اعجاز بیانی قرآن
اعجاز بیانی قرآن یا اعجاز ادبی قرآن، نظریه‌ای ناظر به وجود ویژگی‌های فرابشری در بیان آیات قرآن کریم است که به گفته مفسران مسلمان، بارزترین و مهم‌ترین وجه اعجاز قرآن را شکل داده است. مفسران، به جهت نشان‌دادن ارکان اعجاز بیانی قرآن، به مواردی همچون «تعابیر دقیق و لطیف، تازگیِ سبک و بی‌سابقه بودن اسلوب، دلنشینی واژگان و روانی عبارت‌ها، اوج نظم و هماهنگی نواها و تجسم معانی در ضرب‌آهنگ حروف اشاره کرده‌اند. به گفته آنان، یکی از نمونه‌های این امر، آیه ۴۴ سوره هود است که در آن ۲۱ آرایه ادبی در ۱۷ کلمه جمع شده است.
پیشینه این نظریه به کرنش سخنوران چیره‌دست عرب در زمان نزول قرآن بازگشته و متون مدون آن، مربوط به قرن سوم هجری است. اما در طول تاریخ مخالفان بسیاری داشته و نظریه جنجالی صرفه را نیز می‌توان به نوعی انکار غیرمستقیم آن دانست. مسئله عدم جواز استعمال الفاظ مترادف (ناظر به احادیث احرف سبعه) و نیز مسئله عدم جواز ترجمه قرآن، از مسائل مورد اختلافی است که ذیل عنوان اعجاز بیانی قرآن شکل گرفته است.
جایگاه و اهمیت اعجاز بیانی
اعجاز بیانی، در کنار اعجاز علمی، اخبار غیبی و اعجاز عددی یکی از وجوه اعجاز قرآن و بارزترین وجه آن دانسته شده[۱] و به این معناست که متن قرآن ویژگی‌هایی دارد که آوردن متنی با این ویژگی‌ها از عهده هیچ بشری ساخته نیست.[۲] برخی مفسران اعجاز بیانی را در همه سوره‌های قرآن جاری دانسته‌اند.[۳]
اعجاز بیانی قرآن زمینه‌ساز بحث‌های دیگری در علوم قرآن شده است که مسئله استفاده از کلمات مترادف و مسئله ترجمه‌پذیری قرآن از آن جمله‌اند:
مسئله جایگزینی الفاظ قرآنی با لفظ مترادف
وجود یا عدم الفاظ مترادف در قرآن یکی از مباحث علوم قرآن است. برخی از محققان علوم قرآن بر این عقیده‌اند که هر کلمه جایگاه خاصی داشته و قرآن کریم نیز با دقت معجزه آسا، الفاظ را دقیقا در جای درست خود به استخدام گرفته است. در نتیجه جایگزینی الفاظ مترادف غیرقابل قبول است.[۴] در نقطه مقابل برخی همچون ابن وهب، محمد بن جریر طبری و طحاوی[۵]بر این باورند که روایاتی چون، احادیث احرف سبعه[۶] و نیز برخی از قرائات ابن مسعود[۷] حکایت از جواز جایگزینی الفاظ قرآنی با لفظ مترادف آن دارد. در حالی که از نظر مخالفان استعمال ترادف، روایت احرف سبعه، نه بر جایگزینی الفاظ مترادف بلکه بر مسائل دیگری همچون بطون مختلف، لهجه‌های متفاوت و قرائات سبعه دلالت دارد.[۸] علاوه بر این که کسانی چون محمدباقر حجتی[۹] محمدهادی معرفت[۱۰] و صبحی صالح، حدیث احرف سبعه را قبول ندارند.[۱۱]
مسئله ترجمه‌ناپذیری قرآن
