الازهر
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| تأسیس | ۳۶۱ق |
| بنیانگذار | حکومت فاطمیان مصر |
| رویکرد | سنی اعتدالی |
| گستره فعالیت | آموزش در قالب دانشگاه و مدارس ازهر، پژوهشهای اسلامی، صدور فتوا |
| مکان | بنای مرکزی در قاهره مصر |
| رئیس | احمد طیب |
| سایر | |
| فعالیت به زبان | عربی |
| وبگاه | |
اَلأزْهَر معروف به الأزهرُ الشریف، نهاد علمی و آموزشی کهن اسلامی است که به دست فاطمیان در سده چهارم قمری در قاهره بنا شد و به مدت دو سده مرکز تعلیم فقه و علوم شیعی بود. بعدها با سقوط فاطمیان، ازهر تبدیل به مرکز آموزش اهل سنت شد.
ازهر در جایگاه مهم‌ترین نهاد دینی مصر، در تاریخ این کشور نقش داشته است. این نهاد همچنین در سراسر جهان اسلام مورد احترام بوده و همچون نماینده اندیشه اسلام سنی شناخته شده است. ازهر در دوره‌هایی از سده بیستم میلادی یکی از کانون‌های اندیشه تقریب مذاهب اسلامی و اتحاد بین مسلمانان بوده است. تعدادی از علمایی که به مقام شیخ ازهر رسیدند به اندیشه وحدت و تقریب مذاهب اسلامی باور داشتند و با همکاری علمای شیعه گام‌هایی برای تثبیت و تقویت این اندیشه برداشتند. انتشار بیانیه‌ها و مقالات و فتواهایی در جهت تایید مذهب امامیه به عنوان یکی از مذاهب اسلامی، تدریس فقه امامی در دانشگاه ازهر و تشکیل نهاد دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة از جمله این گام‌ها بود.
ازهر شامل هیئت‌ها و بخش‌های مختلفی، از جمله هیئت کبار العلماء، مجلس الاعلی للازهر، دانشگاه الازهر، مدارس (ابتدایی تا پیش از دانشگاه)، کتابخانه و برخی مؤسسات دیگر آموزشی است. مشهورترین زیر مجموعه این نهاد دانشگاه ازهر با نزدیک نیم میلیون دانشجو است. دانشگاه ازهر شامل دانشکده‌های علوم اسلامی و علوم تجربی از جمله طب و مهندسی است و در کشورهای متعدد شعبه دارد.
تأسیس
جامع الازهر، نخستین مسجدی بود که فاطمیان بعد از تسلط بر مصر در شهر قاهره بنا کردند. جوهر الصقلی که فرمانده خلفای فاطمی در مصر بود ساخت این مسجد را در جمادی الاول سال ۳۵۹ق آغاز کرد و در رمضان سال ۳۶۱ق به پایان رساند. یک سال بعد در عید فطر سال ۳۶۲ق معز لدین‌الله (درگذشت ۳۶۵ق)، که در آن زمان خلیفه فاطمی بود، این مسجد را افتتاح کرد.[۱]
نام
این مسجد را جامع قاهره می‌نامیدند. بعدها بدان «الازهر» نیز گفتند. هر دو نام تا زمان مقریزی، در اوایل قرن نهم، کاربرد داشتند.[۲] گفته‌اند که نام ازهر از نام حضرت زهراء گرفته شده‌است. واژه الازهر به معنای روشن‌ترین است. گزارش شده که چراغانی این مسجد در شب‌های عید چنان چشم‌گیر بود که خلیفه فاطمی برجی برای تماشای آن روی دیوار قصر خود بنا کرده بود. از این‌رو برخی گفته‌اند که این مسجد را ازهر نامیدند چون از دیگر مساجد قاهره درخشان‌تر بود. برخی نیز گفته‌اند که نام ازهر از نام قصرهای مجاور این مسجد گرفته شده‌است که «قصور الزاهرة» خوانده می‌شدند.[۳]
تاریخ
