عوالم چهارگانه
عَوالِم چهارگانه یا عوالم اَربَعه به عوالم لاهوت، جبروت، ملکوت و ناسوت گفته می‌شود. عالم لاهوت جهان مختص به خدا، عالم جبروت عالم عقل بدون تصور اجسام، عالم ملکوت عالم بدون اجسام با امکان تصور شکل و صورت و عالم ناسوت، عالم مختص به انسان‌ها و به معنای جهان جسمانی است. از این عوالم به صورت گسترده در فلسفه، عرفان و تفسیر نام برده شده است. برخی معتقدند که انسان در سیر کمال خود می‌تواند با مجاهدت و ریاضت و عدم دلبستگی به عالمی که در آن قرار دارد به عوالم بالاتر سفر کند؛ چنانکه هدف عارفان نیز گذر از عوالم پایین‌تر به عوالم بالاتر دانسته شده است.
معرفی اجمالی
در عالم هستی، چهار عالم کلی وجود دارد که به تناسب شدتِ وجود، ترتیب یافته‌اند.[۱] این عوالم لاهوت، جبروت، ملکوت و ناسوت هستند که به آنها عوالم چهارگانه گفته می‌شود.[۲] عالم لاهوت بالاترین مرتبه را در میان عوالم دارد و به ترتیب عوالم جبروت، ملکوت و ناسوت در رتبه‌های بعدی قرار دارند؛[۳] هرچند برخی عوالم را سه[۴] و حتی پنج‌گانه[۵] دانسته‌اند.
عوالم چهارگانه کاربرد گسترده‌ای در آثار فلسفه اسلامی، عرفان و کلام اسلامی داشته و حتی در تفسیر برخی از آیات قرآن از این عوالم نام برده شده است[۶] و کوشش‌هایی نیز در جهت تطبیق عالم‌ها با اصناف انسان‌ها صورت گرفته است و بر این اساس اهل عالم جبروت را همان «السابقون السابقون» و اهل عالم ملکوت را «اصحاب المیمنه» و اهل عالم مُلک و شهادت و محسوسات را «اصحاب المشئمه» می‌دانند.[۷]
عالَم لاهوت
عالم لاهوت اختصاص به خداوند[۸] و مرتبه ذات او دارد[۹] و فرمان‌های الهی[۱۰] و رحمت او از این عالم صادر می‌گردد.[۱۱] این جهان با نام‌های گوناگون فلسفی و عرفانی شناخته می‌شود.[۱۲] عالم وحدت،[۱۳] منشاء عقل و حکمت،[۱۴] خالق و روح ناسوت[۱۵] از ویژگی‌های عالم لاهوت دانسته شده است.
عالم لاهوت بر تمام جهان‌های ملکوت، جبروت و ناسوت که به نوعی جزء عالم خلق یعنی مخلوقات خدا هستند،[۱۶] احاطه داشته[۱۷] و بالاتر از تمامی آن‌هاست[۱۸] و به نوعی مغز و همه چیز هستی را در خود فراگرفته است.[۱۹]
اعتقاد به لاهوت از اعتقادات اسلامی دانسته شده[۲۰] چنانکه برخی از آیات قرآنی نیز در کلام مفسران به عالم لاهوت اشاره دارد[۲۱] و حتی جایگاه پیامبران الهی هنگام نزول وحی را عالم لاهوت دانسته‌اند.[۲۲] در برخی از احادیث برای امیرمؤمنان(ع) منزلتی از عالم لاهوت ذکر شده[۲۳] و عده‌ای مصداق بارز ولی خدا در قرآن را کسی می‌دانند که بتواند با گذر از لباس بشری، به قُدسِ لاهوت برسد.[۲۴]
عالَم جَبَروت
عالم جبروت به عالم عقل بدون تصور اجسام و خصوصیات آن گفته می‌شود.[۲۵] برای این عالم توسط فلاسفه و عارفان نام‌های گوناگونی چون عالم اسماء و صفات و عالم عقول ذکر شده است.[۲۶] عالم جبروت، پایین‌تر از عالم لاهوت[۲۷] و بالاتر از عالم ملکوت و ناسوت قرار داشته[۲۸] و مبدأ و سبب پیدایش این دو عالم است.[۲۹]
این عالَم را مکانی برای ذات و صفات خداوند دانسته‌اند.[۳۰] عده‌ای این عالم را نامحدود و نامتناهی دانسته و معتقدند که عظمت و بزرگی آن برای هیچکس قابل فهم نیست.[۳۱] در تفسیر بعضی از آیات به این عالم اشاره[۳۲] و در روایات[۳۳] و ادعیه[۳۴] به صورت گسترده نام برده شده است.