ترجمه‌ناپذیری قرآن نیز از پیامدهای اعجاز بیانی قرآن دانسته شده است و در مورد جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن تاکنون دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده است. رشیدرضا مفسر مصری در اثبات عدم جواز ترجمه، به ۱۵ دلیل اشاره کرده است. در میان دلایل وی، مواردی نظیر «ویژگی خاص زبان عربی و اسلوب اعجاز آمیز قرآن»، «حقایق و رموز پنهان در عربی قرآن» و «معادل نداشتن برخی از الفاظ قرآن» ناظر به جلوه‌های ادبی و بیانی قرآن است.[۱۲] در مقابل، مفسرانِ قائل به جواز ترجمه قرآن، بیشتر بر وجهه تبلیغی این امر تکیه کرده و آن را مصداق تبلیغ رسالات الله دانسته‌اند.[۱۳]
برخی دیگر، اعتراف و ستایش فصیحان و بلیغان عرب نظیر ولید بن مغیره، به شگفتی‌های بیانی قرآن کریم را، برای غیر اعراب نیز کافی دانسته‌اند، چرا که داوری اساتید برجسته در هر تخصصی، برای غیر متخصصان نیز معتبر است.[۱۴]
پیشینه
مفسران قرآن کریم بر این باورند که گزارشات تاریخی از مواجه اعراب صدر اسلام که سخنوران چیره‌دستی بودند، با کلام وحی، حاکی از تأثیر عمیق قرآن بر روی ایشان است. از این رو درون مایه غالب، در نخستین سوره‌های قرآن، رفع اتهام سحر و شعر از قرآن [یادداشت ۱] و نیز رفع اتهام کهانت و جنون از آورنده آن است.[یادداشت ۲] [۱۵] نقل شده است که ولید بن مغیره از بزرگان فصاحت و بلاغت عرب و دشمن مشهور پیامبر(ص)، به مخالفان وی می‌گوید: گفتار او شیرین و دلنشین است، همچون درخت خرمایی که ریشه‌اش پر آب است و شاخه‌هایش به ثمر نشسته‌است.[۱۶]
مسئله اعجاز بیانی قرآن، در اواخر قرن دوم هجری و در ادامه جنبش نقد ادبی که به ویژگی‌های ساختاری و زبان شناختی قرآن مربوط می‌شد در میان دانشمندان، علاقه‌مندان بسیاری یافت و آثار مشهوری چون «معانی القرآن فراء (متوفی۲۰۷)»، «مجاز القرآن ابوعبیده (متوفی۲۰۹)» و «تأویل مشکل قرآن ابن قتیبه (متوفی۲۷۶)» به وجود آورد.[۱۷] اما به بیان عده‌ای، نخستین متون قطعی بر اعجاز بیانی قرآن، به قرن سوم باز می‌گردد.[۱۸]
ارکان اعجاز بیانی
مفسران قرآن کریم، با توجه به زاویه نگاهی که به اعجاز بیانی داشته‌اند، هر کدام برای آن ارکانی را یاد می‌کنند. به عنوان نمونه، بنت الشاطی در کتاب اعجاز بیانی سه پدیده «راز نهفته در حروف»، «راز کلمات و اسلوب‌های قرآنی» و «راز نهفته در چگونگی تعبیر» را از جمله ارکان این اعجاز دانسته[۱۹] و صلاح خالدی با الهام از سید قطب، به پنج وجه «دقیق بودن الفاظ»، «زیبایی معنا»، «جاذبه موسیقایی»، «زیبایی تصاویر» و «نظم والای قرآن» اشاره دارد.[۲۰]
برخی همچون مصطفی مسلم، سه‌گانه «فصاحت و بلاغت»، «نظم قرآنی» و «اسلوب‌های یگانه» را مطرح کرده‌اند.[۲۱]محمدتقی شریعتی، مفسر و اندیشمند شیعی، اعجاز بیانی قرآن را در «ترتیب حروف قرآن»، «انتخاب کلمات و الفاظ» و «نظم و ترتیب کلمات» دانسته[۲۲] و محمد هادی معرفت، محقق علوم قرآنی شیعه، در جلد پنجم از کتاب التمهید، دوازده وجه را ذیل عنوان «نظم بی‌بدیل و ساختار شگفت» به عنوان ارکان اعجاز بیانی قرآن کریم، برشمرده است که عبارتند از:
