صاحب فخ
| رهبر قیام فخ | |
 محله شهداء در مکه، محل دفن تعدادی از شهدای واقعه فخ | |
| مشخصات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی(ع) |
| لقب | صاحب فخ |
| خویشاوندان | نفس زکیه • قتیل باخمرا |
| ولادت | حدود سال ۱۲۸ قمری |
| شهادت | ۸ ذیحجه سال ۱۶۹ قمری، فخ (محلی در نزدیکی مکه) |
| نحوه شهادت | واقعه فخ |
| مشخصات دینی | |
| از یاران | اصحاب امام صادق(ع) |
| فعالیت‌ها | قیام علیه حکومت عباسیان |
صاحب فَخ، لقب حسین بن علی از نوادگان امام حسن مجتبی(ع) و رهبر قیام فخ است. او در سال ۱۶۹ق و در عصر امام کاظم(ع) علیه هادی عباسی قیام کرد و در منطقه فخ به شهادت رسید. براساس روایتی از امام جواد(ع)، پس از واقعه کربلا، واقعه فخ سخت‌ترین ابتلای اهل‌بیت(ع) بوده است. در روایتی که ابوالفَرَج اصفهانی نقل کرده، پیامبر(ص) و امام صادق(ع) کشته شدن حسین بن علی در فخ را پیشگویی کرده و از بهشتی بودن او خبر داده‌اند.
مهم‌ترین فعالیت سیاسی صاحب فخ، قیام او بوده است. با این حال برخی محققان بر این باورند که او پیش از این قیام، فعالیت‌های سیاسی دیگری نیز داشته است. حسین فخی در ذی‌القعده سال ۱۶۹ق در مدینه قیام کرد و با مسلط شدن بر آن، با سپاهی سیصدنفره، به سوی مکه حرکت کرد. او در ۸ ذی‌الحجه در محلی به نام «فخ» با سپاه عباسیان جنگید. در پی این جنگ، حسین و تعداد بسیاری از یارانش شهید شدند. گروهی نیز اسیر شدند و تعدادی گریختند.
علامه مجلسی شخصیت حسین فخی را ستوده است؛ اما می‌گوید نکوهش‌هایی هم درباره شخصیت او مطرح شده است. برخی پژوهشگران معتقدند با وجود اینکه روایت‌هایی در تأیید شخصیت صاحب فخ وجود دارد، نمی‌توان آنها را دلیلی بر تأیید قیام او از سوی امامان شیعه دانست.
حسین بن علی، در محل فخ به خاک سپرده شد و امام کاظم بر پیکرش نماز گزارد. منطقه فخ در چهارکیلومتری مسجدالحرام قرار دارد که اکنون با نام محله شهدا شناخته می‌شود.
معرفی و جایگاه
حسین بن علی معروف به صاحب فَخ، از پدر و مادر، از نوادگان امام حسن(ع) بود.[۱] با توجه به شهادت او در سال ۱۶۹ق در ۴۱سالگی،[۲] پژوهشگران تولدش را سال ۱۲۸ق تاریخ‌گذاری کرده‌اند.[۳] با این حال در گزارش دیگری، ۵۷سالگی را سن شهادت او دانسته‌اند.[۴] پدرش، علی (معروف به علیِ نیکو و بزرگوار) و مادرش زینب دختر عبدالله محض بود که به دلیل عبادت فراوانشان، به زوج صالح شهرت داشتند.[۵] پدر صاحب فخ، یعنی علی، در پی قیام نفس زکیه، همراه با جمع دیگری از علویان، به دستور منصور عباسی، دستگیر شد و اندکی بعد در زندان درگذشت.[۶]
صاحب فخ را فردی شجاع و کریم معرفی[۷]و در سخاوتش روایت‌های مختلفی بیان کرده‌اند.[۸] شیخ طوسی از فقهای شیعه در قرن چهارم و پنجم، وی را در زمرۀ اصحاب امام صادق(ع) بر‌می‌شمارد.[۹] از او فرزندی به جا نمانده است.[۱۰] بر اساس روایتی که ابوالفرج اصفهانی مؤلف مقاتل الطالبیین نقل کرده است، پیامبر(ص) و امام صادق(ع) کشته شدن حسین بن علی در فخ را پیشگویی کرده و از بهشتی بودن او خبر داده‌اند.[۱۱] طبق روایتی از امام جواد(ع)، پس از واقعه کربلا، واقعه فخ بزرگ‌ترین ابتلای اهل‌بیت(ع) بوده است.[۱۲]
ترجمه: ای فاطمه، ای دختر بهترین خلق خدا، برخیز و بر ستاره‌های آسمانی که بر زمین افتاده‌اند، گریه کن. قبرهایی در کوفه و مدینه و قبری در فخ که درود و سلام من بر ایشان باد.