برخی معتقدند که انسان با اطاعت کامل از خداوند، می‌تواند به این عالم سفر کند؛[۳۵] همان‌طور که عارفان و سالکان در تلاش هستند تا بدین عالم راه یابند.[۳۶]
عالَم مَلَکوت
عالم ملکوت عالم بدون اجسام با امکان تصور شکل و صورت است.[۳۷] این جهان در مرتبه‌ای بالاتر از عالم ناسوت و پایین‌تر از عوالم جبروت و لاهوت قرار دارد.[۳۸] حکمای مسلمان مرگ را نقطه اتصال انسان به عالم ملکوت معرفی کرده و جایگاه انسان پس از مرگ را در این جهان دانسته‌اند؛[۳۹] همچنان‌که عده‌ای این عالم را عالم فرشتگان[۴۰] و حتی شیاطین و جن[۴۱] نیز ذکر کرده‌اند.
عده‌ای معتقدند که انسان با ریاضت و تزکیه نفس می‌تواند قبل از مرگ این جهان را مشاهده کند؛[۴۲] هرچند ملکوت در نگاه برخی جایگاه ندیدنی‌هایی است[۴۳] که جز اندکی همچون برخی پیامبران[۴۴] و همچنین معصومان[۴۵] توان درک آن را ندارند؛ لذا عده‌ای، یکی از شرایط امام را برخورداری از یقینی می‌دانند که توان درک عالم ملکوت را داشته باشد.[۴۶]
لفظ ملکوت در قرآن چهار بار ذکر شده است.[۴۷] قرآن حضرت ابراهیم(ع) را به‌عنوان یکی از افراد اهل یقین، از کسانی می‌داند که عالم ملکوت را مشاهده کرده است.[۴۸]
برای این عالم گونه‌ها[۴۹] و نام‌های مختلف فلسفی و عرفانی از جمله عالم معنا،[۵۰] عالم نفوس[۵۱] و عالم امر[۵۲] ذکر شده است.
عالَم ناسوت
عالم ناسوت یا عالم ملک جهان مختص به انسان[۵۳] و به معنای جهان جسمانی است.[۵۴] این عالم، پایین‌ترین مرتبه را در میان عوالم دارد[۵۵] و تغییر و نیستی از ویژگی‌های آن و اولین مرحله در سیر کمالی انسان محسوب می‌شود.[۵۶] گذر از ناسوت و عدم دلبستگی به آن، راه رسیدن به ملکوت دانسته شده است.[۵۷]
این واژه در مسیحیت[۵۸] و حتی در ادیان قبل از مسیحیت[۵۹] نیز مورد استفاده قرار گرفته است.
پانویس
- ↑ طباطبایی، رسائل توحیدی، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۸.
- ↑ شیروانی، بستان السیاحه، ۱۳۱۵ش، ص۲۸۶؛ محقق سبزواری، اسرار الحکم، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۸؛ طباطبایی، رسائل توحیدی، ۱۳۸۸ش، ص۱۵۸.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۲۲۷-۱۲۲۸.
- ↑ حسن زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۴۷؛ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، بی‌تا، ج۳، ص۳۷۲؛ اسفراینی، أنوار العرفان، ۱۳۸۳ش، ص۳۴۳.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۵۲.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: عالم لاهوت: سلطان علیشاه، ترجمه تفسیر بیان السعادة، ۱۳۷۲ش، ج۱۳، ص۱۴ و ج۱۳، ص۲۹۲. عالم جبروت: نسفی، بیان التنزیل، ۱۳۷۹ش، ص۶۰؛ نسفی؛ منسوب به امام جعفر صادق(ع)، مصباح الشریعه، ۱۳۶۰ش، ص۱۶۳. عالم ملکوت: طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۳۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ترجمه کمره‌ای، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۸۲۰؛ امین، تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن، بی‌تا، ج۱۳، ص۶۵.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۱۱۸.