- تعابیر دقیق و لطیف.[۲۳]
- تازگیِ سبک و بی‌سابقه بودن اسلوب.[۲۴]
- دلنشینی واژگان و روانی عبارت‌ها.[۲۵]
- اوج نظم و هماهنگی آوایی.[۲۶]
- تجسم معانی در ضرب‌آهنگ حروف.[۲۷]
- انسجام حروف و واژگان.[۲۸]
- تشبیه نیکو و تصویرسازی چشم‌نواز.[۲۹]
- استعاره‌های زیبا و تصویرسازی‌های خیال‌انگیز.[۳۰]
- کنایه‌های لطیف و تعریض‌های ظریف.[۳۱]
- کمال ادب و پیراستگی سخن.[۳۲]
- طرفه‌ها و ظرافت‌ها.[۳۳]
- کاربرد نیکو و ماهرانه سوگند.[۳۴]
نمونه‌های اعجاز بیانی قرآن
قرآن‌پژوهان و زیبایی‌شناسان قرآن حدود هفتاد زیبایی از وجوه بلاغت، در سوره کوچک «فاتحة الکتاب» شناخته‌اند که ده نمونه از آن، تنها در آیه «مالک یوم الدین» است.[۳۵] یا حدود ۱۴ آرایه ادبی در سه خط ابتدایی سوره الرحمن شناسایی شده است.[۳۶] ابن ابی الاصبع مصری در کتاب بدیع القرآن، برای آیه ۴۴ سوره هود، که به تعبیر مکارم شیرازی، مفسر و فقیه شیعه، از فصیح‌ترین و بلیغ‌ترین آیات قرآن به حساب می‌آید[۳۷] ۲۱ آرایه ادبی نظیر صحت تقسیم، حُسْنِ نَسَق، ائتلاف لفظ و معنا، ایجاز و … را برشمرده است، با اینکه این آیه ۱۷ کلمه بیشتر ندارد.[۳۸]
محمدهادی معرفت، معتقد است که تشبیهات قرآن در عین سادگی، از نظر استدلالی عمیق بوده و اذعان قطعی خواص و اقناع عوام را به دنبال دارد.[۳۹] به بیان ابن رشد، فیلسوف شهیر اندلسی، در کتاب «الکشف عن مناهج الأدلة فی عقائد الملة» که در همین زمینه نوشته شده‌است، قرآن، ذات حق را به نور تشبیه کرده است که جهان‌تاب و فراگیر است، این تشبیه در عین اقناع عامه مردم، کُرنش اهل دقت را نیز به دنبال دارد. چرا که برای ذات واجب الوجود و نسبتش با ممکنات و نیز اشاره به نهایت پنهانی در عین آشکاری ذات حق، نمی‌توان تشبیهی نیکوتر از این در عالم محسوسات یافت.[۴۰]
مخالفت با نظریه اعجاز بیانی
مخالفت با اعجاز بیانی قرآن، امتدادی به وسعت طرح این نظریه دارد. برای نمونه شاید بتوان جعْد بن دِرهَم، از متکلمان نیمه نخست قرن دوم را از اولین مخالفان دانسته[۴۱] و در دوره متاخر به زکریا بطرس(Zakaria Botros)، کشیش مصری‌تبار که به هتاکی و انتقاد نسبت به اسلام و قرآن شهرت یافته است، اشاره کرد.[۴۲] بطرس، در مقاله‌ای با عنوان تحقیقاتی در مورد قرآن (Inquiries about the Quran) در سال ۲۰۱۸م، با تکیه بر آیاتی که به ادعای وی قواعد نحوی در آن رعایت نشده و نیز روایاتی در منابع اهل سنت که بر خطای ادبی در قرآن دلالت دارد، اعجاز بیانی قرآن را زیر سؤال برد.[۴۳]
در طرف مقابل، برخی اشکالات بطرس را با استناد به عدم احاطه او به جزئیات ادبیات عرب، عدم اعتراض اعراب فصیح و معارض در زمان نزول این آیات، و اصل تقدم قرآن بر تدوین دستور زبان عربی، پاسخ داده‌اند.[۴۴]
نظریه صرفه
