محمد بن علی بن حمزه طوسی: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۶۷: | خط ۶۷: | ||
===تاثیرات فقه‌اش بر دیگران=== | ===تاثیرات فقه‌اش بر دیگران=== | ||
اگرچه در آثار نیمه دوم قرن ۶ق نامی از ابن حمزه برده نشده، ولی تأثیر فقه او در این آثار به روشنی مشهود است. مقایسه بین مندرجات [[فقه القرآن راوندی|فقه القرآن]] [[قطب راوندی|راوندی]] با الوسیله<ref>به عنوان نمونه قس: فقه القرآن، ج۱، ص۱۸۹- ۱۹۹ و الوسیلة، ص ۱۴۴-۱۴۶؛ فقه القرآن، ج۲، ص۵۸ و الوسیلة، ص۲۶۵؛ فقه القرآن، ج۲، ص۲۱۱و۲۱۲ و الوسیلة، ص۳۴۰ و ۳۴۲</ref> تأثیرپذیری راوندی از ابن حمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حكم خون سگ و خوك در لباس نمازگزار<ref>نك: السرائر، ص۳۵، سطر ۲۹؛ قس: الوسیلة، ص۷۷</ref> در فتوای شاذ از او تبعیت كرده است. [[ابن زهره]] نیز در [[غنیة النزوع|الغنیة]] تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است.<ref>به عنوان نمونه قس: بین الغنیة، ص۴۰، ۴۳، ۴۴ و الوسیلة، ص ۱۱۲-۱۱۴، ۱۲۱</ref> همچنین [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس]] در [[السرائر]] كه تألیف آن را در ۵۸۷ - ۵۸۸ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر "بعض كتب اصحابنا" بسیار نقل قول می‌كند و اغلب با نظریات ابن حمزه به گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌كند.<ref>به عنوان نمونه السرائر، ص ۳۵، سطر ۴، ص ۳۸، سطر ۷؛ قس: الوسیلة، ص ۷۶ و ۷۷</ref> البته نظر ابن ادریس در مواردی موافق نظر ابن حمزه است.<ref>نك: الوسیلة، ص۲۸۲، سطر ۵؛ السرائر، ص۱۷۳، سطر ۲۱؛ قس: نزهة النواظر، ص۸۹</ref> | اگرچه در آثار نیمه دوم قرن ۶ق نامی از ابن حمزه برده نشده، ولی تأثیر فقه او در این آثار به روشنی مشهود است. مقایسه بین مندرجات [[فقه القرآن راوندی|فقه القرآن]] [[قطب راوندی|راوندی]] با الوسیله<ref>به عنوان نمونه قس: فقه القرآن، ج۱، ص۱۸۹- ۱۹۹ و الوسیلة، ص ۱۴۴-۱۴۶؛ فقه القرآن، ج۲، ص۵۸ و الوسیلة، ص۲۶۵؛ فقه القرآن، ج۲، ص۲۱۱و۲۱۲ و الوسیلة، ص۳۴۰ و ۳۴۲</ref> تأثیرپذیری راوندی از ابن حمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حكم خون سگ و خوك در لباس نمازگزار<ref>نك: السرائر، ص۳۵، سطر ۲۹؛ قس: الوسیلة، ص۷۷</ref> در فتوای شاذ از او تبعیت كرده است. [[ابن زهره]] نیز در [[غنیة النزوع|الغنیة]] تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است.<ref>به عنوان نمونه قس: بین الغنیة، ص۴۰، ۴۳، ۴۴ و الوسیلة، ص ۱۱۲-۱۱۴، ۱۲۱</ref> همچنین [[ابن ادریس حلی|ابن ادریس]] در [[السرائر]] كه تألیف آن را در ۵۸۷ - ۵۸۸ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر "بعض كتب اصحابنا" بسیار نقل قول می‌كند و اغلب با نظریات ابن حمزه به گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌كند.<ref>به عنوان نمونه السرائر، ص ۳۵، سطر ۴، ص ۳۸، سطر ۷؛ قس: الوسیلة، ص ۷۶ و ۷۷</ref> البته نظر ابن ادریس در مواردی موافق نظر ابن حمزه است.<ref>نك: الوسیلة، ص۲۸۲، سطر ۵؛ السرائر، ص۱۷۳، سطر ۲۱؛ قس: نزهة النواظر، ص۸۹</ref> | ||
