حدیث مضطرب
حدیث مُضطَرِب حدیثی است که در سند یا متن آن، یا در هر دو، اختلاف و دوگانگی دیده شود. اضطراب در متنِ حدیث را در جایی دانسته‌اند که یک روایت در منابع متعدد به گونه‌های مختلف آمده باشد. اضطراب در سند حدیث، به گونه‌ای است که راوی یک بار از کسی و جای دیگر از فردی دیگر نقل می‌کند. برخی بر این باورند که حدیث مضطرب به شکلی است که اصل روایت قابل تشخیص نیست.
گفته شده در حدیث مضطرب، روایت‌های گزارش‌شده از لحاظ اعتبار متن و صحت سند در یک درجه هستند؛ به گونه‌ای که نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد. اضطراب از اسباب ضعف حدیث به‌شمار می‌رود، به شرط آنکه روایت‌ها بر یکدیگر ترجیح نداشته باشند. از مهم‌ترین عوامل اضطراب در حدیث، به غفلت و تصرف راویان، اشتباه ناسخان، تقطیع نادرست و نقل به معنا اشاره شده است.
تعریف
حدیث مُضطَرِب از اصطلاحات علم درایه و از اقسام خبر واحد به شمار می‌رود.[۱] به حدیثی که در سند یا متن آن، یا در هر دو، اختلاف و دوگانگی دیده شود، حدیث مضطرب می‌گویند.[۲] در حدیث مضطرب، روایت گاه به یک شکل نقل شده است و در جای دیگر به گونه‌ای دیگر؛[۳] به شکلی که با یکدیگر سازگاری ندارند،[۴] و غیرقابل جمع هستند.[۵]
از نظر محققان علم درایه، اضطراب گاهی در سند حدیث است، مانند آن که راوی گاهی با واسطه و گاهی بدون واسطه و گاهی با اَسناد دیگر روایت می‌کند. گاهی نیز اضطراب در متن حدیث رخ می‌دهد، به طوری که متن آن به دو یا چندگونه مختلف روایت شده باشد. اضطراب در متن به این صورت است که گاهی متن یک راوی یا راویان برخلاف متن دیگر آن حدیث است. مانند اینکه یک بار زیاده و بار دیگر کمتر باشد؛ یا اینکه روایتی مخالف با گزارش قبلی خود نقل شده باشد. [۶]
ویژگی‌ها
اختلاف در نحوه روایت‌کردن و مساوی‌بودن درجه اعتبار دو روایت، از ویژگی‌های اصلی حدیث مضطرب شمرده می‌شود.[۷] در حدیث مضطرب روایت‌های گزارش شده، در یک درجه از صحت و اعتبار و قوت و ضعف سند هستند؛[۸] به گونه‌ای که نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد.[۹] برخی بر این باورند که حدیث مضطرب به شکلی است که اصل روایت قابل تشخیص نیست.[۱۰] گفته شده نسخه‌های حدیث مضطرب، گرفتار چندگونه‌گویی گردیده و برخی در تناقض آشکار با سایر متون حدیثی است.[۱۱] اختلاف در نسخه‌ها مشمول اضطراب دانسته شده است.[۱۲] در اضطراب در سند هیچ‌یک از اَسناد چند روایت مضطرب، ترجیحی بر دیگری ندارد.[۱۳]
حدیث‌پژوهان گفته‌اند دگرگونی و اختلاف نقل‌ها در حدیث مضطرب، به اندازه‌ای است که نمی‌توان با جمعِ اخبارِ متعارض و مختلف، به راه حلی رسید و با آنها مانند خاص و عام یا مطلق و مقید، رفتار کرد. در احادیث مضطرب، راویان از نظر عدالت و ضابط بودن، با یکدیگر برابرند و ترجیحی بر هم ندارند.[۱۴]