جامع ازهر در ابتدا تنها مسجد بود اما در طی چند سال به یک مرکز آموزشی شیعی تبدیل شد. نخستین مجلس درس فقه شیعی در جامع ازهر در سال ۳۶۵ق برپا شد، یعنی چهار سال پس از ساخت مسجد. پیش از آن درس‌های فقه شیعی در داخل قصر سلطنتی برگزار می‌شد و درس‌های فقهی اهل سنت نیز در مساجد محلی برپا بود. نخستین کتاب‌هایی که در الازهر تدریس شد یکی دعائم الاسلام قاضی نعمان و دیگری الرسالة الوزیریة فی الفقه الشیعه تالیف یعقوب ابن کلس بود.[۴] در طول دوره فاطمیان ازهر از حمایت خلفای فاطمی برخوردار بود و موقوفاتی برای مخارج آن در نظر گرفته می‌شد.[۵]
ازهر پس از فاطمیان
بعد از سقوط فاطمیان ازهر جایگاه بلند خود را در عصر ایوبیان (۵۶۹-۶۵۰ق)، که مذهب سنی را دوباره در مصر رسمی کردند، از دست داد. در زمان صلاح‌الدین ایوبی (۵۶۴-۵۸۹ق) دیگر در جامع الازهر نماز جمعه برپا نشد.[۶] اما در دوران ممالیک(۶۴۸-۹۲۳ق)، ازهر دوباره ارزش گذشته را بازیافت. بیبرس(۶۵۸-۶۷۶ق)، سلطان مملوکی، کسی بود که ازهر را احیا کرد. یکی از فرماندهان او مسجد را بازسازی کرد و نماز جمعه بار دیگر در سال ۶۶۵ق در مسجد جامع ازهر برپا شد.[۷]
عثمانی
مصر در سال ۹۲۳ق به تصرف سلاطین عثمانی درآمد و بخشی از امپراتوری عثمانی شد. حکومت عثمانی در امور ازهر دخالتی نمی‌کرد و ازهر نیز به دلیل استقلال مالی بر پایه موقوفاتی که به آن تعلق داشت، به این دولت وابسته نشد.[۸] سلاطین عثمانی به ازهر و مشایخ آن احترام می‌گذاشتند.[۹]
شیخ ازهر
گفته‌اند که نخستین بار در عصر عثمانی بود که منصب شیخ الازهر ایجاد شد و گویا اولین فردی که چنین منصبی یافت محمد بن عبدالله الخرشی (۱۱۰۱ق) بود.[۱۰] برخی پژوهشگران برآنند که بیش از صد سال پیش از الخرشی نیز برخی علمای ازهر چنین جایگاهی داشته‌اند.[۱۱] برخی شواهد تاریخی نشان می‌دهد که شیخ ازهر با رضایت علمای ازهر و طلاب انتخاب و توسط والی مصر تایید می‌شده است.[۱۲]
مشایخ ازهر تا سال ۱۱۳۷ق که ابراهیم فیومی درگذشت مذهب مالکی داشتند. اما پس از او علمای شافعی به این مقام دست یافتند.[۱۳]
مشایخ ازهر و حمله ناپلئون به مصر
در فاصله سال ۱۲۱۳ تا ۱۲۱۶ق که مصر به اشغال فرانسه درآمد، شیوخ ازهر نقش میانجی مردم و حاکمان نظامی خارجی را داشتند.[۱۴] ناپلئون که وارد مصر شد (۱۷۹۸م) دیوانی را برای اداره مصر تشکیل و ده تن از علمای ازهر را در آن جای داد.[۱۵] با اینکه برخی ازهر را پرچمدار مبارزه با فرانسویان دانسته‌اند[۱۶]، تحلیل‌های دیگر حکایت از حمایت علمای برجسته ازهر از ناپلئون دارند.[۱۷] با اینکه طلبه‌ها و علمای رده میانی ازهر در دو شورشی که علیه فرانسویان در قاهره روی داد شرکت داشتند، اما علمای طراز اول ازهر با شورشیان همراه نبودند.[۱۸] بعد از شورش دوم شرقاوی ازهر به مدت حدود یک سال تعطیل کرد تا این نهاد از ناآرامی‌های سیاسی دور بماند.[۱۹]
محمدعلی‌پاشا
مشایخ ازهر در سال ۱۲۲۰ق در برابر فرمانداری که استانبول تعیین کرده بود مقاومت کردند و از حکومت محمدعلی پاشا در مصر حمایت کردند. اما محمدعلی پاشا بعد از به قدرت رسیدن تلاش کرد از قدرت ازهر بکاهد. او موقوفات مذهبی ازهر را ضبط کرد و در تعیین شیخ ازهر دخالت کرد.[۲۰]