- ↑ کاشفی، رشحات عین الحیاة، ۱۳۵۶ش، ج۱، ص۳۵۷؛ خاتمی، فرهنگ علم کلام، ۱۳۷۰ش، ص۱۵۶؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۲۳۰ و ج۳، ص۱۶۳۲.
- ↑ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۲۵۱-۲۵۲.
- ↑ مجهول، اصطلاحات صوفیان، ۱۳۸۸ش، ص۲۰۹؛ زرین‌کوب، سر نی، ۱۳۸۷ش، ج۲، ص۸۱۲.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۷۴۱؛ ج۲، ص۳۷۶، ۷۸۶، ۸۴۴، ۹۹۳، ۱۱۲۰، ۱۲۳۰؛ ج۳، ص۱۶۹۸، ۱۹۲۱، ۱۹۶۷، ۱۹۷۰.
- ↑ همدانی، تمهیدات، ۱۳۴۱ش، ص۳۷۹؛ مجهول، اصطلاحات صوفیان مرآت عشاق، ۱۳۸۸ش، ص۴۶.
- ↑ سبزواری، أسرار الحکم، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۲۲؛ سبزواری، شرح المنظومة، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴.
- ↑ صلیبا، فرهنگ فلسفی، ۱۳۶۶ش، ص۵۵۰.
- ↑ سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ۱۳۷۹ش، ص۳۱۷؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۲۲۷-۱۲۲۸.
- ↑ اسفراینی، أنوار العرفان، ۱۳۸۳ش، ص۴۱۴–۴۱۵؛ زرین‌کوب، سر نی، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۵۵۳.
- ↑ همایی، مولوی‌نامه، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۱۷؛ امین، مخزن العرفان، بی‌تا، ج۱۲، ص۲۳؛ بلاغی، حجة التفاسیر، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۷؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۴۴،ج۸، ص۸۳، ج۹، ص۴۵۲، ج۱۱، ص۲۸۴، ج۱۳، ص۸۹؛ صلیبا، فرهنگ فلسفی، ۱۳۶۶ش، ص۵۵۰.
- ↑ نریمانی، تفسیر عرفانی اشراق، قم، ص۳۹۵.
- ↑ مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ۱۳۷۲ش، ص۱۹۴.
- ↑ سلطان علیشاه، ترجمه تفسیر بیان السعادة، ۱۳۷۲ش، ج۱۳، ص۱۴ و ج۱۳، ص۲۹۲.
- ↑ سلطان علیشاه، ترجمه تفسیر بیان السعادة، ۱۳۷۲ش، ج۱۳، ص۴۳۹.
- ↑ حسینی تهرانی، امام شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۴، ص۸۵؛ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۵، ص۱۴۳، ج۷، ص۳۱۲.
- ↑ مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، ۱۳۸۲ش، ج۵، ص۷۲-۷۳.
- ↑ سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۶۵؛ مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الفلسفیة، ۱۴۱۴ق، ص۲۰۱؛ سهروردی، رسائل شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۶۵.
- ↑ سبزواری، شرح گلشن راز، ۱۳۸۶ش، ص۵۴۰؛ دهداری شیرازی، رسائل دهدار، ۱۳۷۵ش، ص۶۵.
- ↑ امین، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ۱۳۶۱ش، ج۱۲، ص۲۳؛ احمدپور، کتاب‌شناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۴۴.
- ↑ حسن‌زاده آملی، ممد الهمم، ۱۳۷۸ش، ص۱۸۷.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۶۳۱؛ نسفی، زبدة الحقائق، ۱۳۸۱ش، ص۷۶.
- ↑ نسفی، بیان التنزیل، ۱۳۷۹ش، ص۱۲۶؛ راز شیرازی، مناهج أنوار المعرفة، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۶۳۳.
- ↑ نسفی، الإنسان الکامل، ۱۳۸۶ش، ص۲۰۶.
