آلبانی
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
 | |||
| |||
| اطلاعات عمومی | |||
|---|---|---|---|
| جمعیت کل | ۲,۸۴۵,۹۵۵ نفر | ||
| مساحت | ۲۸,۴۸۷ کیلومتر | ||
| حکومت | جمهوری | ||
| پایتخت | تیرانا ۴۱°۲۰′ شمالی ۱۹°۴۸′ شرقی / ۴۱٫۳۳۳°شمالی ۱۹٫۸۰۰°شرقی | ||
| ادیان(درصد) | اسلام (۷۰ درصد)، مسیحیت (۳۰ درصد) | ||
| زبان رسمی | زبان اِشچیپ | ||
| اسلام | |||
| پیشینه اسلام | احتمالاً در قرن ۱۵ میلادی و با تسلط عثمانی | ||
| جمعیت مسلمانان | حدود ۲,۳۰۰,۰۰۰ نفر | ||
| اطلاعات شیعی | |||
| فرق | بیشتر شیعیان علوی و بکتاشیه هستند | ||
آلبانی کشوری در جنوب شرقی قاره اروپا و شبه‌جزیره بالکان است. ۷۰ درصد مردم آلبانی مسلمان و ۳۰ درصد مسیحی هستند. مسلمانان به مذاهب سنی و بکتاشیه پیروی میکنند. مهاجرت شیعیان علوی و بکتاشی در گسترش تشیع در این کشور نقش مهمی را ایفا کرده است.
جغرافیا
آلبانی کوچک‌ترین کشور منطقه بالکان است[۱] و از شمال غرب با مونته‌نگرو، از شمال شرق با کوزوو، از شرق با مقدونیه شمالی و از جنوب و جنوب شرقی با یونان همسایه است. در سمت غربی آلبانی دریای آدریاتیک و در سمت جنوب غربی آن دریای آیونی (یونان) قرار گرفته‌اند. وسعت آلبانی ۲۸٬۷۴۸ کیلومتر مربع است.[۲] آلبانی آب و هوای نسبتاً معتدلی دارد. تابستان‌ها هوا گرم و خشک و زمستان‌ها هوا سرد و مرطوب است. اغلب خاک این کشور را کوه و تپه پوشانده‌است.
تاریخ
نام رایج این کشور در زبان آلبانیایی، اِشچیپِری (Shqipëria) است. تاریخ‌نویسان آلبانی بر این باورند آلبانی‌ها از قوم ایلیری، ساکن اروپای مرکزی هستند که به سرزمین ایلیریا، وسیع‌تر از آلبانی شامل اسلوونی، مقدونیه، مونته نگرو و بخشی از شمال یونان مهاجرت کرده‌اند. این سرزمین در طول تاریخ حیات زندگی خود همواره تحت تسلط نیروهای خارجی از رومی‌ها گرفته تا امپراطور عثمانی بوده است.[۳]
در دوران حکومت عثمانی(۱۴۸۲ تا ۱۹۱۲م/۱۲۹۱ش)، تعداد مسلمانان افزایش یافت و نیز قیام‌های بسیاری انجام شد. همچنین بخشی از جمعیت این کشور به خارج مهاجرت کردند و تعدادی نیز در حکومت عثمانی به مقامات بالا رسیدند.[۴] در ۱۸۷۸م/۱۲۵۷ش اتحادیه ملی‌گرای آلبانی با هدف خودمختاری و توسعه فرهنگی تشکیل شد.[۵] اتحادیه آلبانی‌ها پس از حاکمیت گروه "ترک‌های جوان" (۱۹۰۸م/۱۲۸۷ش) بجای سلطنت عثمانی، دست به مبارزه مسلحانه (۱۹۱۰ـ۱۹۱۲م) زدند و خواسته‌های خود را بدست آوردند.[۶]
آلبانی سپس با تهدید اشغال از سوی همسایگان خود، یونان، صربستان و مونته نگرو روبرو شد و پس از جنگ جهانی اول (۱۲۹۳ ـ ۱۲۹۷ش) با حمایت ایالات متحده امریکا، خطر تجزیه را پشت سر گذاشت گرچه مناطق کوزوو و چامریا را از دست داد.[۷]
رهبران آلبانی تا اخر قرن بیستم این افراد بودند:
- احمد زوغو (حکومت: ۱۹۲۵ تا ۱۹۳۹م/۱۳۰۴ تا ۱۳۱۸ش) رهبر بیگ‌های زمین دار و دوران عثمانی.
