مدعیان مهدویت
مدعیان مهدویت یا مُتَمَهدیان و یا مدعیان دروغین به افرادی گفته می‌شود که خود را به عنوان مهدی موعود معرفی کرده‌اند یا اینکه خودشان ادعایی نداشته‌اند اما دیگران آنها را مهدی می‌پنداشتند. از قرن نخست قمری تاکنون (قرن پانزدهم قمری) افراد بسیاری ادعای مهدویت نموده‌اند. قدرت‌طلبی، مبارزه با ظلم‌وستم و فریب دشمنان اسلام از انگیزه‌های مدعیان مهدویت دانسته شده است. عبیدالله المهدی بنیانگذار حکومت فاطمیان، سید علی‌محمد باب، بنیانگذار فرقه بابیه و غلام‌احمد قادیانی از افرادی‌اند که ادعای مهدویت داشته‌اند.
مهدویت
مهدویت به معنای آمدن منجی در آخرالزمان از باورهای مشترک مسلمانان و دیگر ادیان الهی است. شیعیان معتقدند موعود، مهدی(ع) فرزند امام حسن عسکری(ع) است که در غیبت به سر می‌برد.[۱] با این حال افراد بسیاری ادعای مهدویت نموده‌اند؛ برخی از پژوهشگران ادعای مهدویت از سوی افراد در دوره‌های مختلف را نشانگر اصالت اندیشه مهدویت می‌دانند.[۲]
افرادی که خود مدعی مهدویت بوده‌اند
- عبیدالله المهدی: در سال ۲۹۷ق به عنوان مهدی از افریقا قیام کرد و دولت فاطمیان را تشکیل داد که پس از ۲۷۰ سال منقرض گردید.[۳] او برای رسیدن به خلافت خود را مهدی خواند.[۴]
- غلام‌احمد قادیانی در سال ۱۸۲۶م از پنجاب هندوستان قیام کرد و ضمن ادعای مهدویت و سپس نبوت با سیک‌های آنجا جنگید و فرقه قادیانی را تشکیل داد.[۵]
- سید علی‌محمد باب، مؤسس آیین بابیت، او نخست ادعای بابیت کرد، سپس خود را باب مهدی منتظر معرفی نمود و پس از آن ادعای مهدویت و نبوت نمود.[۶] او در سال ۱۲۶۶ش در تبریز اعدام شد. [۷]
- مهدی سودانی: او از رهبران ضد استعمار در سودان (۱۳۰۷-۱۲۶۴ق) بود. او پس از تصرف خارطوم پایتخت سودان، ادعای مهدویت کرد.[۸] او در سال ۱۸۸۵م (۴ رمضان ۱۳۰۲ق) بر اثر بیماری از دنیا رفت و جسدش را در منزلش دفن کردند که بعدها به قبة‌‌المهدی مشهور شد.[۹]
- مهدی هرغی: محمد بن عبدالله بن تومرت علوی حسنی (۴۸۵-۵۸۰ق) بود که در جبال مراکش سکونت داشت، در سال ۴۹۷ق با نام مهدی قیام کرد و بر اسپانیا تسلط یافت و سلسله موحدین را بنا نهاد.[۱۰]
افرادی که دیگران آنها را مهدی می‌خواندند
- محمد بن حنفیه: گفته شده فرقه کیسانیه پس از مرگ محمد حنفیه فرزند امام علی(ع) ادعا کردند که او نمرده است و مهدی است.[۱۱] به گزارش ابن‌سعد، محمد بن حنفیه در سال ۸۱ق از دنیا رفته و در قبرستان بقیع به خاک سپرده شده است.[۱۲]
- محمد بن عبداللّه محض معروف به نفس زکیه در سال۱۴۵ق از مدینه قیام کرد و با نقشه منصور دوانیقی کشته شد.[۱۳]برخی نویسندگان ملل و نحل نوشتهاند: پس از کشته شدن نفس زکیه، مغیرة بن سعید عجلی و طرفدارانش مدعی شدند، نفس زکیه نمرده است بلکه در کوه حاجر در منطقه نجد در غیبت به سرمی‌برد و او مهدی موعود است و در آینده ظهور خواهد کرد. بغدادی(درگذشت:۴۲۹ق) از نویسندگان ملل و نحل نام این گروه را محمدیه دانسته است.[۱۴]
- محمد بن عبدالله، فرزند منصور دوانیقی که منصور برای رقابت با نفس زکیه، مردم را به مهدویت او دعوت می‌کرد.[۱۵]
- عمر بن عبدالعزیز از خلفای اموی بود که سعید بن مسیب قائل به مهدویت او شد.[۱۶]
- ابومسلم خراسانی: فرقه خُرَّمیه از پیروان اتابک خُرَّمی بر این باور بودند که ابومسلم کسی است که باید زمین را پر از عدل‌وداد کند. آنها کشته شدن وی به‌دست منصور دوانیقی را تکذیب نموده و به انتظار ظهورش بسر می‌بردند.[۱۷]