رساله [[ازاحة العلة فی معرفة القبلة]] از [[ | رساله [[ازاحة العلة فی معرفة القبلة]] از [[شاذان بن جبرئیل قمی]] را نیز ظاهراً باید تفصیل و تكمیل مندرجات الوسیله<ref>ص ۸۵ -۸۶</ref> دانست<ref>نیز قس: المبسوط، ج۱، ص۷۷- ۷۸</ref> كه به نوبه خود مورد الهام ابن حمزه و شاذان قرار گرفته است. | ||
كتاب الوسیله در [[قرن هفتم]] هجری قمری در مكتب حِلّه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. [[محقق حلی]] بدون تصریح به نام ابن حمزه چهارچوب الوسیله را به خصوص در بخش عبادات شرایع پذیرفته، و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی كرده، بلكه در عناوین بابها، شكل طرح مسائل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است. [[یحیی بن سعید حلی]] در [[نزهة الناظر]]<ref>ص ۶، جاهای مختلف</ref> و آبی در [[كشف الرموز]]، تألیف شده در ۶۷۲ق <ref>ج۱، ص۴۰، جاهای مختلف</ref> به نام ابن حمزه تصریح كرده و فتاوی او را نقل كرده‌اند. | كتاب الوسیله در [[قرن هفتم]] هجری قمری در مكتب حِلّه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. [[محقق حلی]] بدون تصریح به نام ابن حمزه چهارچوب الوسیله را به خصوص در بخش عبادات شرایع پذیرفته، و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی كرده، بلكه در عناوین بابها، شكل طرح مسائل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است. [[یحیی بن سعید حلی]] در [[نزهة الناظر]]<ref>ص ۶، جاهای مختلف</ref> و آبی در [[كشف الرموز]]، تألیف شده در ۶۷۲ق <ref>ج۱، ص۴۰، جاهای مختلف</ref> به نام ابن حمزه تصریح كرده و فتاوی او را نقل كرده‌اند. | ||
نسخهٔ ۲۲ سپتامبر ۲۰۱۴، ساعت ۱۳:۰۲
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| نام | محمد بن على بن حمزه طوسى |
| مذهب | شیعه |
| زادروز | دقیقا مشخص نیست (نیمه دوم قرن پنجم) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | شیخ طوسی، شیخ ابوالفتوح رازی |
| آثار | الوسیلة الی نیل الفضیلة، الواسطه (ابن حمزه، المعجزات (ابن حمزه)، الرائع فی الشرائع، مسائل فی الفقه (ابن حمزه) |
| اطلاعات دیگر | |
| منصب | از فقهای شیعی |
عمادالدین ابوجعفر محمد بن علی بن حمزه طوسی مشهور به ابن حمزه طوسی، فقیه امامی قرن پنجم و ششم هجری قمری و صاحب كتاب الوسیلة است وی به جهت تألیف این کتاب به صاحب وسیله نیز شهرت دارد. ابن حمزه را باید از پیروان مكتب شیخ طوسی به شمار آورد. مقایسه‌ای میان فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ طوسی نشان می‌دهد كه او چهارچوب فقه شیخ طوسی را پذیرفته است.
زندگی
از زندگی، مشایخ و شاگردان وی هیچ گزارش صحیحی در دست نیست. قدیم‌ترین كسی كه از او نام برده، منتجب الدین (متوفی بعد از ۶۰۰ق) است كه ضمن ذكر او در فهرست[۱] به عنوان فقیه، چند اثر از جمله الوسیله را به او نسبت داده است. ابن شهرآشوب فهرست‌نویس دیگر قرن ششم هجری قمری گرچه نامی از وی نبرده، ولی در ضمن كتبی كه مؤلف آنها را نمی‌شناخته، از كتابی با عنوان الوسائل الی نیل الفضائل نام برده [۲] كه می‌تواند همان الوسیلة الی نیل الفضیلة ابن حمزه باشد.
