 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
حسینیه از مکان‌های مذهبی شیعیان است که بیشتر در آن، مراسمِ سوگواری امام حسین(ع) و شهدای کربلا برگزار می‌شود. در مناطق گوناگون شیعه‌نشین نام‌هایی مانند مَأتَم، امامباره، عاشورخانه و عزاخانه برای اشاره به این مکان به کار می‌رود.
| سوگواری محرم | |
|---|---|
 تابلوی عصر عاشورا یکی از آثار نگارگری محمود فرشچیان | |
| رویدادها | |
| نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) • نامه امام حسین(ع) به اشراف بصره • روز عاشورا • واقعه کربلا • واقعه عاشورا (از نگاه آمار) • روزشمار واقعه عاشورا • اسیران کربلا | |
| افراد | |
| امام حسین(ع) • علی اکبر • علی‌اصغر • عباس بن علی • حضرت زینب(س) • سکینه بنت حسین • فاطمه دختر امام حسین • مسلم بن عقیل • شهیدان کربلا • اسیران کربلا | |
| جای‌ها | |
| حرم امام حسین(ع) • تل زینبیه • حرم حضرت عباس(ع) • گودال قتلگاه • بین‌الحرمین • نهر علقمه | |
| مناسبت‌ها | |
| تاسوعا • عاشورا • دهه محرم • اربعین • دهه صفر | |
| مراسم | |
| مرثیه‌خوانی • نوحه • تعزیه • روضه • زنجیرزنی • سینه‌زنی • سقاخانه • سنج و دمام • دسته عزاداری • شام غریبان • تشت‌گذاری • نخل‌گردانی • قمه‌زنی • راهپیمایی اربعین • تابوت‌گردانی • مراسم تابوت | |
در بسیاری از محله‌های شهرهای شیعه‌نشین دست کم یک حسینیه دائم وجود دارد. گفته شده که لکهنو (در اواسط دهه ۱۲۱۰) حدود ۲۰۰۰ و تهران (در اواخر دهه ۱۳۴۰ش) حدود ۶۳۰ حسینیه داشته است. براساس آمار (۱۳۷۵ش)، ۷۵۲۸ حسینیه در ایران وجود داشته که بیش از ۱۱% کل اماکن دینی و مذهبی این کشور را تشکیل می‌داده است.
کارکرد اختصاصی حسینیه‌ها، برگزاری مراسم سنّتی عزاداری و روضه خوانی به ویژه برای امام حسین(ع) و یارانش و کارکرد عمومی آنها، برگزاری آیین‌های مذهبی و فرهنگی است.
بیشتر حسینیه‌ها، معماری ساده‌ای دارند. کارکرد حسینیه در محرم و صفر بیشتر است. هزینه‌های آن، معمولا از کمکهای مردمی تامین می‌شود.
تاریخچه
واژه حسینیه در نوشته‌های قدیمی وجود ندارد. ظاهراً حسینیه‌ها، در امتداد ساختارهای مسجد، زاویه، تکیه و در نتیجه تلفیق و بازتولید بخش‌هایی از ساختار و کارکردهای آنها، به وجود آمده‌اند. به احتمال زیاد، نخستین حسینیه‌ها از عصر صفوی به بعد و در حوزه فرهنگی شیعی ایران پدیدآمده است.
مردم دوره آل بویه، به دستور معزالدوله دیلمی در ۳۵۲ق، در روز عاشورا خیمه‌هایی برای عزاداری در خیابان‌ها برپا می‌کردند.[۱] در برپایی خیمه، از داربست‌های چوبی یا فلزی استفاده می‌شد و روی آن را با پارچه‌های برزنتی می‌پوشاندند. این رسم همچنان باقیست.
