عتبات عالیات: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه عتبات در زبان عربی به‌معنای آستانه‌ و درگاه است. در معنای خاص و تاریخی آن عتبات عالیات به مزارهای مقدس امامان شیعه اطلاق می‌شود که در شهرهای نجف اشرف، کربلا، کاظمین و سامرا در عراق عرب واقع‌اند. این شهرها احترام و تقدس خاصی برای شیعیان دارند و از همین روست که به آن‌ها عتبات مقدسه، یا عتبات عالیات می‌گویند.<ref>عربخانی،‌ عتبات عالیات در روابط ایران و عثمانی قرن نوزدهم، ص ۲۳</ref>

نخستین دوره توسعه شهرهای عتبات عالیات به دوره آل بویه بازمی‌گردد.<ref>مصاحب، غلامحسین، دائره المعارف فارسی، تهران، امیرکبیر، 1363ش، ج2، 3011؛ قائدان، علی‌اصغر، عتبات عالیات عراق، تهران، مشعر، 1387ش، ص64.</ref>  

بر این اساس عضد الدوله دیلمی علاوه بر تجدید بنای ساختمان حرم امام حسین(ع) و ساخت بارگاهی بزرگ شامل تعدادی رواق و شبستان،<ref>ابن اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، 1385ق، ج8، ص704 و 705.</ref> اقدامات عمرانی نظیر ساخت بازار، ایجاد حصارهای بلند در اطراف شهر و آب رسانی مزارع در کربلا انجام داد.<ref>سلمان هادی آل‌طعمه، تاریخ مرقد الحسین و العباس، ص80.</ref>

دوره صفویان به ویژه در عصر نخستین شاهان صفویه، اقدامات گسترده‌تری نسبت به گذشته برای اماکن مقدس شیعیان عراق و شهرهای عتبات شد. این اقدامات با اهداف مذهبی، اجتماعی و سیاسی دنبال می‌شد.<ref>کاظمی‌دلیگانی، مریم، اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات، تاریخ اسلام، ش29، سال هشتم، 1386ش، ص67-80.</ref> صفویان برای گسترش تشیع، تثبیت و مشروعیت بخشیدن به حکومت خود و نفوذ به عراق عرب در مواجه با حکومت عثمانی به بازسازی و مرمت عتبات عالیات روی آوردند. اقدامات عمرانی صفویان حتی در دوره‌هایی که عراق از سیطره آنان خارج می‌شد متوقف نمی‌شد. بازسازی عتبات در عراق توسط شاهان صفوی علاوه بر اماکن مقدس شامل اقدامات عمرانی شهرهای عتبات هم می‌شد. طرح‌های عمرانی در رفاه اقتصادی شیعیان این مناطق و زائران عتبات اثرگذار بود.<ref>کاظمی، «اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات»، ص71.</ref> شمار زیادی از بناهای تاریخی که امروزه در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین و سامرا موجود است به دوره صفوی برمی‌گردد.<ref>کاظمی، «اقدامات عمرانی شاهان صفوی در عتبات عالیات»، ص67-80.</ref>

 