- انور خوجه رهبر حزب کمونیست آلبانی (حکومت:۱۹۴۴ تا ۱۹۵۸م/۱۳۲۳ تا ۱۳۳۷ش) که اواخر حکومت خود، سیاست انزوای کشور را در پیش گرفت.
- رامیز عالیا (حکومت:۱۹۵۸ تا ۱۹۹۲م/۱۳۳۷ ـ ۱۳۷۱ش) طولانی ترین حکومت را در آلبانی تا اندکی پس از فروپاشی اتحادیه شوروی داشت.
- سالی بریشا در انتخابات ۱۹۹۲م رییس جمهور شد و با عضویت آلبانی در نهادهای اروپایی، تنهایی کشورش را پایان داد.[۸]
زبان و دین
زبان آلبانیایى مشهور به زبان اِشچیپ (Shqip) به معناى عقاب است که به دلیل دشوارى تلفظ معمولاً "شیپ" خوانده میشود. این زبان بنابر بعضى مطالعات زبانشناختى شاخهاى منحصر به فرد و منشعب از ریشه زبانهاى هندى ـ اروپایى است که با هیچیک از زبانهاى کنونى آن خویشاوندى ندارد.[۹] به دلیل حضور عثمانیان در آلبانى و نفوذ ادبیات فارسى در آن کشور، کلمات مشترکى میان فارسى و عربى و آلبانى به خصوص در امور دینى می‌توان یافت؛ کلماتى مثل "آب دست" (وضو)، امانت، برکت، چهره، حقیقت، میدان، دشمن، کبریت، گناه، نوروز.[۱۰] [یادداشت ۱]
اسلام (70٪) مسیحیان ارتدوکس (20٪) مسیحیان کاتولیک (10٪)
بر اساس قانون اساسی آلبانی، مصوب سال ۱۹۹۸م/۱۳۷۷ش، هیچ دینی، دین رسمی این کشور نیست و همه ادیان مساوی هستند. با این وجود تمامی مذاهب موجود در آن (مسلمانان سنی، بکتاشیه، مسیحیان ارتدکس و کاتولیک رومی) هر یک خواستار درجه بالاتری برای به رسمیت شناخته شدن از سوی دولت هستند.
۷۰ درصد جمعیت کشور آلبانی را مسلمانان تشکیل می‌دهند و ۲۰ درصد ارتدوکس و ۱۰ درصد کاتولیک می‌باشند. کاتولیک‌ها در شمال و ارتدوکس‌ها بیشتر در جنوب کشور پراکنده شدهاند. جمعیت مسلمان کشور شامل دو گروه تسنن و علوی‌ها بوده و از ۷۰ درصد جمعیت مسلمان آلبانی ۵۰ درصد علوی بکتاشی (صوفیه) و بقیه اهل تسنن هستند.[۱۱] البته این رقم جدای از شش میلیون مسلمان آلبانی است که به شکل مهاجر در ترکیه زندگی میکنند. آلبانیایی‌های مسیحی در کشورهای اروپایی پراکنده شدهاند. بیش از ۳ میلیون آلبانی نیز در کشورهای آمریکایی زندگی میکنند که اغلب آنها مسلمان هستند.[۱۲]
انور خوجه، ریس جمهور کمونیست آلبانی، اقدام به ویرانی ۱۷۰۰ مسجد، ۲۰۰ حسینیه و مدرسه دینی کرد. در تمام کشور جز یک مسجد که مسجد مرکزی شهر بود، مسجد دیگری باقی نماند که البته آن را نیز به موزه تبدیل کرد. علاوه بر این، وی تمام کتاب‌های دینی را نابود کرده و در سال ۱۹۶۷م/۱۳۴۶ش قانونی را صادر کرد که به موجب آن، داشتن اعتقادات دینی ممنوع اعلام شد و هر کس که یکی از شعایر دینی را برپا دارد، مثلا نماز بخواند یا روزه بگیرد و یا قرآن تلاوت کند و یا عکسی از امامان چاپ کند به حبس تا ۲۰ سال محکوم میشود.
