منتهی المقال فی احوال الرجال (کتاب)

منتهی المقال فی احوال الرجال

اطلاعات کتاب
نویسنده	ابوعلی حائری
زبان	عربی
تعداد جلد	۷ جلد
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام
تاریخ نشر	۱۴۱۶ق

منتهی المقال فی احوال الرجال، معروف به منتهی المقال نوشته ابوعلی حائری (۱۱۵۹-۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ق) در شرح حال راویان حدیث.

نویسنده در این کتاب شرح حال راویان حدیث را به ترتیب حروف الفباء بیان کرده است. وی در مقدمه کتاب مباحثی مانند تاریخ زندگانی ائمه و فوایدی از علم رجال را یادآور می‌شود. حائری در این کتاب مجاهیل(افرادی را که در رجال نامی از آن‌ها نیامده است، اما در سند روایات هستند) ذکر نکرده است. اما بعدها شاگردش، درویش علی حائری رسالۀ «تکملة رجال أبی‌علی»، و محمد علی بن قاسم آل کشکول حائری کتاب کمال منتهی المقال را به منظور تکمیل منتهی المقال(ذکر مجاهیل) نوشتند. مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام در ۱۴۱۶ق منتهی المقال را در ۷ جلد تصحیح و چاپ کرده است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: ابوعلی حائری

محمد بن اسماعیل بن عبدالجبار مشهور به ابوعلی حائری (۱۱۵۹-۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ق/۱۷۴۶-۱۸۰۰یا ۱۸۰۱م)، رجال شناس و فقیه امامی سدۀ سیزدهم، از نوادگان ابن سینا و از شاگردان وحید بهبهانی.

انگیزه

در اوایل قرن یازدهم میرزا محمد بن علی‌بن ابراهیم استرآبادی (متوفی ۱۰۲۸) کتاب رجالی خود موسوم به (منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال) را تألیف کرد. این کتاب مورد توجه بسیاری از فقها و دانشمندان رجال قرار گرفت و عده زیادی بر آن شرح یا تعلیقه نوشتند که «تعلیقة منهج المقال» معروف به «التعلیقة البهبهانیة» از آقا محمد‌باقر بن محمد اکمل وحید بهبهانی (متوفی ۱۲۰۵) معروفترین آنهاست. ابوعلی حائری (۱۱۵۹ – ۱۲۱۶)، وقتی عدم مراجعه طلاب به دو کتاب فوق را ملاحظه کرد، تصمیم گرفت کتابی رجالی بنویسد که امتیازات آنها را داشته و در عین حال مختصر باشد و از تشویش و پراکنده کاری جلوگیری کند. به همین جهت کتاب «منتهی المقال فی احوال الرجال» را تألیف کرد که نامش ناظر به کتاب «منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال» است.

روش

نویسنده در این کتاب ذیل نام هر یک از راویان – که به ترتیب الفبا ذکر شده‌اند – کلام استرآبادی را از «رجال کبیر» نقل کرده و سپس تعلیقات وحید بهبهانی را به دنبال آن می‌آورد؛ آنگاه کلمات علمای دیگر را نقل کرده و نظر خود را نیز با قلت یا اقول بیان می‌کند وی با بیان نظر شیخ محمد امین کاظمی در هدایة المحدثین آن را به پایان برده است.

حائری به جهت رعایت اختصار در دیباچه رمزهایی را برای اشاره به برخی اشخاص، کتاب‌ها و... معرفی می‌کند. به عنوان نمونه کش به کشی،م به مجهول، ل به صحابه و صه به خلاصه الاقوال فی معرفه الرجال اشاره دارد.

مصادر کتاب

حائری در نگارش منتهی المقال از کتاب‌های زیر بهره برده است:

• رجال کشی
• رجال نجاشی
• الفهرست طوسی
• رجال طوسی
• خلاصة الاقول علامه حلی
• ایضاح الاشتباه علامه حلی
• رجال برقی
• رجال ابن داوود
• معالم العلما ابن شهر آشوب
• فهرست اسماء علماء الشیعه و مصنّفیهم؛ منتجب الدین رازی
• رجال العقیقی؛ علی بن احمد عقیقی
• تحریر الطاووسی؛ جمال الدین ابی منصور حسن بن زین الدین بن علی بن احمد عاملی جبعی
• منهج المقال فی تحقیق احوال الرجال یا رجال الکبیر؛ محمد بن علی استرآبادی
• تعلیقة منج المقال؛ وحید بهبهانی
• بلغة المحدثین؛ سلیمان بن عبدالله ماحوزی
• معراج اهل الکمال؛ سلیمان بن عبدالله ماحوزی
• مجمع الرجال؛ عنایة الله قهبایی
• حاوی الاقوال فی معرفة الرجال؛ عبدالنبی جزائری
• نقد الرجال؛ مصطفی بن حسین تفرشی
• امل الآمل؛ شیخ حر عاملی
• هدایة المحدثین معروف به مشرکات کاظمی. (محمد امین بن محمد علی بن فرج الله کاظمی.

محتوا

مؤلف کتاب را به پنج مقدمه، اصل و یک خاتمه تقسیم کرده است. وی در مقدمه کتاب تاریخ زندگانی ائمه(ع)، کسانی که امام زمان(عج) را دیده یا بر کرامات آن حضرت آگاهی یافته‌اند، کنیه‌های معصومین نزد رجالیان، مشترکات(اسامی افرادی که در صورت اطلاق اشتباه می‌شوند) و فوائد علم رجال را مطرح کرده است. وی این فوائد را از استادش وحید بهبهانی گرفته است.

