پرش به محتوا

فتوای جهاد محمدتقی شیرازی

از ویکی شیعه

فتوای جهاد یا فتوای دفاعیه محمدتقی شیرازی، فتوایی مشهور برای مقابله با اشغال عراق توسط انگلیس در سال ۱۹۲۰م بود. محمدتقی شیرازی (۱۲۵۶-۱۳۳۸ق)، معروف به میرزای دوم، از عالمان مشهور شیعه ساکن در عراق بود. او در این فتوا، مبارزه علیه انگلیس را در صورت امتناع اشغالگران از قبول خواسته‌های مردم، جایز اعلام کرد. علما و روحانیون از فتوای وی تبعیت کردند و تعدادی از آن‌ها نیز حکم جهاد صادر نمودند.

زمینه صدور این فتوا اشغال عراق در جنگ جهانی اول توسط انگلیس و اعلام قیمومیت این کشور بر عراق و مخالفت اشغالگران با استقلال این منطقه بود. هدف از این حکم را ترغیب همه عشایر عراق برای مقابله با انگلیسی‌ها دانسته‌اند. پس از این فتوا، جهاد علیه انگلیس عمومی شد و منجر به انقلاب ۱۹۲۰ عراق گردید.

گفته‌اند فتوای جهاد میرزای دوم نقش مؤثری در استقلال کشور عراق ایفا کرد. آیت‌الله شیرازی، علاوه بر این فتوا، فتاوای دیگری نیز علیه منافع انگلیس در منطقه صادر کرد‌ و با ارسال نامه به مناطق مختلف اسلامی، بر وجوب مقاومت در برابر انگلیس تأکید نمود.

جایگاه و اهمیت

فتوای جهاد محمدتقی شیرازی، فتوایی مشهور[۱] و تاریخی[۲] برای مقابله با استعمار انگلیس در عراق بود. این فتوا منجر به مهم‌ترین قیام مردمی علیه اشغالگران انگلیسی،[۳] یعنی انقلاب عراق موسوم به ثَورةُالعشرین (انقلاب عشرین) در سال ۱۹۲۰م[۴] و تحولی بزرگ در تاریخ این کشور شد.[۵] گفته شده این فتوا، حکمی تکان‌دهنده و برانگیزاننده بود که در سرنوشت مردم عراق و کشورهای مجاور تأثیر گذاشت و استعمارگران را دچار وحشت و اضطراب کرد؛[۶] همچنین این فتوا پایه‌های نهضتی بزرگ را بنیان نهاد و هسته مرکزی انقلاب عراق را تشکیل داد[۷] و تأثیر زیادی بر استقلال این کشور داشت.[۸]

«مطالبة الحقوق واجبة علی العراقیین و یجب علیهم فی ضمن مطالباتهم رعایة السلم و الامن و یجوز لهم التوسل بالقوة الدفاعیة اذا امتنع انگلیز عن قبول مطالبهم»[۹]


مطالبه حقوق بر مردم عراق واجب است و بر ایشان است که در ضمن اقدام برای تحقق خواسته‌هایشان، رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلیسی‌ها از قبول خواسته‌های مردم امتناع نمایند، بر مردم جایز است که برای دفاع، متوسل به زور و قوت شوند.[۱۰]


از این فتوا، علاوه‌بر فتوای جهاد،[۱۱] با عنوان فتوای دفاعیه نیز یاد می‌شود.[۱۲] بسیاری از علما و روحانیون از فتوای آیت‌الله شیرازی تبعیت نمودند و تعدادی از آن‌ها فتاوای دیگری علیه انگلیس صادر کردند.[۱۳] محمدتقی شیرازی چهار ماه پس از صدور این فتوا درگذشت؛ اما خللی به نهضت و انقلاب مردم عراق وارد نشد.[۱۴]