پس از کنار رفتن حکومت کمونیستی در ابتدای دهه ۱۳۷۰ش، کشورهای مسلمان مساجد زیادی را در آلبانی بنا کردند. به طوری که در آن مدت حدود ۳۰۰ مسجد بازسازی شد و دهها مدرسه دینی ایجاد شد و به بسیاری از دانشجویان بورسیه داده شد تا در کشورهای اسلامی تحصیل کنند. در دوره حاضر کتاب‌های نهج البلاغه و صحیفه سجادیه توسط مسلمانان به زبان آلبانیایی ترجمه و چاپ شده است.[۱۳]
ورود مسلمانان
درباره ورود اسلام به شبه جزیره بالكان نظرهای مختلفی وجود دارد:
- تاجران مسلمان در قرن اول هجری قمری به سبب نزدیکی جغرافیایی مرزهای اسلامی با اروپا از طریق اندلس و امثال آن به آلبانی راه یافت.[۱۴]
- در سال ۱۴۵۳ میلادی شهر قسطنطنیه به تصرف تركان عثمانی درآمد و سقوط این شهر، كه تا آن زمان مانع بزرگی در راه پیشرفت مسلمانان محسوب می‌شد، بر جسارت تركان افزود و آنها فتوحات خود را در اروپا ادامه دادند.
- مردم یوگسلاوی قبل از قرن نهم هجری، اسلام را به‌دلیل پیروزی مسلمانان بر جزیره سیسیل (صقلیه) شناخته بودند و از همان زمان بود كه اسلام در منطقه گسترش یافت.
- ایرانیان، اسلام را به منطقه بالكان بردند و دلیل این مدعی را كتاب‌های خطی فراوانی كه به زبان‌های تركی و فارسی در كتابخانه (غازی خسروبیگ - سارایوو) و یا مدرسه علوم دینی علاءالدین ثانویه در «كوزوو» وجوددارد، ذكر می‌كنند. تعداد نسخه‌های خطی در «سارایوو» حدود چهار هزار جلد است.
- اسلام از طریق طریقههاى تصوف نخست به بالکان و سپس به آلبانى راه یافته است و چند قرن مردم آلبانى اسلامى صوفیانه داشتهاند.[۱۵]
به هر حال با قبول هر یك از نظرهای فوق، نمی‌توان از این واقعیت چشم پوشید كه عثمانی‌ها حدود چهار یا پنج قرن در این منطقه حكومت كردند و آلبانی در اواسط ۱۴۷۸ میلادی برابر با ربیع‌الاول سال ۸۸۳ هجری به تصرف كامل عثمانی درآمد، بعد از تسلط كامل عثمانی بر آلبانی، آرامش و سكوت در این كشور كه سال‌ها در جنگ و ناآرامی به سر می‌برد، مستقر شد. کشور آلبانی نزدیک به پنج قرن زیر نظر دولت عثمانی اداره می‌شد. در مدت این پنج قرن نسبت مسلمانان به ۹۵ درصد رسید. در آن زمان مساجد زیادی دایر شد و مراکز و موسساتی با هدف انتشار اسلام ایجاد گردید.[۱۶]
گرایش‌های شیعی در آلبانی
حدود ۴۵ درصد مسلمانان آلبانی را فرقه‌های تصوف تشكیل می‌دهند كه این فرقه‌ها قبل از ممنوعیت مذهب در آلبانی، فعالیت چشم‌گیری داشتند. این موضوع را می‌توان از تكایای زیاد آنان كه در آن زمان وجود داشته است فهمید و درحال حاضر كه تبلیغات مذهبی در این كشور آزاد شده، این فرقه‌ها شروع به فعالیت و بازسازی تكایای خود كرده‌اند:[۱۷]
فرقه‌های تصوف در آلبانی، با آنکه از نظر ظاهری خود را پیرو یکی از مذاهب اهل سنت می‌دانند ولی همگی باطنا خود را شیعه می‌خوانند.
- بکتاشیه: طرفداران و پیروان حاج بکتاش هستند. آنها به پیامبران و امامان شیعه معتقدند و منتظر ظهور حضرت مهدی (عج) می‌باشند. این گروه بزرگترین گروه در بین تشکیلات دینی آلبانی است.
- خلوتیه: این فرقه بعد از بکتاشیه بیشترین سابقه و طرفدار را در آلبانی دارد. طرفداران این فرقه آن را به حسن بصری منصوب میکنند. آنها معتقدند که حضرت علی(ع) رهبر روحی و معنوی حسن بصری است.