در منابع متقدم، درباره احداث بناهای دائم با عنوان حسینیه، گزارشی نیامده و پیشترها، عزاداری، در مساجد، حرم معصومان، امامزاده ها، بازارها، تکیه‌ها و... برگزار می‌شده است. به احتمال قوی، اختصاص بنایی به نام حسینیه، از دوره قاجار تثبیت شده است، چنان که تاریخِ بنای حسینیه‌های مهم و معروف نیز تاریخی قدیم‌تر را نشان نمی‌دهد.[۲]
حسینیه در مناطق مختلف
نامگذاری مکان‌های ویژه عزاداری حسینی، در مناطق گوناگون شیعه‌نشین تابع مناسبات و ادبیات محلی بوده است؛ مثلاً در ایران و عراق، بیشتر از واژه تکیه استفاده می‌شده و در روندی رو به رشد، حسینیه در کنار واژه‌هایی چون میدان و چهارسوق به کار می‌رفته است. در ایران معاصر، بیشترِ مکان‌هایی که برای برگزاری مراسم عزاداری حسینی بنا می‌شوند حسینیه نامیده می‌شوند[۳]و تقریباً دیگر هیچ مکان نوساخته‌ای را با این کاربرد، تکیه نمی‌نامند و حتی در بازسازی‌ها، نام تکیه‌ها را به حسینیه یا مسجد برمی‌گردانند.[۴]
شیعیان عمان و بحرین درباره این مکانها از واژه مَأتَم، شیعیان شبه قاره و پاکستان از امام بارا/ امامباره، عاشورخانه و عزاخانه، و در افغانستان از واژه منبر استفاده می‌کرده‌اند.[۵]
کارکردها
برپایی سوگواری
با وجود اهمیت زیاد مساجد، حسینیه‌ها در اجرای مراسم ویژه سوگواری شیعی (سینه زنی، روضه خوانی و وعظ و در برخی مناطق، تعزیه خوانی) جایگاهی ویژه دارد. بارزترین کارکردهای حسینیه‌ها عبارتند از: برپایی سوگواری دردهه اول محرّم یا اول محرّم تا ۲۸ صفر برای امام حسین(ع)؛ مراسم سوگواری یا میلاد، برای پیامبر(ص) یا دیگر معصومان(ع) در دیگر روزهای سال قمری؛ مراسم ماه رمضان، به ویژه در شبهای قدر؛ مجالس قرائت قرآن؛ اجرای مجالس ترحیم شهروندان؛ و سایر برنامه‌های مذهبی و فرهنگی.
تقویت روحیه همدلی
پررونق‌ترین مرکز ارتباط جمعی شیعیان در محرّم و صفر، حسینیه‌ها هستند. حضور و همیاری مردم در این مکانها برای آماده سازی و تأمین خدمات و اجرای مراسم، بدون در نظر گرفتن سن و جنسیت و وضع مالی و جایگاه و رتبه اجتماعی، امکان گسترده‌ای برای تقویت حس همدلی و همبستگی شیعیان فراهم می‌آورد.
چون حسینیه‌های هر محل، معمولا حائز هویتِ محلی ویژه خود هستند، این کارکرد اجتماعی حسینیه‌ها در مقیاس محله، مناسبات عمیق و ریشه داری را در میان ساکنان، ایجاد و تقویت می‌کند؛ تقویت همبستگی در حسینیه‌های متعلق به جمعیتهای مهاجر یا مسافر در شهرهای دیگر، مثلا حسینیه‌های آذربایجانیها و حسینیه کربلایی‌ها در تهران[۶] و حسینیه‌های ایرانیان در عتبات عالیات، بارزتر است.
کارهای عام‌المنفعه
در دوره‌های اخیر، حسینیه‌ها مرکزی برای برنامه‌های عام‌المنفعه، از جمله تشکیل صندوق‌های قرض الحسنه، نیز هستند.
سکونتگاه موقت زائران در شهرهای زیارتی
در شهرهای زیارتی پراهمیتی چون کربلا و نجف، حسینیه‌ها برای پذیرایی از مسافران نیز به کار می‌روند؛ مانند حسینیه تهرانی‌ها در کربلا، که بزرگ‌ترین حسینیه آنجا به شمار می‌رفت و با هدایا و نذورات مردم تهران ساخته شده بود. این حسینیه، علاوه برداشتن شبستانی وسیع در طبقه اول و زیرزمین‌های بزرگ و متعدد، بیش از دویست اتاق برای سکونت زائران داشت ولی در جریان قیام شیعیان عراق، در ۱۳۷۰ش به دست ارتش بعث ویران شد.[۷] حسینیه احکام و محدودیت‌های مسجد را ندارد.[۸]
سبک معماری
.jpg)
بیشتر حسینیه‌ها معماری ساده‌ای دارند و فضایی سرپوشیده برای تجمع‌اند ولی بعضی از آنها از لحاظ تزیینات داخلی و بیرونی دارای اهمیت‌اند، مانند حسینیه شیخ محمدتقی فرحی و حسینیه آقا شیخ علی در بهشهر مازندران و حسینیه مشیر.[۹] حسینیه ارشاد نیز که با اهداف فرهنگی و اجتماعی در حدود سال ۱۳۴۵ش در تهران تأسیس شده، از معماری مدرن و تالار برگزاری سخنرانی برخوردار است.
