اَسماء بن خارِجه فزاری (درگذشت ۸۲ق) از افراد تأثیرگذار سیاسی کوفه به‌ویژه در حوادث منتهی به واقعه کربلا بود. او بزرگ قبیله بنوفَزاره بود. اسما در جنگ صفین در سپاه امام علی(ع) حاضر بود؛ اما پس از آن همواره در دارالخلافۀ حاکمان اموی کوفه حضور داشت. او مشاور و دخترش همسر سه تن از حاکمان کوفه (عُبیدالله بن زیاد، بُشر بن مَروان و حَجاج بن یوسف ثَقَفی) بود.
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | اسماء بن خارجة بن حِصن بن حُذیفة بن بَدر فَزاری کوفی |
| کنیه | ابوحَسّان، ابومحمد، ابوهند |
| محل زندگی | کوفه |
| مهاجر/انصار | تابعی |
| نسب/قبیله | بنوفزارة |
| خویشاوندان | دامادها: عُبیدالله بن زیاد، بُشر بن مَروان، حَجاج بن یوسف. فرزندان مهم: حَسّان، مالِک، هِند. نوادگان مهم: ابواسحاق فزاری، محمد ذوالشامَه. |
| مشخصات دینی | |
| دلیل شهرت | همکاری با عبیدالله بن زیاد در واقعه کربلا |
| نقش‌های برجسته | مشاور حاکمان کوفه |
| دیگر فعالیت‌ها | شهادت دادن علیه حُجر بن عَدی، راضی کردن هانی بن عُروه برای رفتن به دار الخلافه، معرفی برخی شیعیان امام علی(ع) به حجاج بن یوسف |
اسماء در احضار هانی بن عُروه به دارالخلافه و شهادت مسلم بن عقیل با ابن‌زیاد همکاری کرد و در کَربَلا به سبب نسبت فامیلی، حَسَن مُثَنّیٰ را نجات داد.
او همچنین برخی شورشیان بر عُثمان بن عَفّان و شیعیان برجسته مانند کُمیل بن زیاد را به حجاج معرفی کرد.
نقش اسماء در حوادث صدر اسلام
اسماء بن خارجة از تابعین صحابه پیامبر(ص)،[۱] بزرگ قبیله بنوفزارۀ کوفه[۲] بود. او در حوادث مختلف صدر اسلام نقش داشته است.
هند دختر اسما با سه تن از حاکمان کوفه یعنی عبیدالله بن زیاد،[۳] بشر بن مروان بن حکم و حَجّاج بن یوسف ثقفی ازدواج کرد.[۴] البته حجاج به دلیل اظهار علاقه هند به ابن‌زیاد (شوهر سابقش) او را طلاق داد.[۵] اسماء را به دلیل نام فررزندانش ابوحَسّان،[۶] ابومحمد[۷] و ابوهند می‌گفتند.[۸]
اسماء از محدثان بود[۹] و افرادی همچون فرزندش مالک و علی بن ربیعه از او حدیث نقل کرده‌اند.[۱۰]
درباره تاریخ درگذشت اسماء، گزارش‌های مختلفی مبنی بر این که او در سال‌های ۶۰[۱۱] یا ۶۵[۱۲] یا ۶۶ [۱۳] و یا ۸۲ق[۱۴] درگذشته است. ابن‌حجر عَسقلانی صحابی‌نگار (درگذشت: ۸۵۲ق) بنا بر وفات او در ۸۰ سالگی و در سال ۶۰ق، تولدش را پیش از مبعث دانسته است.[۱۵]
شهادت علیه حُجر بن عدی
اسما در جنگ صفین در سپاه امام علی بود.[۱۶] البته او بعدها، از کسانی بود که به درخواست زیاد بن ابیه علیه حُجر بن عَدی (شهادت: ۵۱ق) صحابی امام علی(ع) گواهی داد[۱۷] که در پی آن حُجر دستگیر شد و به شهادت رسید.[۱۸] در برخی منابع آمده که او بعدها از این کار پشیمان شد.[۱۹]
نقش اسماء در واقعه کربلا
بر‌اساس منابع تاریخی، اسماء بن خارجه در حوادث واقعه کربلا نقش داشته است:
پراکنده‌کردن مردم از اطراف مسلم بن عقیل
در سال ۶۰ق که عبیدالله بن زیاد امیر کوفه شد، اسماء دخترش را به ازدواج او درآورد.[۲۰] او در دارالخلافه حضور یافت و با ابن‌زیاد همکاری داشت.[۲۱] عبیدالله نقشه اصلی خود را که همان ایجاد رعب و وحشت و کنترل شهر بود، به وسیله اسماء و چند تن دیگر مانند کثیر بن شهاب حارثی، محمد بن اشعث بن قیس و قعقاع بن سوید بن منقری پیاده کرد.[۲۲] عبیدالله به این افراد دستور داد که در میان مردم کوفه پراکنده شوند و آنها را به اطاعت فراخوانده و از همراهی با مسلم بن عقیل، سفیر امام حسین(ع) در کوفه و مشارکت در شورش بترسانند.[۲۳]