یکی از وجوه انکار غیرمستقیم اعجاز بیانی قرآن کریم، نظریه صرفه است.[۴۵] طبق نظریه صرفه، معجزه‌بودن قرآن به این معناست که اگر کسی قصد معارضه با آن را داشته باشد، خدا مانع او خواهد شد. این سخن به این معناست که انسان‌ها می‌توانند کتابی مثل قرآن بنویسند؛ اما خدا این توانایی را از آن‌ها سلب می‌کند.[۴۶] به‌گفته سیوطی، در کتاب الاِتقان، ابراهیم نَظّام، از عالمان اهل‌سنت قرن دوم و سومی هجری، این دیدگاه را مطرح کرده است.[۴۷] سیدِ مرتَضی و شیخ مفید از عالمان شیعه هم این دیدگاه را پذیرفته‌اند.[۴۸]
علامه طباطبایی معتقد است، اگر اعجاز قرآن از حیث صرفه باشد، بیان ضعیف و نازل در قرآن، مناسب‌تر بود تا وجه اعجاز آن بیشتر روشن شود.[۴۹] به‌گفتهٔ محمدهادی معرفت، عالمان مسلمان، چه در گذشته و چه در امروز، این نظریه را رد کرده‌اند.[۵۰]
کتاب‌شناسی
- کتاب التمهیدفی علوم القرآن، نوشته محمدهادی معرفت که در جلد پنجم به اعجاز بیانی قرآن کریم پرداخته شده است.
- کتاب الإعجاز البیانی للقرآن الکریم و مسائل إبن الأزرق، نوشته عایشه بنت الشاطی.
- کتاب اعجاز بیانی و تأثیری قرآن کریم، نوشته سیدمحمدحسن جواهری.
- کتاب بدیع القرآن، نوشته ابن‌ابی‌اصبع مصری.
- کتاب سر الفصاحة، نوشته عبدالله بن محمد خفاجی.
- کتاب معترک الاقتران فی اعجاز القرآن، جلال‌الدین عبدالرحمان بن ابی‌بکر السیوطی.
- کتاب ثلاث رسائل فی إعجاز القرآن (الرسالة الثانیة)، نوشته علی بن عیسی رمانی.
- کتاب الإعجاز البیانی فی القرآن الکریم، نوشته ساسی عمار.
- کتاب لمسات و لطائف من الإعجاز البیانی للقرآن الکریم، نوشته فضل حسن عباس.
- کتاب اعجاز القرآن البیانی و دلایل مصدره الربانی، نوشته صلاح عبدالفتاح خالدی.
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ الخالدی، اعجاز القرآن البیانی و دلائل مصدره الربانی، ۲۰۰۰م، ص۶.
- ↑ معرفت، التهمید، ۱۳۸۶ش، ج۵، ص۱۵؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۲۴۳.
- ↑ معارف، جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین، ص۸۴-۸۶.
- ↑ معرفت، تلخیص التمهید، ۱۴۱۶، ج۲، ص۲۹۴.
- ↑ ر.ک. زرکشی، بلبرهان فی علوم القرآن، ۱۹۷۲ م، ج ۱، ص۳۲۰.
- ↑ ابن الجزری،النشر فی القراءات العشر، تصویر‌دار الکتاب العلمیة، ج۱، ص۲۱.
- ↑ ر.ک. معرفت، تاریخ قرآن، ۱۳۷۵ش، ص۹۱.
- ↑ ر.ک. مؤدب، نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، ۱۳۷۸ش، ص۶۱–۷۲.
- ↑ حجتی، پژوهشی در قرآن کریم، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۹.
- ↑ معرفت، آموزش قرآن کریم، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۱۰۳.
- ↑ ر.ک. صبحی صالح، دراسات فی فقه اللغه، ۱۳۶۱ش، ص۱۵۹.
- ↑ بهادرزاده، «ترجمه پذیری قرآن کریم»، ص۶۱.
- ↑ رامیار، تاریخ قرآن، ۱۳۸۳ش، ص۶۴۸.
- ↑ مؤدب، تأملی در آفاق اعجاز قرآن، ص۲۰۱-۲۱۴.