- ↑ آشتیانی، شرح مقدمه قیصری، ۱۳۷۰ش، ص۴۵۹؛ نسفی، بیان التنزیل، ۱۳۷۹ش، ص۶۰؛ سمنانی، مصنفات فارسی، ۱۳۷۳ش، ص۱۴۲.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۲، ص۵۷۲ و ۵۸۴؛ مسعودی، اثبات الوصیه، ۱۴۲۶ق، ص۹.
- ↑ برای نمونه رجوع کن به: منسوب به امام رضا(ع)، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا(ع)، ص۱۳۲؛ ابن‌حیون، دعائم الإسلام، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۶۳؛ ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۳۳۷، ۵۱۳.
- ↑ سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۳.
- ↑ بحرالعلوم، رساله سیر و سلوک، ۱۴۲۵ق، ص۱۰۶؛ زرین‌کوب، سر نی، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۵۶۴؛ احمدپور، کتاب‌شناخت اخلاق اسلامی، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۲.
- ↑ سبزواری، اسرار الحکم، ۱۳۸۳ش، ص۴۸۲؛ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۱، ص۶۳۱؛ امین، تفسیر مخزن العرفان، ج۱۳، ص۶۵.
- ↑ امین، تفسیر مخزن العرفان، بی‌تا، ج۱۲، ص۲۳؛ رضایی اصفهانی، تفسیر قرآن مهر، ۱۳۸۷ش، ج۶، ص۱۳۲؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۹، ص۴۵۲.
- ↑ شهرزوری، نزهة الارواح، ۱۳۶۵ش، ص۹۴.
- ↑ ملاصدرا، سه رسائل فلسفی، ۱۳۸۷ش، ص۸۲؛ غفاری، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق، ۱۳۸۰، ص۸۰.
- ↑ عاملی، تفسیر عاملی، ۱۳۶۰ش، ج۴، ص۱۶۵.
- ↑ شهرزوری، نزهة الارواح، ۱۳۶۵ش، ص۹۴؛ ابن الهروی، انواریه، ۱۳۶۳ش، ص۲۱۵؛ سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۴۰۸؛ کاشانی، مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، ۱۳۸۰ش، ص۳۰۵.
- ↑ شعرانی، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۹۴.
- ↑ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۱۱۸.
- ↑ طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۴۱۳؛ طیب، اطیب البیان، ۱۳۶۹ش، ج۵، ص۱۱۸؛ حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ حسینی تهرانی، امام‌شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۷۱ش، ج۶، ص۲۷۵.
- ↑ طباطبایی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۱۸، ص۲۳۹.
- ↑ سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۵.
- ↑ سبزواری، اسرار الحکم، ۱۳۸۳ش، ص۴۸۲؛ امین، تفسیر مخزن العرفان، بی‌تا، ج۱۴، ص۸.
- ↑ امین، تفسیر مخزن العرفان، بی‌تا، ج۱۴، ص۸؛ کاشانی، مجموعه رسائل و مصنفات، ۱۳۸۰ش، ص۳۱۴.
- ↑ داماد، جذوات و مواقیت، ۱۳۸۰ش، ص۱۸؛ کاشفی، جواهر التفسیر، ۱۳۷۹ش، ص۳۷۲؛ رازی، چهارده رساله، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۳.
- ↑ خفاجی، شفاء الغلیل، بی‌تا، ج ۱، ص۲۶۴؛ زبیدی، تاج العروس، بی‌تا، ج ۳، ص۱۲۸.
- ↑ سجادی، فرهنگ معارف اسلامی، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۲۲۸ و ج۳، ص۱۹۸۲؛ سجادی، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، ۱۳۷۹ش، ص۳۲۱.
- ↑ صلیبا، فرهنگ فلسفی،۱۳۶۶ش، ص۵۵۰.
- ↑ کاشانی، مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، ۱۳۸۰ش، ص۲۲۴.