نوگرایی در ازهر
نوگرایی در ازهر از سده نوزدهم و پس از آشنایی با علوم و دانشگاه‌های غربی مورد توجه قرار گرفت. محمد علی پاشا از انتقال دانش‌های جدید به ازهر استقبال کرد.[۲۱] از سال ۱۸۷۲ تا سال ۱۹۶۱ شش بار قوانینی برای اصلاح شیوه‌های آموزشی، ضوابط تدریس و مدت زمان تحصیل و مواد درسی و ساختار ازهر صادر شد.[۲۲] محمد عبده و مصطفی مراغی از جمله کسانی بودند که در نوسازی ازهر سهم داشتند.[۲۳] در ریاست جمهوری جمال عبدالناصر، در حالی که محمود شلتوت شیخ ازهر بود اصلاحات ازهر گام‌های دیگری برداشت و دانشکده‌هایی برای علوم غیراسلامی نظیر پزشکی و مهندسی و دانشکده اسلامی زنان به دانشگاه الازهر اضافه شد.[۲۴]
ساختار ازهر
امروزه و براساس قانونی که در سال ۱۹۶۱م به تصویب رسید، شیخ ازهر و وکیل آن را رئیس جمهور مصر منصوب می‌کند.[۲۵] مهم‌ترین بخش‌های ازهر به شرح زیر است:
- مجلس الاعلی للازهر. مجلسی است که از شیخ ازهر، وکیل ازهر، رئیس دانشگاه ازهر، روسای دانشکده‌های ازهر، ۴ نفر از مجمع بحوث الاسلامیه و تعدادی دیگر از نهادهای دولتی در این مجلس عضویت دارند.[۲۶]
- مجمع بحوث الاسلامیة. یک نهاد تحقیقاتی و مرجع صدور فتاوای دینی است. این مجمع دوازده گروه (لجنة) دارد. امور مرتبط به تبلیغ دینی و ارتباط با مناطق و علمای کشورهای دیگر را نیز این مجمع بر عهده دارد. اداره «الثقافة و البعوث الاسلامیة» زیر مجموعه این مجمع است.[۲۷]
- دانشگاه الازهر. بر اساس قانون ۱۹۶۱م دانشگاه ازهر از دانشکده‌های مطالعات اسلامی، مطالعات عربی، مدیریت، مهندسی، کشاورزی و طب تشکیل شده بود.[۲۸] دانشکده دختران که مخصوص تحصیل زنان است از سال ۱۹۶۲م تاسیس شد.[۲۹] این دانشگاه نزدیک به ۵۰۰ هزار دانشجو از ۱۰۷ کشور جهان دارد.[۳۰]
- معاهد الازهریة. موسسه‌ای است که مدیریت مراکز آموزش ابتدایی تا پیش از دانشگاه را بر عهده دارد.[۳۱]
مواضع سیاسی و مذهبی
تحلیل‌گران موضع‌گیری‌های سیاسی و مذهبی ازهر را مبتنی بر تفسیری میانه‌رو از اسلام ارزیابی می‌کنند. گفته شده است که ازهر تلاش می‌کند با اتخاذ چنین موضعی جایگاه خود را بین مسلمانان جهان حفظ و تثبیت کند.[۳۲] دولت‌های مصر نیز از این رویه حمایت می‌کنند تا هم متحدی در برابر اسلام‌گرایان تندرو داشته باشند و هم جایگاه مصر را بین مسلمانان جهان تثبیت کنند.[۳۳] ارتباط ازهر و مشایخ آن با تصوف گاه بسیار دوستانه بوده است و این یکی از عوامل و زمینه‌های مخالفت ازهر با قرائت‌های تندروانه از جمله قرائت وهابیان از اسلام دانسته شده است.[۳۴]
همکاری با دولت
همکاری با دولت‌های مصر را از ویژگی‌های ازهر دانسته‌اند؛ بخصوص بعد از تحولات ساختاری که در قرن بیستم و در عصر جمال عبدالناصر در این نهاد رخ داد و آن را بیش از پیش به دولت وابسته کرد.[۳۵] گفته‌اند که موضع ازهر در برابر اسرائیل با تغییر سیاست‌های دولت مصر تغییر یافته است.[۳۶] همچنین دولت‌ها در مقاطعی از حمایت ازهر در مبارزه با کمونیسم[۳۷] یا اخوان‌المسلمین[۳۸] استفاده کرده‌اند.