یاد كردن ابن حمزه از شیخ طوسی و ابویعلی سلار دیلمی به عنوان متوفی،[۳] و ذكر شدن الوسیله در فهرست منتجب الدین كه پیش از ۵۸۴ق تألیف شده[۴]، نشان می‌دهد كه تألیف الوسیله در فاصله سالهای ۴۶۳-۵۸۴ق صورت گرفته است. حال با توجه به اینكه ابن حمزه در این كتاب از ابن براج تأثیر پذیرفته و فقیهان نیمه دوم قرن ۶ق از جمله راوندی از الوسیله استفاده كرده‌اند، می‌توان دوره حیات او را در اواخر قرن ۵ق و نیمه اول قرن ۶ق تعیین كرد. در منابع قرن اخیر گفته شده كه مقبره‌ای به نام او در حومه كربلا وجود دارد.[۵]
فقه ابن حمزه
روش فقهی
ابن حمزه را باید از پیروان مكتب شیخ طوسی به شمار آورد. مقایسه‌ای میان فتاوای او در الوسیله و فتاوای شیخ طوسی نشان می‌دهد كه او چهارچوب فقه شیخ طوسی را پذیرفته است. همچنین او را می‌توان در زمره فقیهانی شمرد كه حمصی (فقیه نیمه دوم قرن ششم هجری قمری) آنان را بازگو كننده فقه شیخ طوسی و در واقع پیرو او دانسته است.[۶] البته باید در نظر داشت که ابن حمزه نه تنها در مواردی با آرای شیخ طوسی مخالفت كرده و شاید گاهی سعی در تعدیل حكم او داشته است.[۷] بلكه به طرح فروع جدیدی در فقه پرداخته كه در كتب شیخ طوسی مطرح نبوده است.[۸]
یكی از بارزترین مشخصه‌های فقه ابن حمزه را باید روش او در بیان احكام دانست. او ابتدا شقوق مختلف مسأله را با قید عدد به طور مجمل مشخص می کند و سپس به تفصیل یکایک شقوق مزبور می‌پردازد. او در تقسیمات خود واجب و مستحب، حرام و مكروه، فعل و ترك و كمیت و كیفیت را از یكدیگر تمیز داده و هر كدام را جداگانه آورده است. وی در مقدمه الوسیله[۹] می‌گوید این روش تقسیم‌بندی موجب سهولت حفظ احكام می‌گردد. اگرچه ابن حمزه را نمی‌توان مبدع ابن روش دانست، ولی او این روش را به كمال رسانده است. از دیگر مشخصه‌های فقه ابن حمزه تعریف او از اصطلاحات فقهی در آغاز برخی از ابواب است. وی بجز شیخ طوسی، از نظریات دیگر فقهای معاصر وی نیز بهره برده است. مثلاً در چندین مورد[۱۰] به صراحت نظریات ابویعلی سلار دیلمی را نقل كرده است.[۱۱] او تا حدودی از ابن براج نیز تأثیر پذیرفته است.[۱۲]
تاثیرات فقه‌اش بر دیگران
اگرچه در آثار نیمه دوم قرن ۶ق نامی از ابن حمزه برده نشده، ولی تأثیر فقه او در این آثار به روشنی مشهود است. مقایسه بین مندرجات فقه القرآن راوندی با الوسیله[۱۳] تأثیرپذیری راوندی از ابن حمزه را نشان می‌دهد. راوندی حتی در مواردی چون حكم خون سگ و خوك در لباس نمازگزار[۱۴] در فتوای شاذ از او تبعیت كرده است. ابن زهره نیز در الغنیة تا حدودی از او تأثیر پذیرفته است.[۱۵] همچنین ابن ادریس در السرائر كه تألیف آن را در ۵۸۷ - ۵۸۸ق به پایان برده، از الوسیله با تعبیر "بعض كتب اصحابنا" بسیار نقل قول می‌كند و اغلب با نظریات ابن حمزه به گونه‌ای انتقادآمیز برخورد می‌كند.[۱۶] البته نظر ابن ادریس در مواردی موافق نظر ابن حمزه است.[۱۷] رساله ازاحة العلة فی معرفة القبلة از شاذان بن جبرئیل قمی را نیز ظاهراً باید تفصیل و تكمیل مندرجات الوسیله[۱۸] دانست[۱۹] كه به نوبه خود مورد الهام ابن حمزه و شاذان قرار گرفته است.