حسن عیسی حکیم نویسنده کتاب اَلمُفَصَّل فی تاریخِ النَّجفِ الْاَشرف معتقد است که محمدتقی شیرازی، در فتوای خود، به حقیقت جهاد و مبانی و شروط ضروری آن تصریح کرده است.[۱۵] او، علاوه‌بر این فتوا، نامه‌های متعددی برای مسلمانان بلاد اسلامی فرستاد و آنان را به مقاومت در برابر انگلیس فراخواند و به وجوب بیرون‌راندن آنان از سرزمین‌های اسلامی تأکید کرد.[۱۶]

تصویر منتسب به میرزا محمدتقی شیرازی

شخصیت‌شناسی

میرزا محمدتقی شیرازی (۱۲۵۶-۱۳۳۸ق)، معروف به میرزای دوم، از عالمان بزرگ و مشهور شیعه ساکن در عراق و رهبر قیام علیه استعمار انگلیس بود.[۱۷] میرزای دوم، مرجعیت شیعه را در زمان خود به‌عهده داشت.[۱۸]

وی مواضع تعیین‌کننده‌ای در حوادث سیاسی جهان اسلام، مانند حمله ایتالیا به لیبی در سال ۱۹۱۱م و حمله روسیه به ایران در سال ۱۹۱۲م داشت؛[۱۹] چنان‌که فتاوای مختلف دیگری نیز علیه انگلیس در عراق صادر کرد.[۲۰] میرزا محمدتقی در ۱۳ ذی‌الحجه ۱۳۳۸ق و در اثنای قیام مردم عراق علیه انگلیس درگذشت و در کربلا به خاک سپرده شد.[۲۱]

زمینه صدور فتوا

با آغاز جنگ جهانی اول، انگلیس برای جلوگیری از نفوذ آلمان، با نیروی نظامی گسترده‌ای، به عراق که تحت حاکمیت عثمانی‌ها بود حمله کرد و شهر فاو و سپس بصره و نواحی اطراف آن را به تصرف خود درآورد.[۲۲] دخالت نظامی انگلیس، مردم عراق را از تسلط کفار بر سرزمین‌های اسلامی و غارت ثروت‌ها و معادن نفت نگران کرد. آن‌ها به رهبران مذهبی متوسل شدند و تقاضای اعلان جهاد کردند.[۲۳] دولت عثمانی نیز از علمای شیعه استمداد طلبید.[۲۴]

برخی از علمای عراق همچون میرزا محمدتقی شیرازی،[۲۵] سید مصطفی کاشانی، سید محمدکاظم یزدی و شیخ الشریعه اصفهانی علیه نیروهای اشغالگر انگلیس اعلان جهاد کردند و برای عشایر اطراف بصره، نامه‌هایی مبنی بر دفاع در مقابل نیروهای انگلیس ارسال نمودند. این امر سبب شد مردم عراق به صورت گسترده به جبهه جنگ بشتابند.[۲۶] جبهه مردمی به رهبری علما توانست به مدت هجده ماه ارتش انگلیس را متوقف کند؛[۲۷] اما پیروزی نهاییِ متفقین و شکست آلمان و درهم‌شکستن دولت عثمانی سبب شد عراق به تصرف انگلیس درآید.[۲۸]

در سال ۱۹۲۰م طبق مقررات سان رمو در اروپا، عراق تحت قیمومیت انگلیس درآمد، درحالی‌که اشغالگران وعده‌هایی را مبنی بر پذیرش استقلال عراق داده بودند.[۲۹] محمدتقی شیرازی که پس از سید محمدکاظم یزدی به مرجعیت عام شیعیان رسیده بود[یادداشت ۱] به شدت با قیمومیت انگلیس به مخالفت پرداخت. وی در حمایت از سازمان جمعیت اسلامی عراق که برای مبارزه با قیمومیت انگلیس و تلاش برای استقلال عراق ایجاد شده بود، فتوای صریحی صادر کرد و سرپرستی غیرمسلمان بر مسلمانان را جایز ندانست.[۳۰] هفده تن از علمای کربلا این سند را امضا کردند و در شهرها پخش کردند و مردم را دعوت به استقلال نمودند.[۳۱]