ازهری‌ها با مشی مبارزاتی اخوان المسلمین مخالفند و در برابر، اخوانی‌ها آنان را به ترویج قرائتی خاموش و سازش‌کار از اسلام متهم می‌کنند.[۳۹] گفته می‌شود ازهر در انقلاب ۲۰۱۱م مصر نیز نقشی حاشیه‌ای داشت و بعد از انقلاب نیز از کودتای نظامی علیه حکومت مرسی (رئیس جمهور منسوب به اخوان المسلمین) حمایت کرد.[۴۰]
ازهر و گفتگو با شیعیان
در اواخر سده نوزدهم و سده بیستم میلادی اندیشه وحدت مسلمانان نزد گروهی از استادان و تحصیل‌کردگان دانشگاه ازهر طرفدارانی یافت. برخی از آنان به مقام شیخ ازهر دست یافتند و در زمان مسئولیت آنان گفتگوهای تازه‌ای بین برخی از علمای شیعه و علمای ازهر برای رفع اختلاف میان پیروان دو مذهب و نزدیکی بیشتر آنان صورت گرفت.
شیخ سَلیم بِشری و عبدالحسین شرف الدین
از نمونه‌های نخست گفتگوهای شیعی سنی، با هدف نزدیک شدن اندیشه‌ها و رفع اختلافات، گفتگوهای علامه عبدالحسین شرف‌الدین با سَلیم بِشری، شیخ ازهر، در سال ۱۳۲۹ق بود. ادعا شده که آنچه بعداً در کتاب المراجعات منتشر شد حاصل همین گفتگوها یا نامه‌نگاری‌های بین این آن دو بوده است.[۴۱]
مصطفی مراغی و عبدالکریم زنجانی
یکی از باورمندان به امکان و لزوم نزدیکی مذاهب و گروه‌های اسلامی مصطفی مراغی (۱۹۴۵م)، یکی از علمای ازهر، بود که یک بار در سال‌های ۱۹۲۸ تا ۱۹۲۹م و بار دیگر از ۱۹۳۴ تا ۱۹۴۵م شیخ ازهر شد.[۴۲] گفتگوها با مصطفی مراغی درباره اتحاد شیعه و سنی را عبدالکریم زنجانی (۱۳۰۴ تا ۱۳۸۸ق)، فقیه شیعی ساکن نجف، آغاز کرد. زنجانی که به کشورهای اسلامی سفر می‌کرد، در سال ۱۹۳۶م به مصر رفت[۴۳] و با مصطفی مراغی نیز دیدار کرد.[۴۴]
مصطفی مراغی با اهدای کتاب المغنی و الشرح الکبیر به عبدالکریم زنجانی از او خواست که کتابی جامع در فقه مذاهب پنج‌گانه اسلامی بنویسد. مصطفی مراغی همچنین در نامه‌هایی به عبدالکریم زنجانی، در سال ۱۳۵۶ و ۱۳۵۷ق، پیشنهاد تشکیل مجلس اعلای اسلامی را (متشکل از نمایندگان همه گروه‌های اسلامی) مطرح کرد. او اهداف چنین مجلسی را تقویت برادری بین مسلمانان جهان، همکاری موسسات آموزشی برای گسترش فرهنگ اسلامی، ساده‌کردن قواعد دینی و فهم‌پذیر کردن آن برای عموم مسلمانان و عمل برای نزدیک کردن آرای طوائف مختلف اسلامی دانست.[۴۵] طرحی که با درگرفتن جنگ جهانی دوم ناتمام ماند.