در زمان حکومت هادی عباسی (حکومت ۱۶۹-۱۷۰ق) فشارهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر مردم زیاد شد و مردم به حسین روی آوردند.[۱۳] با اقدامات امنیتی حکومت، قیام زودتر از موعد و در مدینه صورت گرفت که پشتیبانی مناسبی از آن صورت نگرفت.[۱۴] حسین به اجبار مدینه را ترک و به سوی مکه رهسپار شد و در منطقه فخ با سپاهیان حکومت روبرو و سرانجام به شهادت رسید.[۱۵]
مطابق گزارش بیهقی در لباب‌الانساب، پس از شهادت صاحب فخ، امام کاظم بر پیکرش نماز خواند.[۱۶] او با گریه بر شهدای فخ، از خداوند برای قاتلان آنها مرگ و عذاب شدید درخواست می‌کرد.[۱۷] مطابق نقل ابوالفرج اصفهانی، امام کاظم(ع) پس از کشته شدن حسین و با دیدن سر بریده‌اش، آیه استرجاع را خواند و با ذکر خوبی‌هایش، او را فردی درستکار معرفی کرد.[۱۸] همچنین امام کاظم(ع) کفالت ایتام و بیوگانِ علویانی را که در فخ به شهادت رسیدند، برعهده گرفت.[۱۹] واقعه فخ در اشعار شاعران متعددی انعکاس یافته است که از آن جمله، شعر تائیه، سروده دعبل خزاعی است.[۲۰]
موضع‌گیری امامیه درباره حسین
علامه مجلسی مؤلف کتاب بحارالانوار، شخصیت حسین فخی را ستوده است؛ اما معتقد است نکوهش‌هایی هم درباره او وجود دارد.[۲۱] برخی پژوهشگران بر این باورند که اگرچه روایت‌هایی در تأیید شخصیت صاحب فخ وجود دارد، دلیلی بر تأیید قیام او از سوی امامان شیعه نیست.[۲۲] رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه نیز قیام فخ را در ردیف سالم‌ترین قیامهای علویان بر ضد عباسیان دانسته؛ اما نوشته است چنین یقینی وجود ندارد که این قیام به دستور امام کاظم(ع) انجام گرفته باشد؛ بلکه می‌توان گفت شیعیان امامی با این قیام‌ها موافقتی نداشتند؛ چرا که در این مسئله با علوی‌ها درگیر بودند و میان آنان اختلافاتی پدید آمده بود.[۲۳]
فعالیت‌های سیاسی
به گفته برخی پژوهشگران، فعالیت سیاسی حسین تا پیش از سال ۱۶۹ق چندان روشن نیست.[۲۴] با این حال برای تحرکات سیاسی او پیش از واقعه فخ، شواهد زیر را ذکر کرده‌اند: احضار حسین بن علی به بغداد در دوران حکومت مهدی عباسی به دلیل نگرانی دستگاه خلافت از فعالیت‌های او، شدت‌عمل هادی عباسی و کارگزار او در مدینه در مقابل علویان و متهم شدن حسین به در سر داشتن هوای حکومت.[۲۵]
طبق گزارش ابوالفرج اصفهانی، صاحب فخ در قیام نفس زکیه نیز شرکت داشت؛ اما نفس زکیه به این امید که صاحب فخ در آینده راه او را ادامه دهد، وی را از همراهی خود نهی کرد.[۲۶] براساس روایت ابن‌تغری مورخ قرن نهم قمری، حسین یک بار هم پیش از ۱۶۹ق قیام کرده بود.[۲۷] برخی گزارش‌ها حاکی است مدتی پیش از قیام وی، گروهی از شیعیان کوفه با او بیعت کرده بودند تا در موسم حج همراه او قیام کند و مکه را به تصرف خود درآورند.[۲۸]
واقعه فخ
حسین فخی در ذی‌القعده سال ۱۶۹ق در مدینه قیام کرد.[۲۹] تلاش عوامل حکومت در مدینه برای مقابله با حسین فخی نتیجه‌ای نداشت و به شکست و کشته شدن تعدادی از آنها انجامید.[۳۰] بنا بر نقل طبری، تسلط قیام‌کنندگان بر مدینه تنها یازده روز طول کشید.[۳۱] صاحب فخ فردی به نام دِنیار خُزاعی را والی مدینه کرد و خود همراه با سیصد نفر از یارانش[۳۲] در ۲۴ ذی‌القعده سمت مکه حرکت کرد.[۳۳]