ضعفِ حدیث مضطرب
اضطراب در حدیث، موجب ضعف آن دانسته شده است؛[۱۵] چون دلالت بر عدم دقت راوی در ضبط صحیح و کامل متن روایت یا نام راویان دارد.[۱۶] حدیث مضطرب گاه به دلیل تعارض روایت مضطرب با روایات دیگر یا مسلمات فقهی و اعتقادی یا گزارش‌های معتبر تاریخی و رجالی، به‌طور کلی بی‌اعتبار می‌شود.[۱۷] برخی به‌طور کلی به روایت مضطرب عمل نمی‌کنند.[۱۸] برخی نیز بر این باورند که میان دو روایت مضطرب باید به سراغ مرجحات رفت و حدیث دارای مرجِّح را مقدم داشت.[۱۹]
ضعف حدیث مضطرب زمانی دانسته شده است که هر دو حدیث از لحاظ صحت و غیر آن، برابر باشند و یکی بر دیگری ترجیح نداشته باشد؛ و در صورت ترجیح، مانند اینکه راوی یکی اضبط از راوی دیگری باشد، روایت اضبط مقدم می‌شود. و اگر اضطراب موجب اختلاف در حکم یا خدشه در سند روایت نگردد، حدیث از ضعف خارج می‌شود.[۲۰] بعضی گفته‌اند اگر اختلاف گزارش‌ها، در معنی یا سند روایت آسیب وارد کند، آن روایت از درجه صحت ساقط وگرنه مورد عمل قرار می‌گیرد.[۲۱]
عوامل اضطراب حدیث
از مهم‌ترین عوامل اضطراب در حدیث، منع نقل و تدوین حدیث، غفلت و تسامح راوی، تقطیع نادرست و نقل به معنا می‌باشد. نیز گاهی عدم آشنایی راوی با زبان عربی باعث می‌گردد که در احادیث نقل شدهٔ او اضطراب دیده شود؛ مانند روایات عمار ساباطی که به سبب عجمی بودنش مضطرب‌المتن است.[۲۲] برخی نیز تصرف راویان، عدم بیان سبب صدور حدیث، اشتباه ناسخان،[۲۳] وجود جو تقیه و عدم ضبط راوی را از دیگر عوامل اضطراب در حدیث دانسته‌اند.[۲۴]
پانویس
- ↑ «حدیث مضطرب»، ج۳، ص۲۷۲.
- ↑ صدر، نهایة الدرایة، نشر مشعر، ص۲۲۴؛ مامقانی، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، ۱۴۱۱ق، ص۳۸۶.
- ↑ سبحانی، اصول الحدیث وأحکامه فی علم الدّرایة، دارإحیاء التراث العربی، ص۱۱۷.
- ↑ مسعودی، آسیب شناخت حدیث، ۱۳۸۹ش، ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ جدیدی‌نژاد، دانش رجال از دیدگاه اهل سنت، ۱۳۸۱ش، ص۱۶۰.
- ↑ دلبری، آسیب‌شناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۳۵۸ و ۳۵۹.
- ↑ دلبری، و دیگران، «تحلیل اضطراب در متن احادیث فقهی از نگاه صاحب‌جواهر»، ص۵۴.
- ↑ میرداماد، الرواشح السماویة، ۱۴۲۲ق، ص۲۷۳.
- ↑ معروف الحسنی، دراسات فی الحدیث والمحدّثین، بیروت، ص۵۵ و ۵۶؛ شهید ثانی، الرعایه فی علم الدرایه، ۱۴۰۸ق، ص۱۴۶؛ شهید ثانی، شرح البدایة فی علم الدرایة، ضیاء فیروزآبادی، ص۱۴۹.
- ↑ مؤدب، علم الدرایة تطبیقی، ۱۳۹۱ش، ص۲۶۳.
- ↑ میرجلیلی، «بازخوانی نارسایی اضطراب حدیث، حکم و چگونگی تعامل با آن»، ص۱۳۰.
- ↑ دلبری، آسیب‌شناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۳۵۸.
- ↑ مسعودی، آسیب شناخت حدیث، ۱۳۸۹ش. ص۹۱.
- ↑ مسعودی، آسیب شناخت حدیث، ۱۳۸۹ش، ص۹۰.