كتاب الوسیله در قرن هفتم هجری قمری در مكتب حِلّه بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. محقق حلی بدون تصریح به نام ابن حمزه چهارچوب الوسیله را به خصوص در بخش عبادات شرایع پذیرفته، و نه تنها در فصل‌بندی بخش عبادات دقیقاً از او پیروی كرده، بلكه در عناوین بابها، شكل طرح مسائل و گاهی محتوا نیز تا حدود قابل توجهی تحت تأثیر او قرار داشته است. یحیی بن سعید حلی در نزهة الناظر[۲۰] و آبی در كشف الرموز، تألیف شده در ۶۷۲ق [۲۱] به نام ابن حمزه تصریح كرده و فتاوی او را نقل كرده‌اند.
اوج مطرح شدن ابن حمزه در آثار فقهی حله را باید در مختلف الشیعة علامه حلی دانست. الوسیله بر اساس آنچه از نامه علقمی وزیر به تاج‌الدین ابن صلایا برمی‌آید از رایج‌ترین كتب بین شیعه عراق (به خصوص حله) در قرن هفتم هجری قمری بوده است.[۲۲]
آثار
- الوسیلة الی نیل الفضیلة. این كتاب در تهران، ۱۲۷۶ق ضمن الجوامع الفقهیة و در نجف، ۱۳۹۹ق‌به كوشش عبدالعظیم البكاء و در قم، ۱۴۸۰ق، به كوشش محمد حسون به چاپ رسیده است.
- الواسطة. این كتاب را منتجب الدین[۲۳] به وی نسبت داده است. در پایان نسخه‌های موجود الوسیله زیادتی وجود دارد[۲۴] كه از ظاهر عبارتی از آن در ص ۴۶۶ برمی‌آید كه قطعه‌ای از كتاب الواسطه باشد.
- المعجزات. این كتاب را نیز منتجب الدین[۲۵] به وی نسبت داده و برخی با این تصور كه این كتاب همان الثاقب فی المناقب است، آن را به صاحب الوسیله نسبت داده‌اند.
- الرائع فی الشرائع[۲۶]
- مسائل فی الفقه.[۲۷]
یكی از شاگردان صیمری از متأخرین، بدون ارائه مأخذ دو اثر با عناوین التعمیم و التنبیه را به ابن حمزه نسبت داده است.[۲۸]
پانویس
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص ۱۶۴
- ↑ معالم العلماء، ص ۱۴۵
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، ص ۱۸۰-۱۸۱، جاهای مختلف
- ↑ نك: مقدمه فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۴۸
- ↑ الذریعة، ج۱۰، ص۶۶؛ تأسیس الشیعه، ص۳۰۵
- ↑ نك: كشف المحجة، ص۱۲۷
- ↑ مانند قول وی به استحباب تقدیم مضمضه بر استنشاق، نك: المختلف، ص۲۶، سطر
- ↑ به عنوان نمونه نك: الوسیلة، ص۲۴۴؛ قس: المختلف، ج۲، ص۱۸۳، سطر ۱۲
- ↑ ص ۴۲-۴۳
- ↑ الوسیلة، ص ۱۴۱، ۱۴۴، ۱۸۰
- ↑ قس: المراسم، ص۱۲، سطر ۱، ۱۷، ۱۸، و ص ۱۴، سطر ۲۰
- ↑ به عنوان نمونه قس: بین المهذب،ج۱، ص۱۹- ۲۵ و الوسیلة، ص۷۲-۷۶، در احكام آبها و اَسئار
- ↑ به عنوان نمونه قس: فقه القرآن، ج۱، ص۱۸۹- ۱۹۹ و الوسیلة، ص ۱۴۴-۱۴۶؛ فقه القرآن، ج۲، ص۵۸ و الوسیلة، ص۲۶۵؛ فقه القرآن، ج۲، ص۲۱۱و۲۱۲ و الوسیلة، ص۳۴۰ و ۳۴۲
- ↑ نك: السرائر، ص۳۵، سطر ۲۹؛ قس: الوسیلة، ص۷۷