- امام صادق(ع): فرقه ناووسیه معتقد بودند امام صادق(ع) زنده است و نمی‌میرد و او مهدی آخرالزمان است.[۱۸]
- محمد بن قاسم بن عمر بن علی بن حسین (درگذشت ۲۱۹ق): او در دوره معتصم در طالقان قیام کرد و کشته شد. پیروان او درباره وی ادعای مهدویت کردند و مدعی شدند او نمرده و در آینده ظهور خواهد کرد.[۱۹]
- امام کاظم: واقفیه ضمن توقف بر امام موسی بن جعفر به عنوان آخرین امام ادعا کردند امام کاظم(ع) مهدی موعود است که در غیبت به سر برده و رجعت خواهد کرد.[۲۰]
- سید محمد: گروهی از شیعیان ادعای مهدویت درباره محمد بن علی الهادی(ع) برادر امام حسن عسکری(ع) نموده و معتقد شدند او امام قائم است.[۲۱] سید محمد در زمان پدرش از دنیا رفته بود.[۲۲]
- عبدالله بن معاویه: عبدالله در سال۱۲۷ق علیه حاکم کوفه قیام کرد و بر برخی از شهرهای ایران نظیر فارس، اصفهان و ری مسلط شد.[۲۳] او در سال ۱۳۰ق در زندان ابومسلم کشته شد.[۲۴] پس از کشته‌شدن او برخی وی را مهدی دانسته و مدعی شدند او زنده است و در کوههای اصفهان بسر می‌برد و در آینده ظهور می‌کند.[۲۵]
- یحیی بن عمر: از نسل زید بن علی که در ایام مستعین بالله خلیفه عباسی سال ۲۵۹ق در کوفه قیام کرد، او را کشتند و سرش را از تن جدا نمودند. بعضی از جارودیه قائل به مهدویت او بودند.[۲۶]
- موسی بن طلحه بن عبدالله: در زمان مختار بن ابی‌عبید در بصره قیام کرد و عده‌ای به عنوان مهدویت به او گرویدند.[۲۷]
- الناصر لدین الله از خلفای عباسی و متولد حدود سال ۵۵۰ق بود، سبط بن تعاویذی در اشعاری وی را به‌عنوان مهدی منتظر ستوده است.[۲۸]
- اسحاق سبتی در دوران سلطنت سلطان‌محمد چهارم از سلاطین عثمانی در سال ۹۸۶ق به نام مهدویت قیام کرد.[۲۹]
- محمدمهدی سنوسی فرزند محمد سنوسی بود که در اواسط قرن نوزده قمری از مغرب‌زمین برخاست و قبل از مرگ با اشاره به اینکه خود او مهدی منتظر نیست بلکه او از این پس خواهد آمد نفی مهدویت خویش نمود. برخی احتمال داده‌اند که منظور او از اینکه مهدی پس از او خواهد آمد، قیام پسرش بود.[۳۰]
- سید احمد بَریلَوی (زاده ۱۲۲۴ق) مشهور به مهدی وهابی: او در هند به تبلیغ وهابیت مشغول شد و به عنوان یکی از اولاد امام حسن مجتبی (امام دوم شیعیان) خود را معرفی نمود سپس علیه هندوها و سیک‌های پنجاب هند اعلام جنگ نمود و با برافروخته شدن آتش جنگ، کشته شد.[۳۱]
انگیزه‌ها و خاستگاه‌ها
برای ادعای مهدویت انگیزه‌هایی همچون قدرت‌طلبی، دستیابی به موقعیت اجتماعی و موقعیت اقتصادی، توهم درونی، فریب دشمنان اسلام و مبارزه با ظلم و ستم ذکر شده است.[۳۲]
خاستگاه‌ها
نویسنده مقاله «خاستگاه‌شناسی متهمدیان در ادعای مهدویت»، گرایش‌های صوفیانه، برخی مبانی و آموزه‌های عرفانی و نیز موقعیت‌های اجتماعی را از عوامل زمینه‌ساز ادعای مهدویت ذکر کرده است.[۳۳] همچنین جهل، فساد سیاسی اجتماعی، فقر و مشکلات اقتصادی و نیز استناد به احادیث جعلی از زمینه‌های پذیریش ادعای مهدویت ذکر شده‌اند.[۳۴]
تک‌نگاری
مهدیان دروغین: اثر رسول جعفریان (زاده ۱۳۴۳ش) تاریخ‌پژوه به زبان فارسی است. در این کتاب فهرستی از مدعیان مهدویت گردآوری شده است همچنین مبانی فکری مدعیان مهدویت و اوضاع اجتماعی و شرایط تاریخی‌ای که منجر به ادعای مهدویت شده نیز بررسی شده است. این کتاب در سال ۱۳۹۱ش منتشر شده است.