این موضوع سبب اعتراضات مردمی در شهرهای مختلف، از جمله کربلا شد.[۳۲] انگلیس برای جلوگیری از گسترش اعتراضات، محمدرضا شیرازی فرزند میرزا را به همراه تعدادی دیگر از مخالفان دستگیر کرد و به هند تبعید نمود.[۳۳] رؤسای عشایر و سران عرب، با دعوت سید ابوالقاسم کاشانی، جلسه‌ای تشکیل دادند و تصمیم به مقابله مسلحانه علیه انگلیس گرفتند.[۳۴] آیت‌الله شیرازی نیز در بیانیه‌ای خطاب به مردم عراق، خواستار استقلال عراق و برقراری حکومت اسلامی شد.[۳۵] پس از درگیری نظامی اولیه بین انگلیس و برخی قبایل عراقی، سید ابوالقاسم کاشانی از آیت‌الله شیرازی درخواست کرد تا اعلان جهاد عمومی نماید. در این هنگام محمدتقی شیرازی فتوای جهاد علیه انگلیسی‌ها را صادر کرد.[۳۶]

اهداف و پیامدها

هدف از صدور فتوای جهاد، ترغیب همه عشایر عراق برای مقابله با انگلیسی‌ها دانسته شده است.[۳۷] پس از حکم جهاد محمدتقی شیرازی، جهاد علیه انگلیس عمومی شد[۳۸] و رؤسای قبایل و عشایر قطع ارتباط با انگلیس و شروع انقلاب را اعلان کردند و در نهایت در ۳۰ ژوئن ۱۹۲۰م/۹ تیر ۱۲۹۹ش، انقلاب در منطقه فرات میانه شروع شد و همه عراق را در بر گرفت.[۳۹] حکم جهاد و درخواست استقلال عراق توسط میرازی دوم سبب شد شیعه و سنی در کنار یکدیگر قرار بگیرند و علیه اشغالگران قیام کنند؛[۴۰] هرچند برخی معتقدند که بیشتر قبایل اهل‌سنت به این قیام نپیوستند.[۴۱] گفته شده تأثیرات فتوای جهاد تنها شامل عراق نشد و بعضی از مناطق مجاور را نیز در بر گرفت.[۴۲]

در نهایت، این انقلاب پس از ۱۷۰ روز[۴۳] به علت منابع انسانی و مالیِ محدود و نداشتن پشتوانه دولت‌های خارجی و همچنین بهره‌مندی انگلیس از نیروهای نظامی بزرگ و تجهیزات جنگی سنگین متوقف شد؛[۴۴] اما همچنان برخی از قبایل عراق به مبارزه مسلحانه علیه انگلیس ادامه دادند و خسارات سنگینی به انگلیسی‌ها وارد کردند. در نهایت آن‌ها مجبور به پذیرش خواسته مردم عراق و قبول استقلال عراق شدند.[۴۵]

