قوم ثمود
قوم ثَمود قومی عرب که با انکار دعوت صالح پیامبر به عذاب الهی گرفتار شدند. قرآن از آنان به عنوان قومی مشرک یاد کرده که در ساختن خانه از سنگ مهارت داشتند. خدا صالح(ع) را به سوی آنان فرستاد. آنان معجزه پیامبر خود را که به ناقه صالح شهرت دارد، کشتند و در پی آن به عذاب الهی گرفتار شدند. داستان قوم ثمود در تورات نیامده، اما یافته‌های باستان‌شناسان وجود آنان را در مناطق شمالی شبه‌جزیره عربستان تأیید می‌کند.
ثمود در قرآن
برخی ثمود را واژه‌ای عربی و به معنای آب اندک[۱] و برخی دیگر، آن را غیر عربی دانسته‌اند.[۲] ثمود نام قبیله[۳] و نام جد قبیله ثمود[۴] بوده است. این واژه ۲۶ بار در قرآن آمده است.[۵] همچنین برخی مفسران منظور از اصحاب الحجر در آیه ۸۰ سوره حجر را قوم ثمود دانسته‌اند و حجر نام سرزمینی بوده که در آن می‌زیستند.[۶]
ویژگی‌ها
قرآن به مهارت قوم ثمود در ساختن خانه با تراشیدن کوه‌ها و سنگ‌ها،[۷] ساختن کاخ در دشت‌ها،[۸] و نیز سرزمین آباد و حاصلخیز آنان[۹] اشاره کرده و گفته است که آنان خانه‌های خود را از سنگ می‌ساختند.[۱۰]
زمان زندگی
در قرآن به زمان زندگی قوم ثمود اشاره نشده، اما آنان جانشینان قوم عاد معرفی شده[۱۱] و در یادکرد اقوام و پیامبران پیشین داستان آنان پس از قوم عاد آمده است.[۱۲] برخی از قوم ثمود با تعبیر «عاد الآخره» یاد کرده‌اند.[۱۳] برخی گفته‌اند این ترتیب قرآنی، ترتیب تاریخی آنها را نیز می‌رساند.[۱۴] به گزارش آذرنوش، یاد کرد از ثمودیان در منابع باستانی، عمدتا مربوط به فاصله زمانی بین قرن هشتم پیش از میلاد تا قرن دوم میلادی است.[۱۵] اما بر اساس منابع تاریخی مسلمانان، زمان نبوت صالح، مقدم بر پیامبری حضرت ابراهیم بوده[۱۶] و همچنین میان قوم عاد و ثمود حدود ۵۰۰ سال فاصله بوده است.[۱۷] در برخی از منابع از نوادگان سام بن نوح معرفی شده‌اند.[۱۸]
مکان زندگی
گفته شده مسکن قوم ثمود در ناحیه حِجر، در ساحل دریای سرخ نزدیک وادی القری[۱۹] و در مسیر حجاز به شام[۲۰] قرار داشته است. بر پایه روایتی در مسیر عزیمت سپاه اسلام از مدینه به تبوک هنگام عبور از ناحیه حجر، پیامبر(ص) از بیم اینکه مبادا همراهانش دچار بلایی شوند که به قوم ثمود رسیده بود دستور داد از آب آنجا ننوشند و با حالتی گریان از آنجا بگذرند.[۲۱] جوادعلی، بلندی‌های حجاز و اردن امروزی را مسکن آنان دانسته است.[۲۲] قرآن محل زندگی قوم ثمود را معین نکرده است.
دین و پیامبر
بنابر آیات قرآن، قوم ثمود مشرک بودند، خداوند صالح را برای هدایت قوم خود برانگیخت تا آنان را به یکتاپرستی دعوت کند.[۲۳] در روایتی از امام باقر(ع) نقل شده است که قوم ثمود ۷۰ بت داشتند و آنها را می‌پرستیدند.[۲۴] بر پایه روایتی از امام صادق(ع)، این قوم صخره بزرگی را می‌پرستیدند و سالی یکبار اطرف آن گرد می‌آمدند و برایش قربانی می‌کردند[۲۵] همچنین افزوده شدنِ نقش مسیح در سال ۴۷۶م بر یکی از کتیبه‌های منسوب به آنان که متعلق به سال ۲۶۷م بوده را گواه این دانسته‌اند که مسیحیت در دوره‌ای میان آنان رواج داشته است.[۲۶]
واکنش به دعوت صالح
آنان از حضرت صالح، برای اثبات مدعایش، تقاضای معجزه کردند[۲۷] بر پایه روایات، از او خواستند تا شتر ماده‌ای را دل کوه، بیرون آورد[۲۸] خدا خواسته آنان را برآورد و ناقه‌ای از دل کوه بیرون آمد، صالح به آنان هشدار داد، تا متعرض ناقه نشوند.[۲۹] اما قوم ثمود ناقه را کشتند.[۳۰] در منابع اسلامی این شتر به ناقه صالح مشهور است. برخی از مفسران شیعه با استناد به روایتی از پیامبر(ص) به همانندی قاتل ناقه صالح (اشقی الاولین) با قاتل امام علی(ع) (اشقی الآخرین) اشاره کرده‌اند.[۳۱]
قرآن از ۹ گروه در قوم ثمود یاد کرده که هم‌سوگند شدند تا صالح و خانواده‌اش را به قتل برسانند [۳۲] البته بنا بر برخی گزارش‌ها آنها ۹ تن بودند و در غاری پنهان شدند، غار بر سرشان فرو ریخت و نابود شدند.[۳۳]
قوم ثمود، در برابر دعوت صالح به دو یا سه گروه[۳۴] تقسیم شدند واکنش بیشتر آنان به دعوت او منفی بود،[۳۵] اما عده کمی از او پیروی کردند.
