دائرة المعارف الشیعیة العامة (کتاب)

دائرة المعارف الشیعیة العامة

اطلاعات کتاب
نویسنده	محمدحسین اعلمی حائری
تاریخ نگارش	۱۳۷۴ق
موضوع	اسلام، شیعه
سبک	دائرة المعارف
زبان	عربی
تعداد جلد	۱۸ جلد
قطع	وزیری
اطلاعات نشر
ناشر	مؤسسة الاعلمی للمطبوعات
محل نشر	بیروت
تاریخ نشر	۱۴۱۳ق
نوبت چاپ	دوم
نسخه الکترونیکی	دائرة المعارف الشیعیة العامة

دائرة المعارف الشیعیه العامة یک دانشنامه جامع به زبان عربی درباره جهان اسلام و تشیع است که توسط محمدحسین اعلمی حائری (درگذشت: ۱۳۹۱ق) در هجده جلد تألیف شده است. این اثر ابتدا با نام «مُقتَبس الأثَر و مُجدد ما دُثر مِن تاريخِ البَشَر» شناخته می‌شد، اما بعدها با عنوان «دائرة المعارف الشیعیه العامة» منتشر شد و به «دائرة المعارف اعلمی» شهرت یافت.

این دانشنامه به موضوعات تاریخی، دینی، تمدنی، جغرافیایی، نجومی، پزشکی و علمی می‌پردازد و اطلاعات گسترده‌ای درباره پیامبران، امامان شیعه، علمای اسلام، راویان حدیث، شاعران، مورخان و شخصیت‌های برجسته ارائه می‌دهد. نویسنده در تألیف این اثر از منابع متعدد بهره برده و تدوین آن بیست سال به طول انجامیده است.

با وجود مزایای فراوان، «دائرة المعارف الشیعیه العامة» با نقدهایی نیز مواجه شده است، از جمله، نبود روش علمی دقیق در گردآوری مطالب، تمرکز بیش از حد بر زندگی‌نامه افراد، کمبود اطلاعات درباره شهرهای شیعه‌نشین و ارجاع مکرر به منابع اهل سنت. با این حال، این اثر همچنان یکی از منابع مهم درباره تاریخ و فرهنگ تشیع محسوب می‌شود.

معرفی

دائرة المعارف الشیعیه العامة، که ابتدا با نام «مُقتَبس الأثَر و مُجدد ما دُثر مِن تاريخِ البَشَر» شناخته می‌شد، یک دانشنامه عربی درباره جهان اسلام و تشیع است که توسط محمدحسین اعلمی حائری (۱۳۲۰-۱۳۹۱ق) در هجده جلد تألیف شده است. این اثر توسط مؤسسة الاعلمی للمطبوعات در لبنان منتشر شد و به «دائرة المعارف اعلمی» شهرت یافت. عالمانی مانند سید ابوالحسن اصفهانی، سید هبةالدین شهرستانی، احمد امین انطاکی، محمدحسین کاشف‌الغطاء و محمدعلی غروی اردوبادی، بر این دائرة المعارف تقریظ نوشته و آن را ستوده‌اند.

انگیزه تألیف

به گفته محمدحسین اعلمی، (مؤلف کتاب) انگیزه او از تألیف این اثر، سخنی از محمدحسین کاشف‌الغطاء بود که گفته بود: «سیزده قرن از فرقه امامیه می‌گذرد و در هر قرن علما و مؤلفان بزرگی در علوم مختلف وجود داشته‌اند، اما سرنوشت آن‌ها هنوز معلوم نیست.» همچنین، به دلیل کاستی‌هایی که در منابع درباره جهان اسلام و تشیع وجود داشت، مانند نبود نام بعضی از علما، کتاب‌های آنان، شهرها، قبیله‌ها و یا تعریف دقیق واژه‌های خاص، انگیزه تألیف این اثر فراهم شد.

درباره مؤلف

محمدحسین اعلمی از فقیهان شیعه قرن چهاردهم هجری قمری بود. او تحصیلات خود را در حوزه‌های علمیه نجف، کربلا و قم گذراند. اعلمی از عالمان متعددی اجازات روایت و اجتهاد دریافت کرد. وی در سفر حج خود، با بزرگان اهل‌سنت دیدار و گفتگو کرد. اعلمی در ۲۶ ذی‌الحجه ۱۳۹۱ق در قم درگذشت و در حرم حضرت معصومه(س) دفن شد.