پس از مقدمه شرح حال راویان را به ترتیب الفبا بیان می‌کند، و سپس کنیه‌ها را شروع می‌کند و این قسمت را نیز به ابوابی تقسیم می‌کند. مانند:

• کسانی که با اب شروع می‌شوند.
• کسانی که با ابن شروع می‌شوند.
• کسانی با اخ شروع می‌شوند.
• القاب
• ذکر زنان راوی یا صحابی.

سپس کتاب را با خاتمه به پایان می‌برد و می‌گوید که خاتمه ۱۲ فائده مهم را در بر دارد برخی از آنها را میرزا ذکر کرده است ولی هنگام بیان فوائد تنها ۵ فائده را بیان می‌کند. برخی از متأخران از وی، علت عدم ذکر تمام فوائد را اشتغال وی به تألیفات دیگر دانسته‌اند.

آغاز کتاب تحت عنوان مقدمه اولی درباره تاریخ ولادت و وفات پیامبر و امامان (ع) با روایتی از تهذیب شیخ طوسی است که براساس آن پیامبر(ص) ۱۷ ربیع الاول، عام الفیل در مکه به دنیا آمده و ۲۷ رجب در سن ۴۰ سالگی به رسالت مبعوث شده و دوشنبه دو شب باقی مانده از ماه صفر در سال ۱۱ هجرت در ۶۳ سالگی با مسمومیت از دنیا رفته است. نویسنده این نقل را دیدگاه مشهور دانسته است. پایان بخش کتاب خاتمه‌ای است که در آن ۵ فائده را نقل کرده که پنجمین آنها این است که شیخ طوسی در دوکتاب تهذیب و استبصار و نیز شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه از افرادی روایت نقل کرده‌اند که در زمانشان نبوده‌اند و نویسنده منتهی المقال به صورت خلاصه توجیهی برای درستی نقل شیخ صدوق و شیخ طوسی برای نقل از این افراد(خواه موثق وغیره ) بیان کرده است.

زمان نگارش

مؤلف در مقدمه گاهی در کتاب بر وحید بهبهانی با جمله «سلمه الله» و گاهی با «رحمه الله» درود می‌فرستند که معلوم می‌شود قسمتی از کتاب در حیات وحید بهبهانی قسمتی دیگر پس از وفات او تألیف شده است.

شروح و تعلیقات

مؤلف در این کتاب «مجاهیل» (افرادی را که در رجال نامی از آنها نیامده است، اما در سند روایات وجود دارند) را ذکر نکرده است، با این استدلال که فایده‌ای در ذکر آنها نیست. شاگرد ابوعلی، درویش علی حائری رساله‌ای به نام «تکلمة رجال أبی‌علی» تدوین کرده و افرادی را که استادش از رجال خود ساقط کرده(مجاهیل)، استدراک نموده است تا کتاب استاد را تکمیل کرده باشد. همچنین محمد علی بن قاسم آل کشکول حائری به دستور استادش شریف العلماء کتاب کمال منتهی المقال را به همین منظور نوشته است.

برخی از علماء که بر منتهی المقال حاشیه نوشته‌اند، عبارتند از:

• سید صدرالدین عاملی؛ تعلیقات او بر منتهی المقال غیر مدون بوده است که سید حسن صدرالدین نوۀ برادرش آن را در کتابی مرتب کرده و نکت الرجال نامیده است.
• سید ابوتراب خوانساری
• میرزا حسین نوری
• سید شهاب الدین مرعشی نوه‌اش
• شیخ ملا علی بن میرزا خلیل طهرانی
• سید شرف الدین علی بن محمد مرعشی تبریزی
• سید ابی محمد حسن بن سید هادی بن محمد علی برادر صدرالدین موسوی عاملی

شرح رجال ابی علی محمد جعفر شریعتمدار الأسترآبادی المتوفی فی حدود سنة ۱۳۱۵

نسخه‌ها

• نسخه خطی کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۹۸۵. این نسخه را سید محمد مشکات به کتابخانه دانشگاه اهدا کرده است. در فهرست دانشگاه تهران کتابت این نسخه به خود مؤلف نسبت داده شده است. و در آن تاریخ ۱۸ ربیع الاول ۱۱۹۴ دیده می‌شود.
• نسخه خطی کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم به شمارۀ ۵۲۷۴. کتابت آن به خط فرزند مؤلف صورت گرفته است.تاریخ کتابت آن ۲ ذی القعده ۱۲۴۵ق صورت گرفته است.
• نسخه سنگی: این نسخه را شیخ محمدتقی بن محمدعلی خوانساری در روز یک شنبه ۶ جماد الاولی ۱۲۶۷ق کتابت کرده است.

چاپ

مؤسسه آل‌البیت علیهم السلام در ۱۴۱۶ق مصادف با دویستمین سالگرد درگذشت ابوعلی این کتاب را در ۷ جلد تصحیح و چاپ کرده است. این تصحیح بر اساس دو نسخه خطی و یک نسخه سنگی انجام شده که یک نسخه خطی آن ظاهراً خط خود مؤلف است که در دانشگاه تهران وجود دارد. در این کتاب رمزهای زیادی است و گرچه مؤلف در ابتدای کتاب، آنها را توضیح داده است، اما به خاطر سپردن آنها مشکل و برای هر صفحه کتاب چند بار به مقدمه آن مراجعه کردن مشکل‌تر است؛ اما دراین تصحیح چون تقریباً تمامی آن اقوال به منابع اصلی ارجاع داده شده، این مشکل بر طرف گردیده است. کثرت پاورقی‌ها و اصلاح نام افرادی که در متن کتاب آمده، اما با مصادر اصلی مطابق نیستند، حکایت از تلاش و زحمت فراوان مصححان و محققان آن دارد.

پیوند به بیرون

مشاهده متن منتهی المقال