پانویس

  1. امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج‌۹، ص۱۹۲.
  2. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶؛ جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۴۸-۶۴۹.
  3. حکیم، «وضعیت گروه‌های سیاسی عراق»، ص۳۴۲.
  4. غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج‌۲، ص۸؛ ممند صالح و علی پرغو، «بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق»؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
  5. غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج‌۲، ص۴۰؛ دادفر، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، ص۱۶۲-۱۶۶.
  6. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۳۳۰.
  7. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۶-۲۳۷.
  8. آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج‌۱۳، ص۲۶۲؛ غروی، مع علماء النجف الأشرف، ۱۴۲۰ق، ج‌۲، ص۸.
  9. آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج‌۱۳، ص۲۶۳؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج‌۶، ص۶۴؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۱.
  10. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
  11. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
  12. جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، ۱۳۹۳ش، ص۶۵۰؛ «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه؛ «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
  13. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
  14. عقیقی بخشایشی، فقهای نامدار شیعه، ۱۳۷۲ش، ص۲۳۷.
  15. حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۱.
  16. «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، ایسنا.
  17. آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج‌۱۳، ص۲۶۱؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج‌۶، ص۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۰.
  18. امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج‌۹، ص۱۹۲؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۰.
  19. حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۰.
  20. زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج‌۶، ص۶۴.
  21. امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ش، ج‌۹، ص۱۹۲؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج‌۱۳، ص۲۶۳؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج‌۷، ص۲۲۲.
  22. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹؛ الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
  23. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
  24. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۹.
  25. الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۰.
  26. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۲.
  27. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰م. عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۲۷.
  28. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۳۵-۳۶.
  29. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۵.
  30. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶؛ «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسی‌ها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»،‌ موسسه فرهنگی هنری خراسان.
  31. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۶.
  32. الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲؛ صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
  33. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
  34. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۱.
  35. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۳.
  36. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰میلادی عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۵-۶۷.
  37. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
  38. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۷.
  39. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۶۸-۹۹.
  40. الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.
  41. ویلی، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ۱۳۷۳ش، ص۳۵.
  42. الرهیمی، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ۱۳۹۰ش، ص۲۱۵.
  43. الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۳.
  44. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۹۹-۱۰۱.
  45. صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۱۱۴-۱۱۶.

یادداشت

  1. گفته شده با مرجعیت میرازی دوم، برای اولین بار دو امتیاز مرجعیت و رهبری سیاسی در اختیار یک نفر قرار گرفت که به عنوان نقطه عطفی در رهبری انقلاب به شمار می‌آمد. (الوردی، تاریخ عراق، ۱۳۹۱ش، ج۳، ص۶۵۲.)

منابع

  • امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت،‌ دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
  • آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
  • جمعی از محققین پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، گلشن ابرار، زندگی اسوه‌های علم و عمل، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۳ش.
  • حکیم، حسن، «وضعیت گروه‌های سیاسی عراق»، نشریه علوم سیاسی دانشگاه باقرالعلوم(ع)، شماره ۱۸، تابستان ۱۳۸۱ش.
  • حکیم، حسن‌عیسی، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ق.
  • دادفر، سجاد، «تحول و دگردیسی در نمای جامعه شناختی شیعیان عراق در قرن بیستم (علل - پیامدها)»، شیعه‌شناسی، شماره ۳۲، زمستان ۱۳۸۹ش.
  • الرهیمی، عبدالحلیم، تاریخ جنبش اسلامی در عراق، ترجمه جعفر دلشاد، قم، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
  • زرکلی، خیر الدین، الأعلام(قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت،‌ دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
  • صادقی تهرانی، محمد، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علماء مجاهدین اسلام، قم، شکرانه، ۱۳۹۰ش.
  • عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، فقهای نامدار شیعه، قم، کتابخانه عمومی حضرت آیه الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۲ش.
  • غروی، محمد، مع علماء النجف الأشرف، بیروت،‌ دار الثقلین، ۱۴۲۰ق.
  • «کولاک میرزای شیرازی در کربلا»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۹ تیر ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «مروری بر مبارزات میرزای شیرازی دوم علیه انگلیسی‌ها، فتواهایی که کمر استعمار را درعراق شکست»، موسسه فرهنگی هنری خراسان، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
  • «میرزا محمدتقی شیرازی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱۸ مهر ۱۳۸۷ش، تاریخ بازدید: ۵ مهر ۱۴۰۳ش.
  • ممند صالح، پژاره و محمدعلی پرغو، بررسی حیات سیاسی محمد تقی شیرازی (میرزای شیرازی) و نقش ایشان در انقلاب شیعیان عراق، ششمین کنفرانس بین المللی مطالعات حقوقی و قضایی، ۱۳۹۹ش.
  • الوردی، علی، تاریخ عراق، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۱ش.
  • ویلی، جویس ان، نهضت اسلامی شیعیان عراق، ترجمه مهوش غلامی، تهران، موسسه اطلاعات، ۱۳۷۳ش.
دانشنامه_ویکی_شیعه