- ↑ میردامادی، علم رجال و درایه بررسی و نقد، ۱۳۹۶ش، ص۲۸.
- ↑ دلبری، آسیب‌شناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش. ص۳۶۳.
- ↑ مسعودی، آسیب شناخت حدیث، ۱۳۸۹ش. ص۹۱ و ۹۲.
- ↑ میرداماد، الرواشح السماویه، ۱۴۰۵ق، ص۱۹۱؛ محقق حلی، المعتبر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص ۱۹۹.
- ↑ شهید ثانی، الرعایة فی علم الدرایه، ۱۴۰۸ق، ص۱۴۷ تا ۱۴۹.
- ↑ «حدیث مضطرب»، ج۳، ص۲۷۲؛ مؤدب، علم الدرایة تطبیقی، ۱۳۹۱ش، ص۲۶۳.
- ↑ مدیرشانه‌چی، علم الحدیث و درایة الحدیث، ۱۳۷۸ش. ص۱۶۳.
- ↑ دلبری، آسیب‌شناسی فهم حدیث، ۱۳۹۱ش، ص۳۶۳.
- ↑ دلبری، و دیگران، «تحلیل اضطراب در متن احادیث فقهی از نگاه صاحب‌جواهر»، ص۵۹ تا ۶۲.
- ↑ میرجلیلی، «بازخوانی نارسایی اضطراب حدیث، حکم و چگونگی تعامل با آن»، ص۱۳۱ تا ۱۳۴.
منابع
- جدیدی‌نژاد، محمد رضا، دانش رجال از دیدگاه اهل سنت، قم، مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث، ۱۳۸۱ش.
- «حدیث مضطرب»، در فرهنگ فقه فارسی، زیر نظر سید محمود هاشمی شاهرودی، ج۳، قم، مؤسسه دائرة المعارف الفقه الاسلامی، ۱۳۸۷ش.
- دلبری، سید علی، و همکاران، «تحلیل اضطراب در متن احادیث فقهی از نگاه صاحب‌جواهر»، در فقه و اصول، شماره ۳، شماره پیاپی ۱۳۰، سال ۵۴، پاییز ۱۴۰۱ش.
- دلبری، علی، آسیب‌شناسی فهم حدیث، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۹۱ش.
- سبحانی، جعفر، اصول الحدیث و أحکامه فی علم الدّرایة، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الرعایه فی علم الدرایه، قم، مکتبه آیت‌الله المرعشی العامه، ۱۴۰۸ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، شرح البدایة فی علم الدرایة، قم، ضیاء فیروزآبادی، بی‌تا.
- صدر، حسن، نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهایی، بی‌جا، مشعر، بی‌تا.
- مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایة فی علم الدرایة، قم، مؤسسة آل البیت (علیهم السلام) لإحیاء التراث، ۱۴۱۱ق.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، المعتبر، قم، مؤسسة سید الشهداء(ع)، ۱۴۰۷ق.
- مدیرشانه‌چی، کاظم، علم الحدیث و درایة الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- مسعودی، عبدالهادی، آسیب شناخت حدیث، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۹ش.
- معروف الحسنی، هاشم، دراسات فی الحدیث والمحدّثین، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، بی‌تا.
- مؤدب، رضا، علم الدرایة تطبیقی، قم، مرکز بین‌المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص)، ۱۳۹۱ش.
- میرجلیلی، علی محمد، «بازخوانی نارسایی اضطراب حدیث، حکم و چگونگی تعامل با آن»، در حدیث پژوهی، شماره ۱، سال اول، بهار و تابستان ۱۳۸۸ش.
- میردامادی، مجتبی، علم رجال و درایه بررسی و نقد، تهران، میراث فرهیختگان، ۱۳۹۶ش.
- میرداماد، میر محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویة، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۲ق.
- میرداماد، میر محمدباقر بن محمد، الرواشح السماویه، قم، منشورات مکتبه آیة الله العظمی المرعشی النجفی، ۱۴۰۵ق.