محتوای کتاب

دائرة المعارف الشیعیه العامة شامل بسیاری از مطالب تاریخی، تمدنی، جغرافیایی، نجومی، طبی، دینی و غیردینی است؛ مطالبی مانند:

• سرگذشت بسیاری از پیامبران، جانشینان و یارانشان؛
• سرگذشت امامان شیعه و فرزندان ایشان و راویان حدیث؛
• اخبار پادشاهان، امیران، وزیران و سرگذست اقوام گذشته‌،
• اخبار عالمان، فقیهان، حافظان قرآن، محدثان، واعظان، قاریان، شاعران، ادیبان، مداحان، مورخان، حکیمان، طبیبان، جراحان و فیلسوفان؛
• حکایت‌های مختلف؛
• علوم مختلف مانند صرف، نحو، معانی، بلاغت، بدیع، منطق، لغت، قرائت، تفسیر، حدیث، اصول، فقه، کلام، ریاضیات، و فنون گوناگون و حتی معنای برخی واژه‌ها.

نویسنده همچنین در ابتدای اثرش مطالبی را درباره اجداد پیامبر اسلام(ص)، از عبدالله بن عبدالمطلب تا حضرت آدم(ع) بیان کرده است.

تقریظ محمدحسین کاشف‌الغطاء

به بخش‌هایی از این دایره‌المعارف ارزشمند نگاه کردم. مؤلف نهایت تلاش خود را به کار گرفته و به خوبی عمل کرده است. این کتاب از مهم‌ترین و سودمندترین تصنیفات است.

منابع مورد استفاده و روش تدوین

ازجمله کتاب‌هایی که نویسنده در نوشتن این کتاب از آنها کمک گرفته است، می‌توان به این موارد اشاره کرد: مَناهِل الضرب فی اَنسابِ العَرَب اثر سید جعفر اعرجی، النَّفْحَةُ العَنْبَریَة فی آلِ خَیرُ البَرِیَّه، تَنبیهُ وسنی العَین فی وَلَدِ الحسن و الحسین(ع)، تاریخ المَدِینَه المُنَورَه، بَحرُ الاَنساب، اَمالی شیخ مفید، الاِیقاظ فِی الفِرقَة الناجِیَة، مَجمَع الرِّجَال نوشته عنایت‌الله قهپایی، عُدَة الرَّجِال اثر سید محسن اعرجی.

به‌گفته محمدحسین اعلمی نوشتن این اثر ۲۰ سال زمان برده است که در آغاز کار فقط نام اشخاص و تبارشان را از حضرت آدم(ع) تا سال ۱۳۷۴ق آورده بود؛ ولی به مرور زمان دایره آن‌را گسترش داده تا اینکه به شکل یک دائرةالمعارف درآمد. تدوین کتاب بر اساس حروف الفبایی انجام گرفته است؛ ولی به مناسبت، مطالبی را هم که به آن ارتباط داشته، آورده است.

نقدها و کاستی‌ها

نقدهایی نیز به کتاب وارد شده است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فاقد روش علمی در جمع‌آوری مطالب.
• بیشتر عناوین کتاب در مورد افراد است و آن هم به صورت کامل ذکر نشده است.
• کتاب‌های مهم در آن نیامده است و تآلیفات افراد دارای تألیف نیامده است.
• منابع مورد استفاده مگر در موارد اندکی بیان نشده است.
• در مورد شهرهای شیعه نشین مطالب کمی بیان شده است؛ شهرهایی مانند نجف اشرف و قم حدود هفت صفحه بیشتر بحث نشده و به جز فضیلت‌های آن شهرها مطلب مهم دیگری بیان نشده است.
• با آنکه کتاب در مورد شیعه است ولی بیشتر به مطالب عمومی پرداخته شده است و به مطالب مهمی مانند ایمان، اسلام، کفر و شرک کمتر پرداخته شده است و مهم‌تر از آن اینکه به کتاب‌های اهل سنت ارجاع داده شده است.
• دو موضوع مستقل و غیر مرتبط با هم را در یک دائرة المعارف بیان کرده است.