پانویس
- ↑ نگاه کنید به شیخ مفید، الإرشاد، ۱۴۲۶ق، ج۲، ص۳۴۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۸.
- ↑ ابن‌خلدون، مقدمه، ص۳۷۴.
- ↑ «عبیدالله المهدی برای خلافت خود و فرزندش، چگونه از طرح مهدویت استفاده کرد؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیه فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۲۷۰.
- ↑ جعفریان، مهدیان دروغین، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۰ـ۲۳۴.
- ↑ فاضل مازندرانی، ظهور الحق، بی‌تا، ج۲، ص۴۸۵-۵۰۱.
- ↑ هالت، تاریخ سودان پس از اسلام، ۱۳۶۶ش، ص۹۶.
- ↑ شقیر، تاریخ السودان، ۱۹۸۱م، ص۶۰۳.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانشنامه مهدویت و امام زمان، نشر پایگاه تخصصی عاشورا، ص۶۰۰.
- ↑ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۲.
- ↑ ابن‌سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۵، ص۸۷.
- ↑ ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۲۲۱.
- ↑ بغدادی، الفرق بین الفرق، ۱۴۰۸ق، ۱۹۸۷م،ص۴۲.
- ↑ سعدمحمد حسن، المهدیة فی الاسلام، مصر، دارالکتب الاسلامیه، ص۴۹.
- ↑ ابن‌سعد، طبقات الکبری،الناشر :دار صادر - بيروت، ج۵، ص۲۴۵.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیة فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۸۴.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۶۷.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیة فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۲۵.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۸.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۸.
- ↑ شیخ طوسی، الغیبه، ۱۴۱۱ق، ص۱۹۸.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ کامل مصطفی الشیبی، تشیع و تصوف، ص۲۵.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیه فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۴۸؛ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۳۵.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیه فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۳۵.
- ↑ ابن‌سعد، طبقات الکبری، ج۵، ص۲۴۵
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیه فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۱۳۵.
- ↑ دارمستتر، مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم، محسن جهانسوز، ۱۳۱۷.
- ↑ احمد امین، المهدی و المهدویة، دارالمعارف، ص۹۸.
- ↑ سعد محمد حسن، المهدیه فی الاسلام، دارالکتب الاسلامیه، ص۲۶۸؛ https://rch.ac.ir/article/Details/6552.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۱-۱۳.
- ↑ صفری و قرائتی، «خاستگاه‌شناسی متهمدیان در ادعای مهدویت»، ص۱۳۲.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامه امام مهدی(عج)، ۱۳۹۳ش، ج۴، ص۱۳-۱۶.
منابع
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق کاظم مظفر، مکتبه حیدریه، نجف، بی‌تا.
- ابن‌خلدون، مقدمه ابن خلدون، الجزء الاول من کتاب العبر و دیوان المبتدا و الخبر، بیروت ۱۳۹۱/۱۹۷۱.
- ابن‌سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، الطبعة الاولی، ۱۹۹۰م/۱۴۱۰ق.
- احمد امین، المهدی و المهدویة، مصر، دارالمعارف، بی‌تا.
- الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۵۹ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
- جعفریان، رسول، مهدیان دروغین، تهران، نشر علم، ۱۳۹۱ش.
- جمعی از نویسندگان، دانشنامه مهدویت و امام زمان، پایگاه تخصصی عاشورا.
- دارمستتر، جیمز، مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم، ترجمه محسن جهانسوز، کتابفروشی ادب، تهران، ۱۳۱۷ش.
- دانشنامه جهان اسلام؛ https://rch.ac.ir/article/Details/6552
- شهرستانی، الملل و النحل، تحقیق محمدسید کیلانی، دارالمعرفه، بیروت.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبه للحجة، تهران، تصحیح عبدالله تهرانی و علی‌احمد ناصح، قم، دارالمعارف الاسلامیه، ۱۴۱۱ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، به‌کوشش مؤسسه آل البیت، قم، المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، ۱۳۷۲ش/۱۴۱۳ق.
- صفری، سید قاسم و حامد قرائتی، «خاستگاه‌شناسی متهمدیان در ادعای مهدویت»، پژوهشنامه امامیه، ۱۳۹۴ش.
- فاضل مازندرانی، اسدالله، ظهور الحق، بی‌جا، بی‌نا، مقدمه عادل شفیع‌پور، بی‌تا.
- محمد حسن، سعد، المهدیه فی الاسلام، مصر، دارالکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۴ق.
- شقیر، نعوم، تاریخ السودان، تحقیق محمد ابراهیم ابوسلم، بیروت، دارالجیل، ۱۹۸۱م.