- ↑ حسینی تهرانی، معاد شناسی، ۱۴۲۳ق، ج۳ ص۲۴۸ و ج۷ ص۱۱۱ ؛ حسن زاده، مجموعه مقالات، ولایت تکوینی(۱)، ۱۳۷۶ش، ص۳۸؛ سهروردی، هیاکل النور، ۱۳۷۹ش، ص۲۷؛ محقق سبزواری، شرح المنظومة، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۲۱؛ سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، ج۳، ص۳۲۶.
- ↑ طوسی، تلخیص المحصل،۱۴۰۵ق، ص۲۶۰؛ حسنی رازی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، ۱۳۶۴ش، ص۲۴، مجلسی، احتجاجات، ۱۳۷۹ش، ج۱، ص۳۷؛ عامری، رسائل ابو الحسن عامری، ۱۳۷۵ ش، ص۲۹۷.
- ↑ حسینی تهرانی،امام شناسی، ۱۴۲۶ق، ج۱۸، ص۲۴۵؛ موسوی همدانی، ترجمه تفسیر المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۳، ص۴۹۵.
منابع
- ابن الهروی، محمد شریف نظام الدین احمد، انواریه(ترجمه و شرح حکمة الاشراق سهروردی)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۶۳ش.
- ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تحقیق علی‌اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۳ق.
- ابن حیون، نعمان بن محمد مغربی، دعائم الإسلام، تحقیق آصف فیضی، قم، مؤسسة آل‌البیت(ع)، ۱۳۸۵ق.
- احمدپور، مهدی، کتاب‌شناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- اسفراینی، ملا اسماعیل، أنوار العرفان، تحقیق سعید نظری، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۳ش.
- امین، سیده نصرت بیگم، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا
- آشتیانی، سید جلال الدین، شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ سوم، ۱۳۷۰ش.
- بحر العلوم، محمد مهدی بن مرتضی، رساله سیر و سلوک (تحفه الملوک فی السیر و السلوک)، مشهد، ملکوت نور قرآن، چاپ هفتم، ۱۴۲۵ق.
- بلاغی، عبدالحجه، حجة التفاسیر و بلاغ الإکسیر، قم، حکمت (چاپخانه)، ۱۳۸۶ق.
- حسن زاده آملی، حسن، مجموعه مقالات (ولایت تکوینی«۱»، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی تهران)، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۶ش.
- حسن زاده آملی، حسن، ممد الهمم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۳۷۸ش.
- حسنی رازی، سید مرتضی بن داعی، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران، اساطیر، ۱۳۶۴ش.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، امام شناسی، مشهد، علامه طباطبایی، چاپ سوم، ۱۴۲۶ش.
- حسینی تهرانی، سید محمد حسین، معاد شناسی، مشهد، نور ملکوت قرآن، ۱۴۲۳ش.
- خاتمی، احمد، فرهنگ علم کلام، تهران، صبا، ۱۳۷۰ش.
- خفاجی، احمدبن محمد، شفاء الغلیل، تحقیق کشاش محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی‌تا
- میرداماد، محمد باقر، جذوات و مواقیت، تهران، میراث مکتوب، ۱۳۸۰ش.
- دهداری شیرازی، محمد بن محمود، رسائل دهدار، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۵ش.
- راز شیرازی، ابو القاسم، مناهج أنوار المعرفة فی شرح مصباح الشریعة، تهران، خانقاه احمدی، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
- رازی، فخر الدین، شهاب الدین سهروردی، اثیر الدین ابهری، ذوالفضایل اخسیکتی و...، چهارده رساله، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- رضایی اصفهانی، محمدعلی، تفسیر قرآن مهر، قم، پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش.
- زبیدی، محمد بن محمد، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
- زرین کوب، عبدالحسین، سر نی، تهران، اننتشارات علمی، چاپ هفتم، ۱۳۸۷ش.
- سبزواری، محمدابراهیم، شرح گلشن راز، تهران، نشر علم، ۱۳۸۶ش.
- سبزواری، ملا هادی، اسرار الحکم، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- سبزواری، ملا هادی، شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق از آیت الله حسن زاده آملی، تهران، نشر ناب، ۱۳۷۹ش.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ اصطلاحات فلسفی ملاصدرا، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش.