همکاری در دستگیری هانی بن عروه
زمانی که عبیدالله بن زیاد قصد داشت هانی بن عروه را به دارالخلافه فراخوانَد و مسلم بن عقیل را از او مطالبه کند و در صورت امتناع، به شهادت برساند، اسماء بن خارجه و محمد بن اشعث را به دنبال وی روانه کرد.[۲۴] در برخی منابع، در این جریان، نام عمرو بن حجاج زبیدی و حَسّان پسر اسماء نیز به میان آمده است.[۲۵]
ابن‌قتیبه و طبری به گزارشی اشاره کرده‌اند که اسماء بن خارجه از نیّت عبیدالله بن زیاد بی‌اطلاع بوده است.[۲۶] او در ابتدا تلاش کرد برای هانی از عبیدالله امان بگیرد[۲۷] و با دیدن ضرب‌وشتم و زندانی‌کردن هانی از سوی عبیدالله، بر او اعتراض نمود و بازداشت شد.[۲۸] برخی مانند نمازی شاهرودی، معتقدند فرد غیرمطلع و معترض بر عبیدالله، حَسّان فرزند اسماء بوده است.[۲۹]
نجات حسن مُثَنّیٰ از میدان نبرد روز عاشورا
بنا بر نظر شیخ مفید و محمدتقی شوشتری، اسماء بن خارجه در سپاه عمر بن سعد علیه امام حسین(ع) نجنگید و تنها پس از اتمام جنگ، در روز عاشورا، در کربلا حاضر شد و با مشاهده حسن مثنیٰ که مجروح شده بود، به دلیل هم‌قبیلگی با مادرش، جان او را نجات داد.[۳۰]
اسماء در فهرست انتقام مختار
زمانی که عبیدالله، مختار بن ابی‌عبید ثقفی را زندان و سوگند یاد کرد که او را خواهد کشت، اسماء بن خارجه و عروة بن مغیرة به دیدن مختار در زندان رفتند و او را از اقدامات تحریک‌کننده علیه عبیدالله برحذر داشتند.[۳۱] با این حال، مختار پس از تسلط بر کوفه، هنگامی که از انتقام‌گرفتن از عاملان واقعه کربلا سخن می‌گفت، از اسماء نام برد و او را تهدید کرد. ازاین‌رو اسما از کوفه فرار کرد[۳۲] و تا شکست مختار، به کوفه بازنگشت.[۳۳] مختار هم خانه اسماء و پسرعموهایش را خراب کرد.[۳۴]
همکاری با حاکمان کوفه و معرفی شیعیان
اسماء پس از شروع امارتِ حجاج بن یوسف ثقفی بر کوفه (۷۵ق)، پدرزن حاکم جدید نیز شد[۳۵] و به دارالخلافه رفت‌وآمد داشت.[۳۶] در زمان امارت عبدالله بن مطیع که از سوی عبدالله بن زبیر (درگذشت: ۷۳ق) بر کوفه حکم می‌راند نیز اسماء بن خارجه، در دارالخلافه حضور داشت و طرف مشورت امیر وقت بود.[۳۷]
طبری می‌نویسد زمانی که حجاج شورشیان بر عثمان بن عفان و شیعیان امام علی(ع) را جستجو، دستگیر و به شهادت می‌رساند، اسماء برخی شورشیان و بعضی شیعیان برجسته مانند کمیل بن زیاد را به حجاج معرفی نمود.[۳۸]
همچنین در زمان خلافت عبدالملک بن مروان (حکومت: ۶۶-۸۶ق) و زمانی که برادر عبدالملک یعنی بُشر بن مروان در کوفه حاکم شد، دخترش را به ازدواج بُشر درآورد[۳۹] و در نصب مهلب بن ابی‌صفره برای جنگ با خوارج ازرقی، طرف مشورت وی قرار گرفت.[۴۰]
نسل اسماء بن خارجه
برخی نوادگان اسماء بن خارجه در زمره محدثان قرار گرفتند. محمد فرزند ام‌حبیب دختر اسماء بن خارجه،[۴۱] ابراهیم بن محمد بن حارث بن اسماء بن خارجه معروف به ابواسحاق فزاری[۴۲] و ابوعبدالله مروان بن معاویة بن حارث بن اسماء پسر عموی ابراهیم[۴۳] از نسل او هستند که محدثان اهل‌سنت به شمار می‌روند.
همچنین مادرِ محمد ذوالشامه که از سوی مسلمة بن عبدالملک امیر کوفه شد (۱۰۲ق)، یکی از دختران اسماء بن خارجه بوده است.[۴۴]
پانویس
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳، ص۱۷۳؛ ابن‌حزم اندلسی، جمهرة أنساب العرب، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۳۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۲۳.
- ↑ ابن‌حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۸، ص۹۶-۹۷.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱۳ ص۱۷۳.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۷۲.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ سمعانی، الانساب، ۱۳۸۲ق، ج۱۰، ص۲۱۳؛ ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ۱۴۱۳ق، ج۵، ص۵۰.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۱، ص۳۰۵، ج۲، ص۲۹۳.
- ↑ ابن‌کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۹، ص۴۳.
- ↑ ابن‌حجر عسقلانی، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ مدنی، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، ص۲۷۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۲۵۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۲۳۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۲۷۰.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۳۸۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ج۱۲، ص۲۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ق، ج۳، ص۱۷۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۳۹۴ق، ج۲، ص۸۰.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، صص۴۴، ۴۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۵.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۲۳۷-۲۳۶؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۵.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۰.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۴۸؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۳۶۷.
- ↑ نمازی شاهرودی، مستدرکات علم رجال الحدیث، حیدری، ج۲، ص۳۲۹.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴، ج۲، ص۲۵؛ تستری، قاموس الرجال، ۱۴۲۲ق، ج۱۱، ص۳۹.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۰۰ق، ج۵، ص۳۸۵.
- ↑ .بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۶، ص۴۱۰-۴۱۱.
- ↑ دینوری، الاخبار الطوال، ۱۳۶۸ش، ص۳۰۳.
- ↑ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۶، ص۲۵۴.
- ↑ ابن‌حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۸۲.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷، ج۶، ص۳۱.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۴، ص۴۰۴.
- ↑ ابن حبیب، المحبر، دار الافاق الجدیده، ص۴۴۳.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۷، ص۴۲۱؛ ابن‌اعثم، الفتوح، ۱۴۱۱ق، ج۶، ص۳۶۶؛ ابن‌قتیبه، الإمامة و السیاسة، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۰۹.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۱۲۵.
- ↑ شبستری، الفائق فی رواة و اصحاب الامام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۶۰.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۷، ص۲۳۸؛ ابن‌حزم اندلسی، جمهرة أنساب العرب، ۱۳۶۲ش، ص۲۵۷-۲۵۸.
- ↑ بلاذری، أنساب الأشراف، ۱۴۱۷ق، ج۹، ص۳۴۶.
منابع
- ابن اعثم كوفی، أبومحمد احمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت، دار الأضواء، ۱۴۱۱ق/۱۹۹۱م.
- ابن‌حبیب هاشمی بغدادی، محمد بن امیه، المحبر، تحقیق ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده، بی‌تا.
- ابن‌حجر عسقلانی، احمد بن علی، الإصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن‌حزم اندلسی، علی بن احمد، جمهرۀ انساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۳ق/۱۳۶۲ش/۱۹۸۳م.
- ابن‌سعد هاشمی بصری، محمد، الطبقات الکبری الطبقة الخامسه، تحقیق محمد بن صامل السلمی، الطائف، مکتبة الصدیق، ۱۴۱۴ق/۱۹۹۳م.
- ابن‌سعد هاشمی بصری، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابن‌قتیبة دینوری، عبدالله بن مسلم، الإمامة و السیاسة المعروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، ۱۴۱۰ق/۱۹۹۰م.
- ابن‌کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایه، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق/ ۱۹۸۶م.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، ج۲، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۳۹۴ق/۱۹۷۴م.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، ج۳، تحقیق محمدباقر محمودی، بیروت، دار التعارف، ۱۳۹۷ق/۱۹۷۷م.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، ج۵، تحقیق احسان عباس، بیروت، جمعیة المستشرقین الألمانیه، ۱۴۰۰ق/۱۹۷۹م.
- بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الأشراف، ج۶-۱۳، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق/۱۹۹۶م.
- تستری، محمدتقی، قاموس الرجال، قم، موسسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۲۲ق.
- دینوری، احمد بن داود، الأخبار الطوال، تحقیق عبد المنعم عامر و مراجعه جمال‌الدین شیال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
- ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- سمعانی، عبدالکریم بن محمد بن منصور تمیمی، الأنساب، تحقیق عبدالرحمن بن یحیی المعلمی الیمانی، حیدرآباد، مجلس دائرةالمعارف العثمانیه، ۱۳۸۲ق/۱۹۶۲م.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک معروف به تاریخ طبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- مدنی، سیدعلی خان، الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، قم، منشورات مکتبه بصیرتی، ۱۳۹۷.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق اسعد داغر، قم، دار الهجره، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- مفید، محمد بن محمد، الارشاد، بیروت، دار المفید للطباعة والنشر والتوزیع، ۱۴۱۴ق.
- نمازی شاهرودی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، تهران، حیدری، بی‌تا.
- یعقوبی، احمد بن أبى‌يعقوب بن جعفر بن وهب واضح الكاتب العباسى المعروف باليعقوبى، تاریخ الیعقوبی، بيروت، دار صادر، بى‌تا.