مخزن العرفان در تفسیر قرآن (کتاب)

تفسیر مخزن العرفان

مَخزَنُ العِرفان در تفسیر قرآن اثر سیده نصرت بیگم امین اصفهانی در تفسیر کامل قرآن به زبان فارسی که به شیوه استدلالی، کلامی و روایی نگاشته شده است.

درباره مؤلف

مقالهٔ اصلی: سیده نصرت امین

سیده نصرت امین معروف به بانو امین، متولد ۱۲۷۴ش در اصفهان، صاحب تفسیر مخزن العرفان، فقیه، عارف و مفسر شیعی معاصر است. او آثار متعددش را با نام بانوی ایرانی منتشر نمود.

انگیزه تألیف

نویسنده، علت نگارش و دغدغه خود را چنین بیان می‌کند: «مدت زمانی بود که گاه و بیگاه در فکر بودم که تفسیر مختصری بنویسم و از کلمات آل عصمت علیهم السّلام اقتباس نموده و از بیانات مفسرین خوشه چینی نمایم که شاید به این واسطه از مفسرین و از متدبّرین در قرآن محسوب گردم لکن متأسفانه موانعی جلو راه خود میدیدم که طی این طریق پر خطر را متعذر بلکه متعسر می‌پنداشتم.
از طرفی ضعف نفس و فرومایگی سد راه میشد از طرفی تهدید و منع شارع از تفسیر برأی جلوگیر بود و جرأت وارد شدن در این وادی هولناک را نمی‌کردم لکن از طرف دیگر حس طلب نمی‌گذاشت راحت باشم.»

روش مفسر

مفسّر مخزن العرفان، اغلب در آغاز سور به بیان تعداد آیات، مکی یا مدنی بودن سوره و فضایل قرائت سوره پرداخته است، سپس آیه را ترجمه کرده و در توضیح آیات، به بیان و شرح لغات و کلمات آیه از قبیل نماز، انفاق، رزق، تقوی، کفر، علم و غیره می‌پردازد.

در بیان لغت‌ها بیشتر از گفتار مفسران استفاده برده است, در اوایل تفسیر، آیات را دسته دسته در تعداد کم (۲ الی ۳) آیه ذکر کرده، سپس به توضیح آنها همت گماشته و در مواردی که توضیح و تفسیر آیات کم بوده، آیات بیشتری را یکجا با هم آورده است. در این تفسیر، از آیات دیگر قرآن مجید و گاهی از گفتار مفسران دیگر خصوصا طنطاوی کمک گرفته است. در مواردی از قبیل هدایت و اختصاص آن به متقین شبهات و سؤالاتی را مطرح و سپس پاسخ می‌گوید.

با اینکه در سراسر تفسیر چهره مفسّر به عنوان یک عارف واقعی جلوه‌گر است لکن آیات و احادیث را به روشی باطنی و تأویلات عرفانی بیان نمی‌کند.

منابع تفسیر

مجتهده امین در تفسیر خود از تفاسیر شیعه و سنّی بهره برده و کلام آنها را ذکر کرده است از قبیل: تفسیر ملا صدرا، مجمع البیان، تفسیر قمی، روض الجنان و روح الجنان، تفسیر عیاشی، کشف الاسرار، منهج الصادقین، المیزان، البرهان، جواهر، روح البیان، تفسیر بیضاوی و در المنثور(سیوطی). در لابلای گفتارش از مفسران صحابه و تابعین چون ابن عباس، ابن مسعود و عکرمه نیز بهره جسته است.

مفسر در بیان برخی مطالب از احادیث استفاده کرده و از راویان خاص و عام، حدیث نقل کرده و بیشتر از کتب حدیثی مانند: کافی، بحار الانوار و عیون اخبار الرضا روایت ذکر کرده است.

ویژگی‌ها

بانو امین در ضمن تفسیر آیات، به مباحث علوم قرآنی از قبیل اعجاز، حروف مقطعه، محکم و متشابه و به ندرت به شأن نزول پرداخته است. درباره اعجاز در آیات، تحدّی را بیان و اعجاز قرآن را از جنبه‌های مختلف بررسی میکند.

مفسّر در ضمن تفسیر، به مباحث کلامی می‌پردازد و در مباحثی از قبیل اضلال خداوند، عصمت انبیا، جبر و اختیار، نعمت الهی مطالبی ایراد می‌کند.

گاهی از نظرات فلاسفه در تفسیر و بیان خود افزوده و از گفتار فلاسفه اسلامی چون صدر المتألهین و بو علی سینا استفاده کرده است.

مفسر، به لغت و اشتقاق و غیر آن هم پرداخته اما نه به دقّت تفاسیری چون مجمع البیان, در توضیح آیات، بیان و شرح لغات بحث کرده است.

مفسر مخزن العرفان نیز آیات فقهی و عبادی را تا حد نیاز شرح داده و درباره وظایف انسانها گفتاری را آورده و در صورت لزوم حدیثی را نقل و شرح کرده است.

چاپ

این تفسیر در حیات مؤلف در ۱۵جلد بین سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۵۴ش در اصفهان چاپ شده است.

منابع

• غروی نایینی،نهله، تفسیر مخزن العرفان و مفسر آن، بینات، بهار ۱۳۷۸ - شماره ۲۱.
• سیده نصرت امین، مخزن العرفان در تقسیر قرآن، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
• خرمشاهی، بهاءالدین، دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، دوستان - ناهید، ۱۳۷۷ش.

پیوند به بیرون

• تفسیر مخزن العرفان و مفسر آن