نزول عذاب الهی
پس از آنکه قوم ثمود ناقه را کشتند، صالح به آنان خبر داد، پس از سه روز به عذاب خدا گرفتار می‌شوند.[۳۶]بنا بر برخی گزارش‌ها، در روز اول رنگ رخسار آنان زرد، روز دوم سرخ و روز سوم سیاه شد و سپس به عذاب الهی گرفتار و نابود شدند.[۳۷] قرآن از عذاب قوم ثمود با نام‌های صاعِقَه، [۳۸]صَیحه[۳۹] و رَجفه[۴۰] یاد کرده است. برخی از نویسندگان این عناوین را مراحل مختلف عذاب دانسته‌اند.[۴۱]
بازماندگان از عذاب
گفته شده، بازماندگان اندک از قوم ثمود به مکه[۴۲] و یا رمله از شهرهای فلسطین[۴۳] مهاجرت کردند، برخی از پژوهشگران وجود اماکن متعدد به نام صالح پیامبر در فلسطین را، دلیل سکونت بازماندگان ثمود در آنجا دانسته‌اند.[۴۴] ابوالفرج اصفهانی نیز قبیله ثقیف را از نسل قوم ثمود دانسته[۴۵] اما ابن خلدون در صحت این انتساب تردید کرده است.[۴۶]برخی دیگر بنی‌هلال را فرزندان قوم ثمود می‌دانند.[۴۷]
آثار بر جای مانده
سنگ‌نگاره‌ها، سنگ‌نوشته‌ها و بناهای بسیاری در کوه اثالث و دیگر نقاط شبه جزیره عربستان یافت شده که برخی احتمال داده‌اند این بناها آرامگاه ثمودیان بوده است.[۴۸] در کتیبه‌های منسوب به آنان، نام رضو یا رضی از بت‌های معروف عربی شمالی، صلم از بت‌های منطقه تیماء و دیگر آلهه این مناطق آمده است[۴۹]
گفته شده داستان قوم ثمود در تورات نیامده است. از این‌رو برخی از باستان‌شناسان در وجود این قوم تردید کرده بودند،[۵۰] اما از قرن نوزدهم میلادی(سیزدهم قمری) یافته‌های باستان‌شناسان وجود آنان را تأیید کرده است.[۵۱]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فراهیدی، العین، ۱۴۱۰ق، ج۷، ۳۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۷۵.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات، ۱۴۱۲ق، ص۱۷۵.
- ↑ ابن کثیر، قصص الانبیاء، ۱۴۱۰ق، ص۱۱۲.
- ↑ عبدالباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، ذیل واژه ثمود، دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۲، ص۱۸۵-۱۸۶؛ طبرسی، مجمع البیان،۱۳۷۲ش، ج۶، ص۵۲۹.
- ↑ سوره شعرا، ۱۴۹.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۸۴.
- ↑ سوره شعرا، آیات ۱۴۷-۱۴۸
- ↑ سوره فجر، آیه ۹.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۷۴.
- ↑ سوره اعراف، آیات ۶۵-۷۳؛ سوره هود، آیات ۵۹-۶۱؛ سوره شعرا، آیات ۱۲۳-۱۴۱؛ سوره ذاریات، آیات ۴۱-۴۳؛ سوره قمر، آیات ۱۸-۲۳؛ سوره فجر، آیات ۶-۹.
- ↑ میبدی، کشف الاسرار و عده الابرار، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۴۳۵.
- ↑ خالدی، القصص القرآنی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۷۰-۲۷۱.
- ↑ آذرنوش، «نگاهی به تاریخ قوم ثمود»، ص۳۶-۳۴.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۱۶؛ مسعودی، التنبیه و الاشراف، دار الصاوی، ص۷۰؛ ابن جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۵۶.
