محمد بن ابراهیم طباطبا معروف به ابن طباطبا از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و از امامان زیدیه که در ۱۹۹ق در کوفه علیه حکومت مأمون عباسی قیام کرد و مدتی بر کوفه و نواحی آن تسلط یافت. قیام او به قیام ابن طباطبا معروف است. شاخه‌ای از سادات طباطبایی به او منسوب هستند.
| از قیام کنندگان علیه حکومت مأمون عباسی و از امامان زیدیه | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام کامل | محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن مثنی بن حسن(ع) بن علی بن ابی طالب(ع) |
| لقب/کنیه | ابوعبدالله |
| شهرت | ابن طباطبا |
| نسب | سادات طباطبایی، از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) |
| زادروز | سال ۱۷۳ |
| وفات | ۱ رجب سال ۱۹۹ هجری قمری |
| محل دفن | نجف |
| اطلاعات دیگر | |
| فعالیت‌ها | تصرف کوفه در سال ۱۹۹ قمری • قیام علیه حکومت عباسیان در زمان مامون عباسی |
تبار
محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن مثنی بن حسن(ع) بن علی بن ابی طالب(ع)[۱] کنیه او ابوعبدالله[۲] و مشهور به ابن طباطبا یکی از سادات خاندان طباطبایی از نسل امام حسن(ع) است که در مدینه به سال ۱۷۳ متولد شد.[۳] وی در قیام شهید فخ شرکت داشت.[۴]
خاندان طباطبایی فرزندان و نوادگان ابراهیم بن اسماعیل دیباج بودند که نخستین بار با عنوان طباطبا شهرت یافت.
قیام ابن طباطبا
مامون عباسی بعد از پیروزی بر برادرش امین، به دلیل آشفتگی اوضاع سرزمین‌های اسلامی، با شورش‌های متعددی روبرو شد. برخی از علویان نیز در این دوران علیه خلافت عباسی قیام کردند. نخستین این قیام‌ها، قیام ابن طباطبا بود. قیام وی از جمله قیامهای زیدیه به شمار میرود.
او از مدینه به کوفه رفت تا گروهی را برای همراهی خود جمع آوری کند اما در این کار ناکام ماند و به حجاز بازگشت. در راه بازگشت با سری بن منصور شیبانی مشهور به ابوالسرایا که یکی از فرماندهان شورشی و ناراضی عباسیان و از زیر دستان هرثمه بن اعین بود برخورد کرد و به همراهی او سپاهی را تشکیل داد و به سوی عراق به راه افتاد. آنان در سال ۱۹۹ هجری قمری به کوفه حمله کردند و این شهر را تصرف کردند.[۵] شعار آنان در این قیام الرضا من آل محمد بود.[۶] [۷]
حسن بن سهل که حاکم عراق بود، سپاهی به فرماندهی زهیر بن مسیب به جنگ ابوالسرایا و ابن طباطبا فرستاد اما این سپاه شکست خورد.[۸] به گفته ابوالفرج اصفهانی در کتاب مقاتل الطالبیین، امام باقر(ع) و زید بن علی(ع) این قیام را پیشگویی کرده بودند و سخن آنان نوعی تایید قیام محسوب می‌شود.[۹]
وفات ابن طباطبا
فردای روزی که ابوالسرایا بر زهیر بن مسیب پیروز شد، یعنی ۱ رجب سال ۱۹۹ هجری قمری ابن طباطبا درگذشت.[۱۰] در منابع تاریخی درباره مرگ طبیعی ابن طباطبا تردید شده و احتمال مرگ او بر اثر مسمومیت یا کشته شدنش مطرح شده است.[۱۱] برخی از تاریخ نگاران احتمال به قتل رسیدن وی توسط ابوالسرایا را قوی دانستهاند. اعتراض ابن‌طباطبا به ابوالسرایا در حمله ناگهانی به کوفه، عدم رعایت موازین شرعی و قدرت‌طلبی ابوالسرایا که ابن طباطبا را مانع قدرت خود می‌دید، انگیزه‌های قتل ابن طباطبا توسط وی را تقویت می‌کند. محمد از ابوالسرایا گله کرد که چرا قبل از آنکه طبق سنت اسلامی مردم کوفه را به تسلیم بخواند، با شبیخون و هجوم ناگهانی وارد کوفه شده است. این گفته بر ابوالسرایا گران آمد. نیز گفته‌اند او از ابوالسرایا خواست تا تمام اموال غارت شدۀ کوفیان را برگرداند، اما ابوالسرایا به مخالفت برخاست [۱۲] همچنین گفته‌اند که وی از نفوذ و محبوبیت ابن طباطبا هراسان بود و او را مانع سلطه‌جویی خویش می‌دید.[۱۳] بنابر گزارشی، پس از پیروزی بر زهیر بن مسیب، ابن‌طباطبا مردم را از غارت اموال لشکریان دشمن، منع کرد و مردم نیز از او پیروی کردند و ابوالسرایا دانست که با وجود ابن طباطبا قدرت واقعی را در دست نخواهد داشت به همین دلیل او را کشت [۱۴] و بعد از او جوانی از طالبیان به نام محمد بن محمد بن زید بن علی بن الحسین(ع) را بر جای او نشاند.[۱۵]
عاقبت ابوالسرایا در سال ۲۰۰ هجری قمری از سپاه عباسیان به فرماندهی هرثمه بن اعین شکست خورد و دستگیر شد و به فرمان حسن بن سهل کشته شد.[۱۶]
وصیت و جانشین
محمد ابن ابراهیم پس از شماتت ابوالسرایا نسبت به خشونت در جنگ و پدیدار شدن آثار وفات در خودش وصیت کرد:
- «من ترا به تقوی وصیت میکنم و سفارش میکنم همیشه از دین خویش دفاع کن و اهل بیت(ع) پیامبر(ص) خویش را در حمایت خود نگاه دار زیرا جانشان با جان تو بستگی دارد.