عباسیان با سپاهی چهار هزار نفری در ۸ ذی‌الحجه (روز ترویه) در محلی به نام «فخ» با سپاه حسین رودررو شدند.[۳۴] فرمانده عباسی به حسین امان داد؛ اما حسین نپذیرفت و در نبردی که درگرفت، حسین و عده زیادی از یارانش به شهادت رسیدند.[۳۵] همچنین گروهی از یاران حسین اسیر شدند و برخی دیگر گریختند.[۳۶] بنی‌عباس تعدادی از اسیرها را کشتند[۳۷] و تعدادی دیگر را، همراه با سرهای شهدا، به بغداد نزد هادی عباسی فرستادند.[۳۸]
منطقه فخ
منطقه فخ یا محله شهدای مکه، در ورودی شمالی مکه و در چهار کیلومتری مسجدالحرام قرار دارد.[۳۹] این منطقه مقبره بعضی از مهاجرین بوده است.[۴۰] به گفته پژوهشگران، قبور شهدای فخ در محله شهدای مکه، در دو بخش قرار دارد:[۴۱] بخشی از شهدای فخ در محل محصوری دفن شده‌اند که تابلوی «مقبرةُ عبدِالله بن عمر رقم ۲» بر دیوار آن قرار دارد. قبر تعداد دیگری نیز رو‌به‌روی آن محل، در دامنه کوهِ فخ («جبلُ‌البرود» یا «جبل‌الشَّهید»)[۴۲] واقع است.[۴۳] در سال ۶۰۱ق بر مزار صاحب فخ بقعه‌ای ساخته شد.[۴۴] در کنار کوه فخ، منطقه همواری به نام «ذی‌طویٰ» وجود دارد که گفته شده محل تشکیل جلسات قبیله قریش در واقعه صلح حدیبیه بوده است.[۴۵]
تک‌نگاری‌ها
برخی از کتاب‌هایی که با موضوع واقعه فخ نوشته شده عبارت‌اند از:
- «ماهیت قیام شهید فخ» به قلم ابوفاضل رضوی اردکانی: نویسنده در یازده فصل، شخصیت حسین بن علی و چیستی و چگونگی قیام او را بررسی کرده است.[۴۶] این کتاب را انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی در سال ۱۳۷۵ش در ۲۸۰ صفحه منتشر کرده است.[۴۷]
- «بَطَلُ فخ» (قهرمان فخ) نوشته محمدهادی امینی: این کتاب در سال ۱۳۸۸ق به کوشش انتشارات المَطبَعَةُ الحیدریة در نجف و در ۲۰۶ صفحه منتشر شده است.[۴۸]
پانویس
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۴.
- ↑ هارونی، الافادة فی تاریخ الأئمة السادة، ۱۳۸۷ش، ص۲۶-۲۸.
- ↑ رازی، اخبار فخ، تحقیق ماهر جرّار، ۱۹۹۵م، ص۴۴؛ گلستانی و میرابوالقاسمی، «صاحب فخ»، ص۱۰۹.
- ↑ بیهقی، لباب الانساب، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۴؛ المُحَلِّی، الحَدائِق الوَرْدیّة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۱۷
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۹ق، ص۱۷۶.
- ↑ ابن‌اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۶، ص۹۴؛ هارونی، الافادة فی تاریخ الأئمة السادة، ۱۳۸۷ش، ص۲۶.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۸-۳۷۱.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۸۲.
- ↑ بخاری، سرّ السلسلة العلویة، ۱۹۶۳م، ص۱۵.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۶-۳۶۷.
- ↑ بخاری، سرّ السلسلة العلویة، ۱۹۶۳م، ص۱۴-۱۵.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۶۴-۳۸۵.
- ↑ ابن اثیر، الکامل، ۱۳۸۵ق، ج۵، ص۷۵.
- ↑ طبری، تاریخ طبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۲-۱۹۸.
- ↑ بیهقی، لباب الانساب، ۱۴۲۸ق، ج۱، ص۴۱۲.
- ↑ امینی، بطل فخ، ۱۳۸۸ق، ص۱۳۹.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۸۰.
- ↑ امینی، بطل فخ، ۱۳۸۸ق، ص۱۳۹.
- ↑ اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۳۲۲.
- ↑ مجلسی، الوجیزة فی الرجال، ۱۴۲۰ق، ص۶۴.
- ↑ شریفی، «ائمه و قیامهای شیعی»، ص۸۹-۹۰.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۷ش، ص۳۸۹.