- قادریه: رهبر آن شخصی به نام دکتر بوجار خراسانی است و ممیزه فرقه آنان، ذکر جلی است.
- رفاعیه: طرفداران احمد رفاعی هستند. هم اینک رهبر آن شخصی به نام حاج رمضان لیمانی است.
- نقشبندیه: نقشبندیه تحت حمایت خلوتیه فعالیت می‌کند. ذکر خفی، ویژگی فرقه نقشبندیه است.[۱۸]
بکتاشیه
در ۱۹۲۴م/۱۳۰۳ش که مصطفی کمال آتاترک در ترکیه فعالیت فرقه‌های صوفیه را ممنوع کرد، بکتاشیه مرکز خود را از آناتولی به آلبانی انتقال دادند. در ۱۳۲۳ش/۱۹۴۵م در آلبانی نیز فعالیت همه سازمان‌ها و جماعت‌های مذهبی ممنوع شد و به دنبال این محدودیت‌ها عده‌ای از آلبانیایی‌های بکتاشی به آمریکا مهاجرت کردند و در ۱۳۳۱ش/۱۹۵۳م در میشیگان تکیه‌ای تأسیس نمودند. با سقوط نظام کمونیستی در آلبانی (۱۳۶۸ـ۱۳۶۹ش/ ۱۹۹۰ـ۱۹۹۱) تکایای بکتاشیه فعالیت‌های خود را در آن کشور از سر گرفتند.[۱۹] احترام به اهل بیت(ع) خصوص امام علی(ع)، در سرلوحه عقاید بکتاشیه قرار دارد. به عقیده آنان حق، محمد و علی سه صورت برای بیان یک حقیقت‌اند. آنان به دوازده امام شیعیان اعتقاد دارند و بخصوص برای امام جعفر صادق(ع) احترام بسیار قائلند. پیروان این طریقت، به طور صوری، فقه جعفری را نیز می‌پذیرند.[۲۰]
در ۳۰ اسفند ۱۳۹۵ش مرکز جهانی بکتاشیه با همکاری رایزنی فرهنگی ایران در آلبانی و حمایت كمیته مطالعات و تحقیقات علویون، کنفرانس بین‌المللی «سنت پیامبر(ص)، امام علی(ع) و بکتاشیه» را برگزار كرد.[۲۱]
عزاداری روز عاشورا
بکتاشیه در آلبانی، در روز عاشورا در دسته‌های سینه‌زنی به عزاداری برای امام حسین(ع) و فرزندان و یاران وی می‌پردازند و این مراسم چنان شکوهی دارد که از تلویزیون رسمی کشور آلبانی پخش میشود و مقامات رسمی از جمله رییس جمهور در آن شرکت میکنند. بکتاشی‌ها و دیگر شیعیان آلبانی، در دهه اول محرم آب نمی‌نوشند، گوشت و تخم‌مرغ و شیر و پنیر نمی‌خورند و در روز عاشورا با غذایی شیرین حاوی گندم، نشاسته و دارچین به نام «عاشوره» از عزاداران پذیرایی میکنند. دهه اول محرم در آلبانی «دهه ماتم» نام گرفته است.[۲۲]
آنان در دهه محرم، عزادارى دارند و در آن مدت کتاب حدیقة السعداء نوشته فضولى بغدادی را که نمونه ترکى روضة الشهداء اثر حسین واعظ کاشفی است، می‌خوانند. کتاب حدیقة السعداء به زبان آلبانیایى نیز درآمده است. در این مدت هرکس چند صفحه میخواند و همه گریه میکنند و خوردن خوراک حیوانى و شیمیایى و رفتن بیرون در بعضی تکایا منع شده است. همچنین تصاویری از حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و حضرت حسین(ع) در تکیه‌های آنان نصب است.[۲۳]
در عاشورا اهل سنت نیز به برگزاری مراسم عاشورا می‌پردازند، ده روز را با هم در این ایام روزه می‌گیرند و لباس سیاه بر تن میکنند.
مرثیه‌سرایان آلبانی
این افراد، از بکتاشی‌های مشهور آلبانی هستند که در وصف واقعه کربلا شعرهایی سروده‌اند:
- بابا کمال‌الدین شمیمی معروف به شهید خرقه‌پوش: او در حالی كه مشغول خواندن فصلی از كتاب حدیقة السعاده بود، دو گلوله از بیرون پنجره سینه او را نشانه گرفت و خونش دو نقطه از صفحه كتاب را رنگین کرد. این كتاب تا همین اواخر، در تكیه «بابا عاصم» واقع در «جیروكاسترا» در جنوب آلبانی نگهداری می‌شد.