- سلطان علیشاه، محمد بن حیدر، متن و ترجمه تفسیر شریف بیان السعادة فی مقامات العبادة، تهران، سر الاسرار، ۱۳۷۲ش.
- سمنانی، علاء الدوله، مصنفات فارسی سمنانی، تحقیق نجیب مایل هروی، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۸۳ش.
- سهروردی، شهاب الدین، رسائل شیخ اشراق، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- سهروردی، شهاب الدین، سهروردی، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، ۱۳۷۵ش، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ دوم، ۱۳۷۵ش.
- سهروردی، شهاب الدین، هیاکل النور، تهران، نشر نقطه، ۱۳۷۹ش.
- شعرانی، ابوالحسن، پژوهش‌های قرآنی علامه شعرانی در تفاسیر مجمع البیان، روح الجنان و منهج الصادقین، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
- شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحه، تهران، چاپخانه احمدی، ۱۳۱۵ش.
- شهرزوری، شمس الدین، نزهة الارواح و روضة الافراح (تاریخ الحکماء)، ترجمه از مقصود علی تبریزی، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۶۵ش.
- صلیبا، جمیل، منوچهر صانعی دره بیدی، فرهنگ فلسفی، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۶۶ش.
- طباطبایی، سید محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش.
- طوسی، خواجة نصیر الدین، تلخیص المحصل، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ق.
- طیب، عبدالحسین، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، چاپ دوم، ۱۳۶۹ش.
- عامری، ابوالحسن، رسائل ابو الحسن عامری، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۵ش
- عاملی، ابراهیم، تفسیر عاملی، تهران، کتابفروشی صدوق، ۱۳۶۰ش.
- غفاری، سید محمد خالد، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۸۰ش.
- قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۱ش.
- کاشانی، عبدالرزاق، کاشانی، مجموعه رسائل و مصنفات، تهران، میراث مکتوب، چاپ دوم، ۱۳۸۰ش.
- کاشفی، حسین بن علی، جواهر التفسیر، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، ۱۳۷۹ش.
- کاشفی، حسین بن علی، رشحات عین الحیاة فی مناقب مشایخ الطریقة النقشبندیة، تهران، بنیاد نیکوکاری نوریانی، ۱۳۵۶ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمد باقر، احتجاجات، ترجمه موسی خسروی، تهران، انتشارات اسلامیه، ۱۳۷۹ش.
- مجمع البحوث الاسلامیة، شرح المصطلحات الفلسفیة، مشهد، مجمع البحوث الاسلامیة، ۱۴۱۴ق.
- مجهول، اصطلاحات صوفیان مرآت عشاق، تهران، شرکت انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۸ش.
- محقق سبزواری، محمد باقر، اسرار الحکم، قم، مطبوعات دینی، ۱۳۸۳ش.
- مرکز فرهنگ و معارف قرآن، دایرة المعارف قرآن کریم، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ سوم، ۱۳۸۲ش.
- مسعودی، علی بن حسین، اثبات الوصیه، قم، انصاریان، چاپ سوم، ۱۴۲۶ق.
- مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۲ش.
- ملاصدرا، صدر الدین محمد بن ابراهیم، سه رسائل فلسفی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- منسوب به امام رضا(ع)، الفقه المنسوب إلی الإمام الرضا(ع)، مشهد، مؤسسة آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۶ق.
- موسوی همدانی، سید محمد باقر، ترجمه تفسیر المیزان، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش.
- نریمانی، علی، تفسیر عرفانی اشراق، قم، بی‌نا، بی‌تا.
- نسفی، عزیزالدین، الإنسان الکامل، تهران، انتشارات طهوری، چاپ هشتم، ۱۳۸۶ش.
- نسفی، عزیزالدین، بیان التنزیل، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۷۹ش.
- نسفی، عزیزالدین، زبدة الحقائق، تهران، انتشارات طهوری، چاپ دوم، ۱۳۸۱ش.
- همایی، جلال‌الدین، مولوی نامه؛ مولوی چه می‌گوید؟، تهران، نشر هما، چاپ دهم، ۱۳۸۵ش.
- همدانی، عین القضات، تمهیدات، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۴۱ش.