کاربر:Bazeli/صفحه تمرین۳
بسم الله
رحمت الهی از صفات فعلیه خدا به معنای
جایگاه
رحمت از صفات[۱] و اسمای[۲] فعلیه خداوند است. برخی آن را به اراده خیر رساندن و دفع شرّ معنا کرده و از صفات ذات شمرده‌اند.[۳]
در آیات فراوانی از صفت رحمت الهی سخن گفته شده است.
آیات قرآن:
واژه رحیم به جز بسم الله آغاز سوره‌ها، ۱۱۴ بار در قرآن تکرار شده است.[۴]
انَّ اللَّه كانَ بِكُمْ رَحيماً (سوره نساء، آیه ۲۹)
وَ انتَ ارْحَمُ الرّاحِمِيْنَ: خداوند چهار بار در قرآن[۵] با صفت ارحم الراحمین خوانده شده است.[۶]
و هو ارحم الراحمین (یوسف، آیه ۶۴ و ۹۲)
ذوالرحمة و ذورحمة: خداوند سه بار[۷] با این عنوان در قرآن توصیف شده است.[۸]
در تفاسیر، روایات، کلام اسلامی و نیز آموزه‌های عرفانی[۹] از رحمت الهی بحث و گفتگو شده است.
مفهوم‌شناسی
به گفته علامه طباطبایی، رحمت به معنای تأثّر درونی و قلبیِ خاصی است که هنگام مشاهده شخص نیازمند به وجود می‌آید و فرد متأثِّر شده را به برطرف کردن نیاز او وامی‌دارد؛ اما رحمت در مورد خدای متعال به معنای عطا کردن و برآوردن حاجت و نیاز است و تأثر قلبی درباره خداوند صادق نیست.[۱۰] وی در تعریفی دیگر، رحمت را به اعطای نعمت به مستحق آن و رفع نیاز نیازمندان و رساندن هر چیزی به سعادتی که شایسته آن است، تعریف کرده است.[۱۱]
ملامحسن فیض کاشانی رحمت را بهرهٔ خیر رساندن به نیازمندان از روی لطف و عنایت تعریف کرده و رحمت الهی را داری سه ویژگی دانسته است: تام است؛ زیرا خداوند اراده کرده از روی لطف و عنایت، حاجت‌های نیازمندان را برآورده کند؛ عام است؛ چون رحمت خداوند مستحق و غیرمستحق، دنیا و آخرت و ضروریات و غیرضروریات را شامل می‌شود؛ کامل است و دارای نقص نیست؛ به این دلیل که رحمت الهی خالی از دلسوزی است که موجب رنجش رحیم شده و او را به سوی برآورده کردن حاجت مرحوم (کسی که مورد رحمت قرار می‌گیرد) برمی‌انگیزاند.[۱۲]
از نظر وی دلسوزی و رقت در معنای رحمت دخالتی ندارد و رحمت به ثمره و نتیجه آن دلسوزی حاصل می‌شود.[۱۳] آیت‌الله سبحانی با استناد به سخن لغت‌شناسانی همچون ابن فارس و راغب اصفهانی، گفته است ظاهر کلام لغت‌شناسان این است که رقّت قلب و دلسوزی جزو معنای رحمت است؛ اما دلیل عقلی سبب می‌شود که در توصیف خداوند به رحمت به کار نرود.[۱۴]
برخی رحمت را به رقت قلب و انعطافی که تفضل و احسان را در پی دارد، تعریف کرده و از این جهت که خداوند از رقت قلب و انفعال منزه است، اطلاق آن بر خدا را مجاز دانسته‌اند.[۱۵]
رحمت عام و خاص خدا: رحمان و رحیم
رحمت خداوند دو گونه است:
- رحمت عام یا رحمانیّه: این نوع رحمت الهی همه انسان‌ها اعلم از کافر و مؤمن را شامل می‌شود؛
- رحمت خاص یا رحیمیّه: رحمت دائمی است که تنها اختصاص به افراد مؤمن و صالح دارد.[۱۶]
مرتضی مطهری رحمت رحمانیه خدا را شامل تمام موجودات و گسترده در سراسر جهان و سراسر جهان را مظهر رحمانیت خدا دانسته است.[۱۷] ابن‌عربی نیز رحمت رحمانیه و عام را شامل جمیع خلق دانسته و گفته است مراد از آن وجود بخشیدن به هر موجودی است.[۱۸] در روایتی از امام صادق(ع) نقل شده که خداوند نسبت به جمیع آفریده‌هایش رحمان و فقط نسبت به مؤمنین رحیم است.[۱۹]