- ↑ سعد زغلول، فی التاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶م، ص۱۱۳.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۳۷.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملکوک، ۱۳۸۷ق، ج۱، ص۲۲۶-۲۲۷؛ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۴.
- ↑ ثعلبی، قصص الانبیاء، المکتبة الثقافیه، ص۶۲؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸
- ↑ سوره اعراف، آیه ۷۳؛ سوره هود، آیه ۶۳؛ سوره شعراء، آیات ۱۴۱-۱۴۲؛ سوره نمل، آیه ۴۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ سوره شعرا، آیه ۱۵۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۱۸۷.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۷۳؛ سوره هود، آیه ۶۴؛ سوره شعراء، آیه ۱۵۶.
- ↑ سوره شعراء، آیه ۱۵۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۲۰، ص۳۰۱.
- ↑ سوره نمل، آیات ۴۸-۴۹.
- ↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۷۶.
- ↑ سوره نمل، آیه ۴۵؛ سوره اعراف، آیه ۷۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۸، ص۱۸۳.
- ↑ سوره هود، آیه ۶۵.
- ↑ طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۶، ص۲۱؛ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش، ج۸، ص۲۸۰-۲۸۱.
- ↑ سوره فصلت، آیات ۱۳،۱۷؛ سوره ذاریات، آیه ۴۴.
- ↑ سوره هود، آیه ۶۵.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۷۸.
- ↑ خالدی، القصص القرآنی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۹۳.
- ↑ مقدسی، البدء و التاریخ، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، ج۳، ص۴۱.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ دباغ، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، ۱۹۸۶م، ص۲۱-۲۲.
- ↑ ابوالفرج، ج۴، ص۳۰۲-۳۰۷: به نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ ابن خلدون، ج۲، ص۲۶: به‌نقل از دانشنامه جهان اسلام، ج۹، ص۱۲۵.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ موسی، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، ۱۹۸۰م، ص۵۶-۵۷.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۸-۳۳۱.
- ↑ موسی، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، ۱۹۸۰م، ص۵۸.
- ↑ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م، ج۱، ص۳۲۴.
منابع
- منبع اصلی مقاله؛ دانشنامه جهان اسلام، ج۹، مقالات ثمود در منابع تاریخی و ثمود در قرآن.
- ابن جوزی المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، ۱۴۱۲ق-۱۹۹۲م.
- ابن کثیر، قصص الانبیاء، مصحح سید جمیلی، بیروت، ۱۴۱۰ق-۱۹۹۰م.
- ابوالفتوح رازی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، چاپ: محمدجعفر یاحقی، و محمدمهدی ناصحی، مشهد، ۱۳۶۵-۱۳۷۶ش.
- آذرنوش، آذرتاش، «نگاهی به تاریخ قوم ثمود»، مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۹-۱۲، بهار و تابستان، ۱۳۵۱ش.
- ثعلبی، احمد بن محمد، قصص الانبیاء المسمی عرائس المجالس، بیروت، المکتبة الثقافیه، بی‌تا.
- جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت، ۱۹۷۶-۱۹۷۸م.
- دباغ، مصطفی‌مراد، القبائل العربیه و سلائلها فی بلادنا فلسطین، بیروت، ۱۹۸۶م.
- راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تصحیح: صفوان عدنان داودی، -دارالعلم- الدارالشامیه، لبنان- سوریه،۱۴۱۲ق.
- سعد زغلول، عبدالحمید، فی التاریخ العرب قبل الاسلام بیروت، دار النهضة العربیه، ۱۹۷۶م.
- صلاح خالدی، القصص القرآنی عرض وقایع و تحلیل احداث، دمشق، دار القلم، ۱۴۱۹ق-۱۹۹۸م.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۷ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: محمدجواد بلاغی، ناصر خسرو، تهران، ۱۳۷۲ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم ، دارالتراث، بیروت، ۱۹۶۷م-۱۳۸۷ق.
- فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تصحیح: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم، نشر هجرت، ۱۴۱۰ق.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران: دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، دارالصاوی، بی‌تا: افست قم، مؤسسه نشر المنابع الثقافه الاسلامیه.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، دارالهجره، قم، ۱۴۰۹ق.
- مقدسی، مطهر بن طاهر، کتاب البدء و التاریخ، چاپ: کلمان هوار، پاریس، ۱۸۹۹-۱۹۱۹م، افست تهران، ۱۹۶۲م.
- موسی، محمد عزب، دراسات اسلامیه فی التفسیر و التاریخ، بیروت، المؤسسة العربیه للدراسات و النشر، ۱۹۸۰م.
پیوند به بیرون