جمعیت تقریب بین مذاهب اسلامی
محمدتقی قمی یکی دیگر از علمای شیعه بود که ارتباط با علمای ازهر را با هدف نزدیکی مذاهب اسلامی پی‌گرفت. قمی از سال ۱۹۳۸م به قاهره سفر و با علمای ازهر از جمله مصطفی مراغی دیدار کرد. با تلاش او و برخی از علمای ازهر جماعة التقریب بین المذاهب الاسلامیة به سال ۱۹۷۴ق در زمانی که مصطفی عبدالرزاق شیخ ازهر بود در شهر قاهره تاسیس شد.[۴۶] این جمعیت دارای مرکزی به نام دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیة است.[۴۷]
مصطفی عبدالرزاق، عبدالمجید سلیم و محمود شلتوت در برپایی این موسسه و بقای آن نقش عمده‌ای داشتند[۴۸] هر سه آنان مدتی شیخ ازهر بودند و از فعالیت‌های دارالتقریب حمایت می‌کردند.[۴۹]
دو سال بعد از تاسیس دارالتقریب، این موسسه مجله‌ای به نام رسالة الاسلام را منتشر کرد که پاره‌ای از علمای ازهر نیز در آن مقالاتی نوشتند از جمله شیخ محمود شلتوت مقالات پیاپی در تفسیر قرآن در این مجله به چاپ رساند.[۵۰]
محمود شلتوت
شلتوت از جمله مشایخ ازهر (در سال ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۳م) بود که به تقریب بین مذاهب اسلامی و وحدت مسلمانان اعتقاد داشت. او در سال ۱۹۶۰م فتوایی درباره جایز بودن پیروی از فقه شیعه امامی و فقه زیدی صادر کرد که شهرت زیادی یافت. شلتوت تصریح کرد که دین اسلام، مسلمانان را به پیروی از مکتب خاصی ملزم نکرده است.[۵۱]
ارتباط ازهر با ایران
علمای ازهر از جمله عبدالمجید سلیم و شیخ محمود شلتوت که با جمعیت تقریب مذاهب در ارتباط بودند، به واسطه محمدتقی قمی، با حسین بروجردی نامه‌نگاری می‌کردند.[۵۲]
در تیر سال ۱۳۵۰ش/۱۹۷۱م محمد فحام (که از سال ۱۹۶۹ تا ۱۹۷۳م شیخ ازهر بود) به دعوت سازمان اوقاف به ایران سفر کرد[۵۳] و در تهران با برخی از علما دیدار کرد. در این جلسه که محمدتقی قمی و حجت‌الاسلام محمدتقی فلسفی در آن سخنرانی کردند، بحث‌هایی درباره تقریب مذاهب مطرح شد..[۵۴]
دیدگاه‌های ضد شیعی
بعد از انقلاب اسلامی ایران، اختلافات سیاسی بین دو کشور ایران و مصر بر گفتگوهای تقریبی بین ازهر و علمای شیعی سایه افکند و آن را دچار کندی کرد. در سال‌های ۱۹۷۹ و ۱۹۸۰م مقالاتی علیه جمهوری اسلامی در مجله الازهر به چاپ رسید. در سال ۱۹۸۴م وقتی از جادالحق، شیخ ازهر، درباره سرنوشت دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه پرسش کردند، او این موسسه را به دلایل سیاسی منحل شده دانست و گفت ازهر دیگر به چنین موسسه‌ای نخواهد پیوست.[۵۵] در سال ۱۹۹۷ وقتی حدود ۵۰ نفر (که حسن شحاته را رهبر آنان معرفی کردند) به جرم اخلال در نظم عمومی از راه نشر کتب و عقاید شیعی در مصر دستگیر شدند، آزادی شیعیان در مصر دچار محدودیت‌هایی گشت و ازهر نیز در این حادثه علیه شیعیان و شحاته موضع گرفت.[۵۶]
به طور کلی برخی از وجود دو گرایش موافق و مخالف تشیع در ازهر سخن گفته‌اند و برخی دیگر برآنند که علمای ازهر به طور کلی مواضع ضد شیعی داشته‌اند.[۵۷] همچنین گفته شده که برخی از شخصیت‌های ازهر مانند محمدحسین الذهبی، جادالحق علی جاد الحق، محمد عرفه، عبدالمنعم النمر و محمد الخشوعی مواضع تندی نسبت به شیعه اتخاذ کرده‌اند.[۵۸]
اظهارنظرهای تازه‌تر
دو شیخ اخیر ازهر اظهارات ناسازگاری درباره تشیع و تقریب بین مذاهب داشته‌اند. گزارش شده که محمد سید طنطاوی، که از سال ۱۹۹۶ تا سال ۲۰۱۰م شیخ ازهر بود، در برابر اعتقادات شیعی موضع منفی اتخاذ کرد.[۵۹] اما گزارش‌های دیگر حاکی از آن است که طنطاوی بر روابط حسنه با شیعیان تاکید کرده است.[۶۰]
احمد طیب
احمد الطیب (تولد۱۹۴۶م) که از سال ۲۰۱۰م شیخ ازهر است، تاکنون سخنان گوناگونی درباب تشیع و شیعیان بیان کرده است؛ به شکلی که گفته‌های او را ضد و نقیض دانسته‌اند.[۶۱] وی در رمضان سال ۱۳۹۴ش/۲۰۱۰م از خطر گسترش تشیع در مصر سخن گفت[۶۲] و حتی دستور تشکیل کمیته‌ای برای مقابله با خطر تشیع صادر کرد.[۶۳] اما در گفتگوهای دیگر، تفاوت شیعه و سنی را غیر مهم و مانند اختلافات مذاهب اهل سنت اعلام کرد. او حتی تغییر مذهب به تشیع را جایز دانست و آن را مانند تغییر مذهب از یکی از مذاهب سنی به مذهب دیگر ارزیابی کرد. او همچنین خلافت ابوبکر و عمر را یک امر تاریخی دانست که اعتقاد به آن از اصول اسلام نیست.[۶۴] طیب در سخنانی در اجلاس «مجمع گفتگوی بحرین: شرق و غرب برای همزیستی انسانی» بحرین در ۲۲ سپتامبر ۲۰۲۲م علمای اسلامی را به گفتگو با هدف کنار گذاشتن اختلافات دعوت کرد.[۶۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مقریزی، المواعظ و الإعتبار، ج۴، ص۵۱-۵۲.