- ↑ رازی، اخبار فخ، تحقیق ماهر جرّار، ۱۹۹۵م، ص۴۴؛ گلستانی و میرابوالقاسمی، «صاحب فخ»، ص۱۰۹.
- ↑ گلستانی و میرابوالقاسمی، «صاحب فخ»، ص۱۰۹.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبین، ۱۴۱۹ق، ص۲۴۶.
- ↑ ابن‌تغری، النجوم الزاهرة، ۱۳۹۲ق، ج۲، ص۵۹.
- ↑ حسنی، المصابیح، ۱۴۲۳ق، ص۴۶۸.
- ↑ حسنی، المصابیح، ۱۴۲۳ق، ص۴۶۶؛ هارونی، الافادة فی تاریخ الأئمة السادة، ۱۳۸۷ش، ص۲۶؛ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۴.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵–۲۰۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۷–۳۷۹.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ۱۳۸۷ق، ج۸، ص۱۹۵–۲۰۰؛ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۷۷–۳۷۹.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۳، ص۳۲۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۴۱۹ق، ص۳۸۰.
- ↑ عسکری، «از قیام فخ و شهدای آن در مکه چه می‌دانید؟ تصاویر»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- ↑ ابن‌اثیر، اسد الغابة، ۱۴۰۹ق، ج۵، ص۳۲۵.
- ↑ لحیانی، «حي الشهداء أرض معركة فخ التاريخية»؛ عسکری، «از قیام فخ و شهدای آن در مکه چه می‌دانید؟ تصاویر»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- ↑ لحیانی، «حي الشهداء أرض معركة فخ التاريخية».
- ↑ عسکری، «از قیام فخ و شهدای آن در مکه چه می‌دانید؟ تصاویر»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- ↑ المُحَلِّی، الحَدائِق الوَرْدیّة، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۲۸.
- ↑ عسکری، «از قیام فخ و شهدای آن در مکه چه می‌دانید؟ تصاویر»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت.
- ↑ رضوی اردکانی، ماهیت قیام شهید فخ، ۱۳۷۵ش.
- ↑ رضوی اردکانی، ماهیت قیام شهید فخ، ۱۳۷۵ش.
- ↑ امینی، بطل فخ، ۱۳۸۸ق.
منابع
- ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبیین، بیروت، مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ سوم، ۱۴۱۹ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
- ابن‌اثیر، علی بن محمد، اسد الغابة فی معرفة الصحابة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق.
- ابن‌تغری بردی، یوسف، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، قاهرة، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، ۱۳۹۲ق.
- اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، تبریز، بنی‌هاشمی، ۱۳۸۱ق.
- امینی، محمدهادی، بطل فخ، بیروت، ۱۳۸۸ق.
- بخاری، سهل بن عبدالله، سرّ السلسلة العلویة، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۹۶۳م.
- بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۲۸ق.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۸۷ش.
- حسنی، احمد بن ابراهیم، المصابیح، صنعاء، مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیة، ۱۴۲۳ق.
- رازی، احمد بن سهل، أخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و أخیه ادریس بن عبدالله، تحقیق ماهر جرّار، بیروت، دار الغرب الإسلامی، ۱۹۹۵م.
- رضوی اردکانی، سید ابوفاضل، ماهیت قیام شهید فخ، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- شریفی، محسن، «ائمه و قیامهای شیعی»، در فصلنامه طلوع، شماره ۱۷، بهار ۱۳۸۵.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار التراث، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۳ش.
- عسکری، محمدحسین، «از قیام فخ و شهدای آن در مکه چه می‌دانید؟ تصاویر»، سایت حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و زیارت، تاریخ درج مطلب: ۲۹ بهمن ۱۳۹۲ش، تاریخ بازدید: ۱۳ مهر ۱۳۹۹ش.
- گلستانی، پروین، و میرابوالقاسمی، سیده رقیه، «صاحب فخ»، در دانشنامه جهان اسلام، جلد ۲۹، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۰۰ش.
- لحیانی، بدر، «حي الشهداء أرض معركة فخ التاريخية»، در سایت صحیفة مکة، تاریخ درج: ۹ آوریل ۲۰۱۵م، تاریخ بازدید: ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
- مجلسی، محمدباقر، الوجیزة فی الرجال، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۴۲۰ق.
- محلّی، حمید بن احمد، الحدائق الوردیّة فی مناقب ائمة الزیدیة، صنعاء، مکتبة بدر، ۱۴۲۳ق.
- مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، قم، دار الهجرة، ۱۴۰۹ق.
- هارونی، یحیی بن حسین، الافادة فی تاریخ الأئمة السادة، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۸۷ش.
پیوند به بیرون