- ↑ به عنوان نمونه قس: بین الغنیة، ص۴۰، ۴۳، ۴۴ و الوسیلة، ص ۱۱۲-۱۱۴، ۱۲۱
- ↑ به عنوان نمونه السرائر، ص ۳۵، سطر ۴، ص ۳۸، سطر ۷؛ قس: الوسیلة، ص ۷۶ و ۷۷
- ↑ نك: الوسیلة، ص۲۸۲، سطر ۵؛ السرائر، ص۱۷۳، سطر ۲۱؛ قس: نزهة النواظر، ص۸۹
- ↑ ص ۸۵ -۸۶
- ↑ نیز قس: المبسوط، ج۱، ص۷۷- ۷۸
- ↑ ص ۶، جاهای مختلف
- ↑ ج۱، ص۴۰، جاهای مختلف
- ↑ نك: طبقات الشافعیه الكبری، ج۸، ص۲۶۵
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعة، ص ۱۶۴
- ↑ الوسیلة، ص ۴۶۱- ۴۶۹
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، ص۱۶۴
- ↑ ریاض العلماء، ج۵، ص۱۲۳
منابع
- آبی، حسن، كشف الرموز، قم، ۱۴۰۸ق.
- آقابزرگ، الذریعه.
- ابن ادریس، محمد، السرائر، تهران، ۱۲۷۰ق.
- ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، ۱۴۰۶ق.
- ابن حمزه، محمد، الوسیله، به كوشش محمد حسون، قم، ۱۴۰۸ق.
- ابن داوود، حسن، الرجال، به كوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۸۳ق.
- ابن زهره، حمزه بن علی، «الغنیه» ، ضمن الجوامع الفقهیه، تهران، ۱۲۷۶ق.
- ابن شهرآشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- ابن طاووس، علی، كشف المحجة، نجف، ۱۳۷۰ق/۱۹۵۰م.
- افندی، عبدالله، ریاض العلماء، به كوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
- امین، محسن، اعیان الشیعه، بیروت، ۱۴۰۳ق.
- حر عاملی، محمد، امل الامل، به كوشش احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵ق.
- راوندی، سعید، فقه القرآن، به كوشش احمد حسینی، قم، ۱۳۹۷ق.
- سبكی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیه الكبری، به كوشش عبدالفتاح محمد الحلو و محمود محمد الطناحی، قاهره، ۱۹۷۱م.
- سلار دیلمی، ابویعلی، «المراسم»، ضمن الجوامع الفقهیه، تهران، ۱۳۷۶ق.
- شاذان بن جبرئیل قمی، «ازاحه العله فی معرفه القبله» ، ضمن بحارالانوار، ۸۱/۷۳- ۸۵.
- صدر، حسن، تأسیس الشیعه، بغداد، شركه النشر و الطباعه العراقیه.
- طباطبایی، عبدالعزیز، مقدمه فهرست.
- طوسی، محمد، المبسوط، به كوشش محمدتقی كشفی، تهران، ۱۳۸۷ق.
- طوسی، محمد، «النهایه»، ضمن الجوامع الفقهیه، تهران، ۱۲۷۶ق.
- علامه حلی، حسن، المختلف، تهران، ۱۳۲۴ق.
- محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به كوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، ۱۳۸۹ق/ ۱۹۶۹م.
- منتجب الدین، علی، فهرست اسماءِ علماءِ الشیعه، به كوشش عبدالعزیز، طباطبایی، قم، ۱۴۰۴ق.
- نجاشی، احمد، الرجال، به كوشش موسی شبیری، قم، ۱۴۰۷ق.
- یحیی بن سعید حلی، نزهة الناظر، به كوشش احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایره المعارف بزرگ اسلامی