- نعیم فراشری: او شاعر پارسی‌سرا و عضو نهضت ملی ـ میهنی آلبانی بود. نعیم فراشری دیوان منظوم تاریخ اسكندربک (۱۸۹۸م) و دیوان کربلا را نشر داد.
- بابا احمد تورانی: او در جوانی عتبات عالیات را زیارت كرد و در ۱۹۰۸م، عنوان بابای تكیه روستای خود «توران» را بدست آورد که مرکز مشهوری است.
- بابا سرسم علی(درگذشت: ۹۷۷ق/۱۵۶۹م): او در اواخر قرن نهم هجری/پانزدهم میلادی متولد شد و به مقام «حكیم اكبر» یعنی رئیس طریقت «بكتاشیه» رسید.
- دالیب فراشری و شاهین فراشری: دالیب، منظومه حماسی «الحدیقه» را در سال ۱۲۵۹ هجری به عربی سروده و شامل بیش از ۶۵ هزار بیت در مورد حماسه كربلا و قهرمانی‌های امام حسین(ع) است. شاهین منظومه «مختارنامه» را كه دوازده هزار بیت به زبان فارسی دارد، از ترجمه ترکی به زبان آلبانیایی برگردانده است. چند نسخه خطی این کتاب در كتابخانه ملی تیرانا موجود است.
- بابا ملچ: این شاعر بكتاشی در اواخر قرن نوزدهم میلادی/قرن ۱۳خورشیدی می‌زیست. او برای نشر زبان آلبانیایی مبارزه كرد و شاعری پركار با شعرهای عرفانی و ملی به‌شمار می‌آید.
- بابا علی توموری: توموری به زبان‌های عربی و فرانسه تسلط داشت و از درویش‌های تكیه «پریشتینا» بود. او نیز منظومه‌ای حماسی در مورد كربلا و رشادت‌های امام حسین(ع) دارد.
جریان‌های تکفیری
ظهور القاعده و داعش سبب شد افرادی از آلبانی، کوزوو و بوسنی و هرزگوین عضو آنان شوند و تبلیغات تند و مخالف شیعه را در آلبانی به‌وجود آورد.[۲۴][۲۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ ولی اللهی ملکشاه، آلبانی، ص۱.
- ↑ ولی اللهی، ملکشاه، آلبانی، ص۹.
- ↑ انجمن دوستی ایران و آلبانی
- ↑ مدخل «آلبانی»، سایت دانشنامه بریتانیکا.
- ↑ مدخل «آلبانی»، سایت دانشنامه بریتانیکا.
- ↑ مدخل «آلبانی»، سایت دانشنامه بریتانیکا.
- ↑ مدخل «آلبانی»، سایت دانشنامه بریتانیکا.
- ↑ مدخل «آلبانی»، سایت دانشنامه بریتانیکا.
- ↑ انجمن دوستی ایران و آلبانی
- ↑ فرهنگ واژه: فارسی ـ شیپ آلبانیایی، به سرپرستی سید امیرحسین اصغری، سیده لیلا اصغری، ۱۳۸۸ش و دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص ۵۸۵.
- ↑ انجمن دوستی ایران و آلبانی
- ↑ سایت شفقنا
- ↑ سایت شفقنا
- ↑ مرکز الابحاث العقائدیه
- ↑ پایگاه تحلیلی-خبری ایران-بالکان (ایربا)
- ↑ ستاد حج و زیارت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
- ↑ ستاد حج و زیارت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران
- ↑ www.islamineurope.ir
- ↑ گلشنی، فرهنگ ایران در قلمرو ترکان: اشعار فارسی نعیم فراشری شاعر و نویسنده قرن نوزدهم آلبانی، ج۱، ص۴۷.
- ↑ شیبی، همبستگی میان تصوّف و تشیّع، ص۹۶.
- ↑ «کنفرانس «سنت پیامبر(ص) و امام علی(ع)» در آلبانی برگزار شد»، خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا).
- ↑ آداب و رسوم عاشورایی مردم دنیا، خبرگزاری مهر.