- پس از مرگ من مردم مختارند هر که را از خاندان رسول الله(ص) شایسته دیده‌اند به امامت خویش برگزینند ولی اگر از من در این انتخاب عقیده‌ای بخواهند من میان آل علی(ع) شما را به بیعت علی بن عبیدالله دعوت میکنم زیرا من با او عشرت و آمیزش داشته‌ام و روش او را پسندیده‌ام.»[۱۷]
ابوالسرایا این وصیت را به پیروان وی و علی بن عبیدالله رسانید اما علی از این کار کناره‌گیری کرده و محمد بن محمد بن زید را بر خود مقدم شمرد و مردم نیز با او بیعت کردند.[۱۸]
مدفن
پس از وفات محمد بن ابراهیم، ابوالسرایا چشمان وی را بست و مرگ وی را مخفی نگه داشت، سپس شبانه با گروهی از زیدیه او را به نجف برده و در آنجا دفن نمود. گفته‌اند این پنهان‌کاری و دفن شبانه، مصلحت سیاسی بوده‌است.[۱۹]
حضور علویان
در قیام ابن طباطبا علویان حضور فعال داشتند وبسیاری از آنان نیز به قتل رسیدند از جمله:
- محمد بن محمد بن زید: که پس از ابن طباطبا رهبری قیام را به عهده گرفت.[۲۰]
- حسن بن حسین بن زید: در درگیری بن ابوالسرایا و هرثمه به قتل رسید.[۲۱]
- حسن بن إسحاق بن علی بن الحسین: در درگیری بن ابوالسرایا و هرثمه به قتل رسید.[۲۲]
- محمد بن حسین بن حسن: در یمن در دفاع از قیام ابن طباطبا به قتل رسید.[۲۳]
- علی بن عبد الله بن محمد: در یمن در دفاع از قیام ابن طباطبا به قتل رسید.[۲۴]
پانویس
- ↑ ابن کثیر، البدایةوالنهایة، ۱۴۰۷ق، ج۱۰، ص۲۴۴.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۳۴.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۵، ص۲۹۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۳۸۳.
- ↑ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ، ج۷، ص۳۰۲
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۳۳.
- ↑ فرمانیان، موسوی نژاد، زیدیه تاریخ و عقاید، ۱۳۸۶ش، ص۴۲ و ۴۳؛ سلطانی، تاریخ و عقاید زیدیه، ۱۳۹۰ش، ص۷۴.
- ↑ ذهبی، تاریخ الاسلام، ۱۴۱۳ق، ج۱۳، ص۷۰.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۸ -۴۲۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ۵۲۹.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۲۹.
- ↑ گردیزی، تاریخ، ۱۳۶۳ش، ص ۱۷۲.
- ↑ ابن اثیر، ج۶، ص ۳۰۵؛ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۵۳۱.
- ↑ محلی، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۲۰۳.
- ↑ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۵۲۹.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۳۹۷ ق، ج۳، ص۲۶۸؛ یعقوبی، تاریخ، ۱۳۷۹ ق، ج۲، ص۴۴۷.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۳۴.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۳۴.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۳۵.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۲.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۲.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۳.
- ↑ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۴۲۳.
یادداشت
منابع
- ابن الاثیر، عزالدین، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن کثیر، أبو الفداء اسماعیل بن عمر (م ۷۷۴)، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۶.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۶۸ق.
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمدباقر محمودی، بیروت، ۱۳۹۷ ق / ۱۹۷۷ م.
- ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت، دار الکتاب العربی، ط الثانیة، ۱۴۱۳ق.
- زرکلی، خیرالدین، الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین، ط الثامنة، ۱۹۸۹م.
- سلطانی، مصطفی، تاریخ و عقاید زیدیه، قم، نشر ادیان، ۱۳۹۰ش.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الأمم و الملوک، تحقیق محمد أبو الفضل ابراهیم، بیروت، دار التراث، ط الثانیة، ۱۳۸۷ق.
- فرمانیان، مهدی/ موسوی‌نژاد، سیدعلی، زیدیه تاریخ و عقاید، قم، نشر ادیان، ۱۳۸۶ش.
- گردیزی، عبدالحی بن ضحاک، تاریخ، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران، ۱۳۶۳ش.
- محلّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیة فی مناقب ائمة الزیدیة، دمشق، ۱۴۰۵ ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ ق / ۱۹۶۰ م.