با سقوط دولت صفوی و انتقال مراکز علمی شیعیان از اصفهان به نجف و کربلا، مهاجرت ایرانیان به شهرهای عتبات و سفرهای زیارتی آنان گسترش یافت. حمله وهابیان به عتبات، که تحریک احساسات مذهبی شیعیان را به دنبال داشت، تغییر مذهب تعداد زیادی از قبایل عراق به تشیع و بهبود روابط ایران و عثمانی در قرن نوزدهم میلادی پس از معاهده ارزنه الروم دوم در مهاجرت و زیارت ایرانیان به عتبات نقش داشت.<ref>تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش42، بهار 1389ش، ص31.</ref> به باور برخی پژوهشگران به سبب توجه ایرانیان به عتبات در این دوره توسعه اقتصادی و اجتماعی شهرهای عتبات رقم خورد. بر اساس گزارشی از کنسولگری ایران در نجف درآمد عراق از زائران ایرانی شامل وجوه ارسالی به علما، [[وجوهات شرعیه]]، ورود و خروج زوار، درآمد ناشی از سفر ایرانیان به ویژه حجاج ایرانی به کشورهای دیگر از عراق می‌شد.<ref>تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش42، بهار 1389ش، ص33.</ref> بر این اساس ارتباط نزدیکی میان زیارت ایرانیان به عتبات و رونق اقتصادی شهرهای آن برقرار بود.<ref>تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش42، بهار 1389ش، ص33 و 34.</ref> این مسأله در ایجاد اشتغال جامعه شیعی ساکن در شهرهای عتبات تأثیر گذاشت.<ref>تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش42، بهار 1389ش، ص33 و 34.</ref> با این حال عواملی مانند شیوع وبا در عراق و وقوع جنگ جهانی اول اقتصاد شهرهای عتبات را در دوره‍ای با رکود شدیدی مواجه ساخت. در این دوره حکومت قاجار برای سرایت نکردن وبا به ایران زائران را از سفر به عراق منع کرده و سفر زیارتی مشهد را تشویق می‌کردند.<ref>تأملی بر نقش زائران ایرانی در رونق اقتصادی عتبات، فصل نامه تاریخ روابط خارجی، ش42، بهار 1389ش، ص34-36.</ref>

پس از سقوط امپراتوری عثمانی و تأسیس پادشاهی عراق تحت سیطره انگلیس به دلیل فقدان روابط مناسب میان ایران و عراق، در برخی دوره‌ها سفر زائران ایرانی عتبات به عراق ممنوع شد. این مسأله رکود اقتصادی شهرهای عتبات را تجدید کرد به طوری‌که بسیاری از بازاریان ورشکسته شدند، طلاب و اهالی نجف با مشکلات شدید مالی مواجه گشتند. با این حال دولت عراق و انگلیسی‌ها از این وضعیت چندان ناراحت نبودند. آنها حضور زائران ایرانی را موجب نفوذ دولت ایران در عراق می‌پنداشتند. علاوه بر آن مخالفت مراجع و علمای ایرانی مقیم در شهرهای عتبات با سیاست‌های استعماری بریتانیا در عراق، بریتانیا و پادشاهی عراق را بر آن داشت تا برای کاهش نفوذ مراجع ایرانی بر جامعه شیعی عراق و خطر ناشی از رهبری مراجع شیعه در انقلاب علیه بریتانیا در عراق و مخالفت مراجع با معاهده میان بریتانیا و عراق و انتخابات مجلس مؤسسان، دست به اخراج علمای ایرانی بزنند. بر این اساس 44 نفر از علما ایرانی و همراهانشان از جمله سیدابوالحسن اصفهانی و میرزای نائینی به مدت چند ماه از عراق اخراج شدند. این مسأله تأثیری بر اقتصاد شهرهای عتبات داشت.

===دوران عراق جدید===

 

==مهم‌ترین مراکز دینی شیعیان==

شهرهای عتبات عالیات در طول تاریخ تشیع از مراکز اصلی حوزه‌های علمیه شیعیان قلمداد می‌شد. هر کدام از شهرهای عتبات در دوره‌‌ای خاص در پرورش فقیهان و عالمان شیعی سهمی داشته‌اند. حوزه نجف، کربلا، سامرا و کاظمین دوران فراز و نشیب علمی را گذارنده‌اند. تأسیس حوزه‌های علمیه شیعه و ظهور مکاتب فقهی در شهرهای عتبات در گسترش و تطور تشیع و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آن به ویژه در شهرهای عتبات نقش داشته‌اند.

ستاد بازسازی عتبات، مجموعه‌ای است غیردولتی که در پی سقوط صدام و امکان حضور زائران در سال ۱۳۸۲ش تأسیس شد. فعالیت اصلی این ستاد، بازسازی اماکن مذهبی عراق و دیگر کشورها است و منابع مالی آن از طریق کمک‌های مالی داوطلبانه اشخاص و سازمان‌های دولتی و غیردولتی تأمین می‌شود.<ref>[https://atabat.org/fa/about درباره ستاد بازسازی عتبات عالیات]، سایت ستاد بازسازی عتبات عالیات.</ref>

 

{{پانویس اصلی}}

 

 

{{ستون|2}}