حسینیه‌ها معمولاً بناهایی منفردند ولی گاهی در مجموعه‌ای شامل باغ، مسجد، ایوان، حمام و بازارچه و... نیز بنا می‌شوند، مانند حسینیه مشیر در شیراز[۱۰]و حسینیه امیر سلیمانی در تهران.[۱۱]
نقش حسینیه در معماری شهری
در بسیاری موارد از لحاظ موقعیت در بافتِ شهری (مثلاً در شهرهای نائین، زواره، تفت و میبد)، حسینیه‌ها نقطه ارتباط اصلی میان خیابان‌ها هستند و بخش مهمی از کالبد معماری شهر را تشکیل می‌دهند و مهم‌ترین فضای سرپوشیده هر محله محسوب می‌شوند.[۱۲]
نامگذاری حسینیه‌ها
گاه، نام واقف یا بانی را بر روی حسینیه می‌گذارند، مثل حسینیه سیدمحمد صالح در کربلا، حسینیه اصطهباناتی در نجف و حسینیه مؤمن علی یزدی در کاظمین[۱۳] یا آنها را به نام اصناف می‌خوانند، مانند حسینیه خیاط‌ها، حسینیه دبّاغ‌ها، حسینیه صبّاغ‌ها، هر سه در بیرجند[۱۴] یا حسینیه خرازها، حسینیه نجارها، حسینیه قنادها و حسینیه بزازها، همگی در سبزوار.[۱۵] حسینیه‌هایی که اهالی برخی شهرها در شهرهای دیگر بنا می‌کنند، به نام گروه مهاجران یا زائران خوانده می‌شوند، مانند حسینیه اصفهانی‌ها، حسینیه تهرانی‌ها، حسینیه قمی‌ها، و حسینیه آذربایجانیها، همگی در کربلا[۱۶]حسینیه صنف لباس فروشان و آهن فروشان در تهران. برخی حسینیه‌ها نیز به نام محله‌ای که در آن واقع شده‌اند خوانده می‌شوند، از جمله در نائین، ابیانه و کاشان.[۱۷] نامگذاری حسینیه‌ها به نام امامان و معصومان و فرزندان آنها نیز مرسوم است.[۱۸]
هزینه‌ها و درآمدها
تأمین هزینه‌های احداث، نگهداری و برگزاری مراسم در حسینیه‌ها را برخی بانیانِ متمول برعهده می‌گیرند و معمولاً درآمدها یا املاکی را به این منظور وقف می‌کنند. گاه این هزینه‌ها را مردم به صورت دسته جمعی برعهده می‌گیرند. برخی نیز منزل خود را به طور دائم یا موقت به صورت حسینیه درمی‌آورند. غیر از انگیزه عمومی مذهبی، نذر برای شفای بیماران یا حصول موفقیت در کاری مهم نیز از انگیزه‌های احداث حسینیه‌های دائم یا موقت است.[۱۹]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ فقیهی، آل بویه و اوضاع زمان ایشان، ۱۳۵۷ش، ص۴۶۶.
- ↑ رک دایرةالمعارف تشیع، ذیل مدخل‌های حسینیه
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۴۵.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۱۰؛ شاطری، واژه نامه محرم، ۱۳۸۳ش، ص۳۳.
- ↑ توسلی، حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها در معماری ایران، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۲؛ جانب اللهی، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت، ۱۳۶۶ش، ص۱۵ـ۲۰؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل"Imam-bara"؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ذیل “اِمامْ باره”؛ دایرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد، ذیل واژه حسینیه؛ تاسی، ۵۳؛ فرهنگ، جامعه شناسی و مردم شناسی شیعیان افغانستان، ص۳۰۸ـ۳۱۸؛ ولی، المساجد فی الاسلام، ص۱۲۵ـ۱۲۶.
- ↑ https://basijnews.ir/fa/news/9371371/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C%D9%87
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۸۴.
- ↑ «تفاوت مسجد و حسینیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ رک. همایونی، حسینیه مشیر، ص۱۰ـ۱۴؛ ستوده، از آستارا تا اِستارباد، ج۴، ص۶۹۰ـ۶۹۱.
- ↑ همایونی، حسینیه مشیر، ص۱۰ـ۱۴؛ دایرةالمعارف تشیع، ذیل “حسینیه مشیر”.
- ↑ ر ک. تابنده، خورشید تابنده: شرح احوال و آثار عالم ربّانی و عارف صمدانی حضرت آقاحاج سلطان حسین تابنده گنابادی، ص۲۴۹ـ۲۵۵؛ دایرةالمعارف تشیع، ذیل “حسینیه امیرسلیمانی”.
- ↑ سلطان زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ص۱۳۱.
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۱۰۱.
- ↑ رضائی، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، ص۱۲۶ـ۱۲۷.
- ↑ محمدی، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق، ص۲۶۱.
- ↑ انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۸۳ـ۸۴
- ↑ ر ک. سلطان زاده، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، ص۱۳۰؛ بلوکباشی، نخل گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، ص۵۹، ۶۱؛ مشهدی نوش آبادی، نوش آباد در آینه تاریخ، ص۱۰.