از نظر مرتضی مطهری، رحمت رحیمیه برخلاف رحمت رحمانیه، وابسته به صلاحیت و اعمال صالح شخص بوده و نتیجه اعمال صالح او است.[۲۰]
از رحمت رحمانیه به رحمت اِمْتنانیّه و از رحمت رحیمیّه به رحمت وجوبیّه نیز تعبیر شده است.[۲۱]
وجوب رحمت:
«كَتَبَ عَلَى نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ؛ رحمت را بر خویشتن واجب گردانیده است. (سوره انعام، آیه ۱۲)
در تفسیر «کتب علی نفسه الرحمة» گفته شده، یعنی خداوند رحمت بر بندگانش را بر خود واجب کرده است.[۲۲] از نظر آیت‌الله جوادی آملی، مفسر و فیلسوف شیعی، مراد از وجوب رحمت، وجوب آن از خداوند است نه بر خداوند، به این معنا که ما یقین داریم که خداوند چنین کاری می‌کند نه اینکه باید چنین کاری بکند؛ زیرا باید و وجوب تحمیلی نسبت به خداوند معنا ندارد.[۲۳] وی بر این باور است که قدرت خدا، رحمت خدا را تثبیت می‌کند و علم خدا، رحمت او را جهت می‌دهد. از ذاتی که سرچشمه همه کمالات است و قدرت و علم و حیات دارد، رحمت از او بر بندگان ضروری است.[۲۴]
گستره رحمت الهی
در آیات[۲۵] و روایات[۲۶] و دعاهای متعددی[۲۷] همچون دعای کمیل[۲۸] و جوشن کبیر[۲۹] رحمت خداوند چنان گسترده توصیف شده که همه چیز را دربرمی‌گیرد. برای نمونه در آیه ۱۵۶ سوره اعراف آمده است: «وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْءٍ؛ و رحمتم همه چیز را فرا گرفته است».
فَقُلْ رَبّكُمْ ذُو رَحْمَة واسِعَة.(انعام/147)
و برحمتك التي وسعت كل شيء
أنت الّذي سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه
يا مَن سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ غَضَبَه
أنت الّذي تَسعيٰ رَحمتُهُ أمامَ غَضبه
برخی از مفسران با استناد به آیه ۵۳ سوره زمر، ناامیدی از رحمت الهی را حرام شمرده‌اند.[۳۰]
برخی از عارفان همچون ابن‌عربی در تفسیر رحمت گسترده خدا رحمت را به معنای عطا کردن وجود به هر موجودی تعریف کرده و گفته است از آنجا که وجود همه موجودات از سوی خدا به آنها عطا شده است، ازاین‌رو، رحمت خدا همه اشیاء را فرا گرفته است.[۳۱]
((أما أسبقية الرحمة فلأن اللَّه تعالى أوجد بها الأشياء في صور أعيانها الثابتة على نحو ما ظهرت عليه في وجودها، و قبل أن يوجد تمييز بين خير و شر أو طاعة و معصية.ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۱، ص۱۲۱.))
از نظر مرتضی مطهری، رحمت الهی، همیشه در جهان جریان دارد و بر غضب و خشم الهی مقدم است. وی، امدادهای غیبی، آمرزش گناهان، اصالت داشتن صحت و سلامتی و اتفاقی و استثنائی بودن بیماری را از جمله شواهد مقدم بودن و غلبه داشتن رحمت بر غضب دانسته است.[۳۲]
برای جعبه نقل قول:
44- م، تفسير الإمام عليه السلام قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع اللَّهُ رَحِيمٌ بِعِبَادِهِ وَ مِنْ رَحْمَتِهِ أَنَّهُ خَلَقَ مِائَةَ رَحْمَةٍ جَعَلَ مِنْهَا رَحْمَةً وَاحِدَةً فِي الْخَلْقِ كُلِّهِمْ فَبِهَا يَتَرَاحَمُ النَّاسُ وَ تَرْحَمُ الْوَالِدَةُ وَلَدَهَا وَ تَحَنَّنُ الْأُمَّهَاتُ[1] مِنَ الْحَيَوَانَاتِ عَلَى أَوْلَادِهَا فَإِذَا كَانَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ أَضَافَ هَذِهِ الرَّحْمَةَ الْوَاحِدَةَ إِلَى تِسْعٍ وَ تِسْعِينَ رَحْمَةً فَيَرْحَمُ بِهَا أُمَّةَ مُحَمَّدٍ ....