- ↑ مقریزی، المواعظ و الإعتبار، ج۲، ص۲۰۵.
- ↑ داج، دانشگاه الازهر، ص۵-۶.
- ↑ خفاجی، الازهر فی الف عام، ج۲، ص۱۶۹.
- ↑ مقریزی، المواعظ و الإعتبار، ج۴، ص۵۱-۵۲.
- ↑ مقریزی، المواعظ و الإعتبار، ج۴، ص۵۵.
- ↑ مقریزی، المواعظ و الإعتبار، ج۴، ص۵۵.
- ↑ نک: الشناوی، الازهر جامعا و جامعة، ص۱۶۳-۱۶۶.
- ↑ الشناوی، الازهر جامعا و جامعة، ص۱۸۱-۱۸۵.
- ↑ نک: الشناوی، الازهر جامعا و جامعة، ص۱۸۷-۱۹۰؛ النمنم، الازهر الشیخ و المشیخة، ص۳۱-۳۲.
- ↑ صابر اسماعیل، مجتمع علماء الازهر، ص۲۳۷، ۲۴۲.
- ↑ نک: النمنم، الازهر الشیخ و المشیخة، ص۳۷-۴۲.
- ↑ النمنم، الازهر الشیخ و المشیخة، ص۴۵.
- ↑ داج، دانشگاه الازهر، ص۱۱۰-۱۱۱.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۵۹.
- ↑ میرعلی، «الازهر و نقش آن در تحولات سیاسی اجتماعی مصر»، ص۱۰۳.
- ↑ النمنم، الشیخ و المشیخة، ص۹۶.
- ↑ النمنم، الازهر الشیخ و المشیخة، ص۹۷-۱۰۲.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۶۶-۶۷.
- ↑ داج، دانشگاه الازهر، ص۱۱۵-۱۱۶؛ الازهر تاریخه و تطوره، ص۶۷.
- ↑ داج، دانشگاه الازهر، ص۱۱۷.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۲۳۴-۲۳۵.
- ↑ نک: خفاجی و علی صبح، الازهر فی الف عام، ج۱، ص۱۸۶-۱۸۷، ۱۹۴-۱۹۸؛ اسپوزیتو، دایره‌المعارف جهان نوین اسلام، ج۱، ص۳۰۰-۳۰۱.
- ↑ اسپوزیتو، دایره‌المعارف جهان نوین اسلام، ج۱، ص۳۰۱.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۴۶۷.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۴۶۸.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۴۶۸.
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۴۸۶
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۵۲۲.
- ↑ نبذة تعریفیة بجامعة الأزهر
- ↑ الازهر تاریخه و تطوره، ص۴۷۳.
- ↑ بانو، «پشتیبان اسلام الوسطیة، دانشگاه الازهر»، ص۹۶.
- ↑ بانو، «پشتیبان اسلام الوسطیة، دانشگاه الازهر»، ص۹۹.
- ↑ نک: زمانی، «همه چیز درباره الازهر و شیخ جدید آن»، ص۴۹؛ نصیری و دیگران، «مناسبات تصوف و الازهر با وهابیت در مصر»، ص۲۶۱
- ↑ مطلبی، «الازهر و روندهای سیاسی مصر پس از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱»، ص۱۹۶-۱۹۸.