- ↑ معتمدی، عزاداری سنتی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۵۱، ۱۶۵، ۱۶۸، ۱۸۰ و جاهای دیگر
- ↑ ر ک. انصاری قمی، موقوفات ایرانیان در عراق، ص۸۳ـ۸۴؛ شهری باف، طهران قدیم، ج۲، ص۳۶۰؛ طعمه، کربلاء فی الذاکرة، ص۱۸۰ـ۱۸۱؛ دایرةالمعارف جهان اسلام آکسفورد، همانجا.
منابع
- انصاری قمی، محمدرضا، “موقوفات ایرانیان در عراق”، وقف: میراث جاویدان، سال ۲،ش ۱ (بهار ۱۳۷۳)،ش ۳ (پاییز ۱۳۷۳)، سال ۳،ش ۱ (بهار ۱۳۷۴).
- بلوکباشی، علی، نخل گردانی: نمایش تمثیلی از جاودانگی حیات شهیدان، تهران ۱۳۸۰ش.
- تابنده، علی، خورشید تابنده: شرح احوال و آثار عالم ربّانی و عارف صمدانی حضرت آقاحاج سلطان حسین تابنده گنابادی “رضاعلیشاه” (طاب ثراه)، تهران ۱۳۷۳ش.
- «تفاوت مسجد و حسینیه»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ انتشار: ۲۱ آبان ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۲ مرداد ۱۴۰۳ش.
- توسلی، محمود، حسینیه‌ها ـ تکایا ـ مصلی‌ها در معماری ایران: دوره اسلامی، به کوشش محمدیوسف کیانی، تهران، جهاد دانشگاهی، ۱۳۶۶ش.
- جانب اللهی، محمدسعید، تأثیر اماکن مذهبی بر بافت محلات سنتی شهرستان تفت، در مجموعه مقالات مردم شناسی، دفتر۳، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، مرکز مردم شناسی، ۱۳۶۶ش.
- دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ش ـ، ذیل “اِمامْباره” (از یداللّه غلامی).
- دایرةالمعارف تشیع، زیرنظر احمدصدر حاج سید جوادی، کامران فانی، و بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۶ش. ذیل “حسینیه ارشاد” (از حسن یوسفی اشکوری)، “حسینیه امیرسلیمانی”، “حسینیه مشیر” (از پرویز ورجاوند).
- رضائی، جمال، بیرجندنامه: بیرجند در آغاز سده چهاردهم خورشیدی، به اهتمام محمود رفیعی، تهران ۱۳۸۱ش.
- ستوده، منوچهر، از آستارا تا اِستارباد، تهران ۱۳۴۹ش.
- سلطان زاده، حسین، روند شکل گیری شهر و مراکز مذهبی در ایران، تهران ۱۳۶۲ش.
- سلطان زاده، حسین، نائین: شهر هزاره‌های تاریخی، تهران ۱۳۷۴ش؛
- شاطری، علی اصغر، واژه نامه محرّم (کاشان)، تهران، انتشارات مرسل، ۱۳۸۳ش.
- شهری باف، جعفر، طهران قدیم، تهران ۱۳۸۱ش.
- طعمه، سلمان هادی، کربلاء فی الذاکرة، بغداد ۱۹۸۸.
- فرهنگ، محمدحسین، جامعه شناسی و مردم شناسی شیعیان افغانستان، قم ۱۳۸۰ش.
- فقیهی، علی اصغر، آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم در آن عصر، تهران، انتشارات صبا، ۱۳۵۷ش.
- محمدی، محمود، فرهنگ اماکن و جغرافیای تاریخی بیهق (سبزوار) براساس معجم البلدان یاقوت و تاریخ بیهق، سبزوار ۱۳۸۱ش.
- مشهدی نوش آبادی، محمد، نوش آباد در آینه تاریخ: آثار تاریخی و فرهنگ، کاشان ۱۳۷۸ش.
- معتمدی، حسین، عزاداری سنتی شیعیان در بیوت علما و حوزه‌های علمیه و کشورهای جهان، قم، م‍وس‍س‍ه انتشارات عصر ظه‍ور، ۱۳۷۸ش.
- میرمحمدی، حمیدرضا، “پراکندگی جغرافیایی اماکن مذهبی کشور در قالب استانی”، مسجد،ش ۵۸ (مهر و آبان ۱۳۸۰).
- ولی، محمدطه، المساجد فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
- همایونی، صادق، حسینیه مشیر، عکاسی از عباس بهمنی و منوچهر چهره نگار شیرازی، تهران ۱۳۷۱ش.
- EI2, s.v. "Imam-bara", (by K. A. Nizami).
- The Oxford encyclopedia of the Modern Islamic world, ed. John L. Esposito, New York 1995, s.v. "Husayniyah" (by Gustav Thaiss).
- Garcin de Tassy, Muslim festival in India and other essays, tr. and ed M. Waseem, Delhi 1997.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دانشنامه جهان اسلام
- دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی