌اند؛ هرچند عد‌ه‌ای دیگر به استحباب ترتیل به این معنا اشکال وارد کرده‌اند و امور یاد شده را از اصطلاحات جدید دانسته و معتقدند که دلیلی بر استحباب رعایت آنها وجود ندارد.[۲۱]
از حروف استعلاء به مناسبت در باب صلاة فقه سخن گفته شده است.[۲۲] رعایت تفخیم و استعلاء در نماز، واجب نیست بلکه رعایت آن مستحب و سبب نیکو شدن قرائت و تجوید نماز می‌گردد.[۲۳]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ شافعی حفیان، أشهر المصطلحات، ۱۴۲۲ق، ص۲۵۱.
- ↑ الصراف، الجدید فی علم التجوید، ۱۴۲۸ق، ص۳۸؛ شافعی حفیان، أشهر المصطلحات، ۱۴۲۲ق، ص۲۵۱.
- ↑ حبیبی، شهیدی، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، ۱۳۸۹ش، ص۹۹.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ آل‌بویه، ترکیب، ترجمه و تلخیص مطالب ألفیة، ۱۳۸۳ش، ص۴۰۳؛ مبرد، المقتضب، بیروت، ج۳، ص۳۸؛ ابن عقیل، شرح ابن عقیل، بی‌تا، ج۲، ص۵۲۴.
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۹۶.
- ↑ سادات فاطمی، تجوید عمومی، ۱۳۸۳ق، ص۲۷.
- ↑ سادات فاطمی، تجوید عمومی، ۱۳۸۳ق، ص۲۷
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ میرتقی، ص۱۱۸؛ العبد، ص۹۱
- ↑ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸.
- ↑ میرتقی، تجوید و آواشناسی، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۸
- ↑ الصراف، الجدید فی علم التجوید، ۱۴۲۸ق، ص۳۹.
- ↑ شافعی حفیان، أشهر المصطلحات، ۱۴۲۲ق، ص۲۵۲.
- ↑ شافعی حفیان، أشهر المصطلحات، ۱۴۲۲ق، ص۲۵۱؛ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۵، ص۸۳.
- ↑ العبد، المیزان فی احکام تجوید القرآن، ۲۰۱۰م، ص۹۰
- ↑ سادات فاطمی، تجوید عمومی، ۱۳۸۳ق، ص۲۸.
- ↑ مبرد، المقتضب، بی‌تا، ج۳، ص۳۸.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کن به: رضی‌الدین استرآبادی، شرح شافیة ابن الحاجب، بیروت، ج۳، ص۱۵.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۴۴۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۵۸.
- ↑ هاشمی شاهرودی، فرهنگ فقه مطابق، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۵۵۸.
یادداشت
منابع
- آل‌بویه، علی، ترکیب، ترجمه و تلخیص مطالب ألفیة ابن مالک، قم، نشر عالمه، ۱۳۸۳ش.
- ابن‌عقیل، عبدالله بن عبدالرحمن، شرح ابن عقیل، بی‌نا، چاپ دوم، بی‌تا.
- حبیبی، شهیدی، علی، محمدرضا، روان‌خوانی و تجوید قرآن کریم، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- رضی‌الدین استرآبادی، محمد بن حسن، شرح شافیة ابن الحاجب، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- سادات فاطمی، جواد، تجوید عمومی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش.
- شافعی حفیان، احمد محمود عبدالسمیع، أشهر المصطلحات فی فن الأداء و علم القراءات، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۲۲ق.
- شاهرودی، سید محمود هاشمی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت(ع)، قم، مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت(ع)، ۱۴۲۶ق.
- الصراف، مصطفی، الجدید فی علم التجوید، کربلا، مکتبه العلامه ابن فهد الحلی، ۱۴۲۸ق.
- العبد، فریال زکریا، المیزان فی احکام تجوید القرآن، اسکندریه، دارالایمان، ۲۰۱۰م.
- مبرد، محمد بن یزید، المقتضب، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا.
- میرتقی، سیدحسین، تجوید و آواشناسی، قم، مشهور، ۱۳۸۹ش.