- ↑ «الازهر و نقش آن در تحولات سیاسی - اجتماعی مصر، ص۱۱۱.»
- ↑ مطلبی، «الازهر و روندهای سیاسی مصر پس از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱»، ص۲۰۰.
- ↑ الازهر و نقش آن در تحولات سیاسی - اجتماعی مصر، ص۱۱۵.
- ↑ «الازهر و نقش آن در تحولات سیاسی - اجتماعی مصر»،ص۱۱۳-۱۱۴.
- ↑ مطلبی، «الازهر و روندهای سیاسی مصر پس از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱»، ص۲۰۴، ۲۰۷.
- ↑ نک:خسروشاهی، «الشیخ سلیم البشری و العلامة شرف الدین»، ص۲۱۱-۲۱۲.
- ↑ خفاجی، الازهر فی الف عام، ج۱، ص۲۶۴.
- ↑ الدفتر، صفحة من رحلة الامام الزنجانی و خطبه، ج۱، ص۲۵۹.
- ↑ الدفتر، صفحة من رحلة الامام الزنجانی و خطبه، ج۱، ص۳۳.
- ↑ الدفتر، صفحة من رحلة الامام الزنجانی و خطبه، ج۱، ص۵۱، ۵۳-۵۴.
- ↑ قمی، سرگذشت تقریب، ص۳۲-۳۳
- ↑ بی آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ص۱۲۵
- ↑ القمی، «رجال صدقوا»، مجله رساله الاسلام، سال ۱۴، شماره ۳ و ۴، ص۱۸۹-۱۹۱؛ شلتوت، مقدمة قصة التقریب، ص۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ص۶۶-۶۸.
- ↑ بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ص۴۱.
- ↑ مجله رساله الاسلام سال ۱۱، شماره ۳، محرم ۱۳۷۹ق، ص۲۲۸.
- ↑ نک: همبستگی مذاهب اسلامی، ص۳۱۰-۳۱۷
- ↑ عکس دکتر محمد فحام رئیس جامع الازهر، ص۵۰۳
- ↑ نک: بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی، ص۳۷۱-۳۸۵.
- ↑ برانر، التقریب بین المذاهب الاسلامیه فی القرن العشرین، ص۵۷۳.
- ↑ برانر، التقریب بین المذاهب الاسلامیه فی القرن العشرین، ص۵۸۱-۵۸۲.
- ↑ نک: علیزاده موسوی، الازهر و تشیع، ص۷۱-۷۲.
- ↑ علیزاده موسوی، الازهر و التشیع، ص۷۲.
- ↑ برانر، التقریب بین المذاهب الاسلامیه فی القرن العشرین، ص۵۷۹-۵۸۰.
- ↑ خسروشاهی، کودتا در مصر، ص۶۱، ۲۱۴.
- ↑ علیزاده موسوی، الازهر و تشیع، ص۷۴.
- ↑ سبحانی، مع شیخ الازهر فی محاضراته الرمضانیة، ص۹.
- ↑ علیزاده موسوی، الازهر و تشیع، ص۷۷.
- ↑ أقوال الإمام عن الأخوة الإنسانیة، پایگاه اینترنتی الامام الطیب.
- ↑ ابوالحسن نواب به شیخ الازهر در پی اظهارات اخیر احمد طیب، شیعه‌نیوز.
منابع
- الازهر، تاریخه و تطوره، قاهره، وزارة الاوقاف و شئون الازهر، ۱۹۶۴م.
- الدفتر، محمدهادی، صفحة من رحلة الامام الزنجانی و خطبه فی الاقطار العربیه و العواصم الاسلامیه، تحقیق حسن الشیخ ابراهیم الکتبی، بیروت، موسسه النعمان، ۱۹۹۶م.
- اسپوزیتو، جان ل.، دایرة المعارف جهان نوین اسلام، ترجمه حسن طارمی، محمد دشتی، مهدی دشتی، تهران، کنگره و کتاب مرجع، ۱۳۸۸
- بانو، مسعوده، «پشتیبان اسلام الوسطیه» دانشگاه الازهر قاهره، جریان شناسی دینی معرفتی در عرصه بین الملل، شماره ۱۳، پاییز ۱۳۹۵ش.