خداوند نسبت به بندگانش رحيم است و از رحمت او اين است كه يكصد شاخه رحمت آفريده، يكى از آن را بين تمام بندگان تقسيم كرده و به واسطه آن، مردم نسبت به يكديگر مهربانند و مادر نسبت به فرزند خود مهر مى ورزد... در روز قيامت اين رحمت را به نود و نه قسمت ديگر اضافه مى كند و با همه آنها امت پيغمبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را مشمول رحمتش قرار مى دهد!).
التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري عليه السلام، ص: 37؛ بحار الأنوار (ط - بيروت)، ج8، ص: ۴۴
پانویس
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۲۶ و ۲۷؛ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۸۴۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۵؛ خمینی، تفسیر سوره حمد، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۲.
- ↑ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۸۴۷.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۳۵۵.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۵۱؛ سوره یوسف، آیه ۶۴ و ۹۲؛ سوره انبیاء، آیه ۸۳.
- ↑ مکارم شیرازی، پیام قرآن، ۱۳۸۶ش، ج۴، ص۳۵۵؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ سوره انعام، آیه ۱۳۳ و ۱۴۷؛ سوره کهف، آیه ۵۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۴۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌عربی، الفصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۱، ص۱۵۱و۱۷۷، ج۲، ص۱۲۰ و ۲۰۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۸.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۲۶.
- ↑ فیض کاشانی، علم الیقین، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۵۹ و ۱۶۰.
- ↑ فیض کاشانی، علم الیقین، ۱۴۱۸ق، ج۱، ص۱۶۰.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۱۴۲.
- ↑ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۸۴۷.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۱، ص۱۸؛ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۱، ص۲۳؛ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۲، ص۲۶۲.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۱۷۸.
- ↑ ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۱۱۴.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲۷، ص۱۷۹.
- ↑ تهانوی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، ۱۹۹۶م، ج۱، ص۸۴۹.
- ↑ قمی، تفسیر القمی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۱۹۴؛ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ۱۳۹۰ق، ج۷، ص۲۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۲۴۷.
- ↑ سوره اعراف، آیه ۱۵۶؛ سوره انعام، آیه ۱۴۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۷۲؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۷، ص۲۸۷، ج۵۳،ص۱۱، ج۸۶، ص۳۵۲، ج۹۲، ص۴۳۳.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۲۴۰ و ج۲، ص۶۰۴؛مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۴، ص۲۵۶.
- ↑ شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ۱۴۱۱ق، ج۲، ص۸۴۴.
- ↑ کفعمی، البلد الأمین و الدرع الحصین، ۱۴۱۸ق، ص۴۰۴.
- ↑ قرشی، تفسیر احسن الحدیث، ۱۳۷۵ش، ج۹، ص۳۱۰.
- ↑ ابن‌عربی، فصوص الحکم، ۱۳۵۶ق، ج۱، ص۱۲۰ و ج۲،ص۲۰۵ و ۲۰۶؛ خمینی، تفسیر سوره حمد، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۲.
- ↑ مطهری، عدل الهی، نشر صدرا، ص۲۳۱ و ۲۳۲.
منابع
- ابن‌عربی، محیی‌الدین، فصوص الحکم، قاهره، دار إحیاء الکتب العربیة، چاپ اول، ۱۳۵۶ق/۱۹۴۶م.
- تهانوی، محمدعلی، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم، تحقیق علی دحروج، بیروت، مکتبة لبنان ناشرون، چاپ اول، ۱۹۹۶م.
- جوادی آملی، عبدالله، توحید در قرآن؛ تفسیر موضوعی قرآن کریم، تحقیق و نگارش حیدرعلی ایوبی، قم، اسراء، چاپ هشتم، ۱۳۹۵ش.
- خمینی، سید روح‌الله، تفسیر سوره حمد، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۹۲ش.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاءالتراث العربی، بی‌تا.
- طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چاپ دوم، ۱۳۹۰ق.
- فیض کاشانی، محمدمحسن، علم الیقین، تحقیق و تصحیح محسن بیدارفر، قم، بیدار، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- قرشی، سید علی‌اکبر، تفسیر احسن الحدیث، تهران، بنیاد بعثت، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزایری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.