- ↑ پایگاه تحلیلی-خبری ایران-بالکان (ایربا)
- ↑ سایت شفقنا
- ↑ «شهروندان اروپایی بیشترین اعضای گروه تروریستی داعش را تشکیل می دهند»، خبرگزاری میزان.
یادداشت
- ↑ آلبانیایی‌ها از گذشته با زبان فارسی آشنا بودهاند و حتی در مناطقی چون شهر اِلباسان این زبان مورد استفاده بوده است. از شاعران فارسی گوی آلبانی می‌توان از بابا سلیم روحی (۱۹۴۴ ـ ۱۸۶۹) یا نعیم فراشری شاعر و نویسنده قرن نوزدهم آلبانی نام برد که دارای سه دیوان به زبان‌های فارسی، ترکی و عربی بوده است.(فرهنگ واژه: فارسی ـ شیپ آلبانیایی، به سرپرستی سید امیرحسین اصغری، سیده لیلا اصغری، بنیاد مولوی، تیرانا، چاپ اول، ۱۳۸۸ ش و دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۱، تهران، ۱۳۶۷، ص ۵۸۵.)
منابع
- مدخل «Albania»، سایت دانشنامه بریتانیکا، بازدید: ۱۶ تیر ۱۴۰۱ش.
- مقاله «آلبانی»، سایت دایره المعارف بزرگ اسلامی.
- شیبی، کامل مصطفی، همبستگی میان تصوّف و تشیّع، ترجمه و تلخیص: علی اکبر شهابی،
- ولی اللهی ملکشاه، حبیب‌الله، آلبانی،
- فرهنگ واژه: فارسی ـ شیپ آلبانیایی، به سرپرستی سید امیرحسین اصغری، سیده لیلا اصغری، بنیاد مولوی، تیرانا، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ص۵۸۵، ۱۳۶۷ش.
- گلشنی، عبدالکریم، فرهنگ ایران در قلمرو ترکان: اشعار فارسی نعیم فراشری شاعر و نویسنده قرن نوزدهم آلبانی،
- شیبی، کامل مصطفی، همبستگی میان تصوّف و تشیّع، ترجمه و تلخیص و نگارش علی اکبر شهابی،
- «کنفرانس «سنت پیامبر(ص) و امام علی(ع)» در آلبانی برگزار شد»، خبرگزاری بین المللی قرآن(ایکنا)، تاریخ درج مطلب: ۱۶ فروردین ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳.
- آداب و رسوم عاشورایی مردم دنیا، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۱۰ آبان ۱۳۹۳، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳.
- «شهروندان اروپایی بیشترین اعضای گروه تروریستی داعش را تشکیل می دهند»، خبرگزاری میزان، تاریخ درج مطلب: ۱۱ مرداد ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳.
تشیع در اروپا | ||
|---|---|---|
| مناطق | آذربایجان • ارمنستان • اسپانیا • استونی • آلبانی • آلمان • اتریش • اوکراین • ایتالیا • ایرلند • بریتانیا • بلژیک • بلغارستان • بلا روس • بوسنی و هرزگوین • پرتغال • ترکیه • چک • دانمارک • روسیه • رومانی • سوئد • سوئیس • صربستان • فرانسه • فنلاند • قبرس • کوزوو • کرواسی • گرجستان • لهستان • لوکزامبورگ • لتونی • لیتوانی • مالت • مجارستان • مقدونیه شمالی • مولداوی • موناکو • مونته نگرو • نروژ • هلند • یونان |  |
| مؤسسات | مرکز اسلامی انگلیس • مرکز اسلامی هامبورگ • آکادمی علمی اسلامی آلمان • بنیاد امام خویی • مجمع اسلامی جهانی • مؤسسه محمدی تراست • فدراسیون جهانی شیعیان خوجه اثناعشری • مرکز اسلامی امام رضا بیرمنگام • مرکز اسلامی امام علی وین • مرکز اسلامی منچستر • مرکز اسلامی اهل‌بیت سوئیس • مرکز اسلامی امام علی استکهلم • مرکز اسلامی اهل‌بیت ایرلند • مرکز اسلامی رسالت اهل‌بیت فنلاند • مسجد امام علی(ع) دانمارک • مرکز اسلامی زینبیه استکهلم • بنیاد مطالعات اسلامی روسیه • سازمان حسین کیست؟ | |
| شخصیت‌های شیعی | ||
| شیعه‌پژوهان | ||
| آثار شیعه‌پژوهان | ||