- برانر، راینر، التقریب بین المذاهب الاسلامیه فی القرن العشرین، ترجمه بتون عاصی و فاطمه زراقط، بیروت، مرکز الحضارة للتنمیة الفکر الاسلامی، ۲۰۱۵م.
- بی‌آزار شیرازی، همبستگی مذاهب اسلامی (مقالات دارالتقریب)، تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، ۱۳۷۷ش.
- خسروشاهی، سید هادی، «الشیخ سلیم البشری و العلامه شرف الدین»، رسالة التقریب، شماره ۶۱، جمادی الاول و جمادی الثانی ۱۴۲۸ق.
- خسروشاهی، سید هادی، کودتا در مصر، قم، کلبه شروق، ۱۳۹۵ش.
- خفاجی، محمد عبدالمنعم، الازهر فی الف عام، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۰۸ق.
- زمانی، «همه چیز درباره الازهر و شیخ جدید آن»، درسهایی از مکتب اسلام، شماره ۵۹۲، شهریور ۱۳۸۹
- داج، بایارد، دانشگاه الازهر، تاریخ هزار ساله تعلیمات عالی اسلامی، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۷ش.
- «عکس دکتر محمد فحام رئیس جامع الازهر»، مجله وحید، شماره ۹۱، تیرماه ۱۳۵۰ش.
- علیزاده موسوی، «الازهر و التشیع»، فصلنامه علمی معرفت شیعه، شماره۲، زمستان ۱۴۰۰ش.
- سبحانی، جعفر، مع شیخ الازهر فی محاضراته الرمضانیه، قم، موسسه امام صادق، ۱۴۳۷ق.
- شلتوت، محمود، «مقدمة قصة التقریب»، رسالة الاسلام، شماره ۳ و ۴، رجب ۱۳۸۳
- الشناوی، عبدالعزیز محمد، الازهر جامعا و جامعةُ قاهرهُ مکتبة الانجلو المصریة، ۱۹۸۳م.
- صابر اسماعیل، عبدالجواد، مجتمع علماء الازهر ابان الحکم العثمانی، قاهره،دار الکتب و الوثائق القومیة، ۲۰۱۶م.
- قمی، محمد تقی، سرگذشت تقریب، مقدمه و ملحقات هادی خسروشاهی، ترجمه محمد مقدس، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، ۱۳۸۹ش.
- مطلبی، مسعود، «الازهر و روندهای سیاسی مصر پس از انقلاب ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱»، فصلنامه علوم سیاسی، شماره ۳۹، تابستان ۱۳۹۶ش.
- مقریزی، احمد بن علی، المواعظ و الإعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- میر علی، محمد علی، «الازهر و نقش آن در تحولات سیاسی - اجتماعی مصر»، فصلنامه پژوهشهای سیاسی جهان اسلام، سال ۴، شماره اول، بهار ۱۳۹۳ش.
- النمنم، حلمی، الازهر الشیخ و المشیخة، قاهرة، مکتبة المدبولی، ۲۰۱۲
- نصیری، محمد و دیگران، مناسبات تصوف و الازهر با وهابیت در مصر (مطالعه موردی: رویکرد عبدالحلیم محمود)، ادیان و عرفان، سال ۴۹، شماره ۲، پاییز ۱۳۹۵
پیوند به بیرون
تشیع در آفریقا | ||
|---|---|---|
| کشورها | آفریقای جنوبی • آفریقای مرکزی • آنگولا • اتیوپی • اریتره • الجزایر • اوگاندا • بروندی • بنین • بتسوانا • بورکینافاسو • تانزانیا • توگو • تونس • جیبوتی • حبشه • چاد • زامبیا • زیمبابوه • ساحل عاج • سنگال • سوازیلند • سودان • سومالی • سیرالئون • صحرای غربی • غنا • کامرون • کنگو برازاویل • کنگو کینشازا • کنیا • گامبیا • گابن • گینه بیسائو • گینه کوناکری • لیبریا • لیبی • ماداگاسکار • مالی • مالاوی • مراکش • مصر • موزامبیک • موریتانی • موریس • نامیبیا • نیجریه • نیجر |  |
| شهرها و مناطق | ||
| شخصیت‌های تأثیرگذار | ||
| مؤسسات | ||
| امامزادگان | ||
| سلسله‌ها و خاندان‌ها | ||
| فِرَق و گروه‌ها | ||
| بناها | ||
| مرتبط | ||