- ↑ آقایی، سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن، ص۲۶۲-۲۸۹.
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دارالمعرفه، ج۱، ص۲۷۰.
- ↑ آقایی، سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن، ص۲۶۲-۲۸۹.
- ↑ آقایی، سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن، ص۲۶۲-۲۸۹.
- ↑ بنت الشاطی، اعجاز بیانی قرآن، ۱۳۷۶ش، ص۱۴۱ و ۲۱۹.
- ↑ خالدی، اعجاز القرآن البیانی و دلائل مصدرة الربانی، ۲۰۰۰م، ص۱۲۷–۱۴۲.
- ↑ مسلم، مباحث فی اعجاز القرآن، ۲۰۱۵م، صص ۱۱۶–۱۵۴
- ↑ معارف، جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین، ص۸۴-۸۶.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۱۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۳۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۴۱.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۷۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۱۸۷.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۲۶۱.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۳۰۵.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۳۳۱.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۳۴۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۳۵۹.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۵، ص۴۳۱.
- ↑ جوادی آملی،وحی و نبوت در قرآن، ۱۳۸۱ش، ص۳۱۱.
- ↑ خرقانی، قرآن و زیبایی‌شناسی، مشهد، ۱۳۹۶ش، ص۲۳۶.
- ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ج۹، ص۱۱۰.
- ↑ ابن ابی الاصبع، بدیع القرآن، ۱۳۶۸ش، ص۳۸۲–۳۸۴؛ جمعی از نویسندگان، پرسمان علوم قرآنی، ۱۳۸۴ش، ص۱۱۱.
- ↑ معرفت، علوم قرآنی، ۱۴۲۷ق، ص۳۶۰.
- ↑ ابن رشد، الکشف عن مناهج الأدلة فی عقائد الملة، ۱۹۹۸م، ص۹۲ و ۹۳.
- ↑ قاضی‌زاده، «نگرشی به نظریه صرفه»، ص۴۸.
- ↑ دهقان، بررسی اشکالات زکریا بطرس بر اعجاز بیانی قرآن،، ص۲۶۰.
- ↑ دهقان، بررسی اشکالات زکریا بطرس بر اعجاز بیانی قرآن، ص۲۶۰.
- ↑ ر.ک دهقان، بررسی اشکالات زکریا بطرس بر اعجاز بیانی قرآن، ص۲۵۷–۲۸۱.
- ↑ حسینی و عباسی، «نظریه صرفه در کتاب الموضح»، ص۴۱.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۴۱؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۱۳۷.
- ↑ سیوطی، الاتقان، ۱۴۲۱ق، ج۲، ص۲۴۱.
- ↑ نگاه کنید به سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۳۲۳-۳۲۷؛ شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳ق، ص۶۳.
- ↑ علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ۱۴۱۷ق، ج۱۱، ص۱۶۳.
- ↑ معرفت، التمهید فی علوم القرآن، ۱۳۸۸ش، ج۴، ص۱۸۰.
یادداشت
منابع
- ابن ابی الاصبع المصری، بدیع القرآن، ترجمه سید علی میر لوحی، مشهد، نشر آستان قدس، بی‌نا، ۱۳۶۸ش.
- ابن الجزری، شمس الدین ابوالخیر، النشر فی القراءات العشر، بتحقیق علی محمد الضباع، لبنان، تصویر‌دار الکتاب العلمیة، بی‌تا.
- ابن رشد، الکشف عن مناهج الأدلة فی عقائد الملة، لبنان، بیروت، مرکز دراسات الوحده العربیه، ۱۹۹۸م.
- ابن هشام، عبد الملک بن هشام، السیرة النبویة، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
- آقایی، سیدعلی، سیر تاریخی اندیشه اعجاز قرآن، پژوهشهای قرآنی، ش۵۴ و ۵۵، ۱۳۸۷ش.
- الخالدی، صلاح عبدالفتاح، اعجاز القرآن البیانی و دلائل مصدره الربانی، عمان، دار عمار للنشر و التوزیع، ۲۰۰۰م.
- بنت الشاطی، عایشه عبدالرحمان. اعجاز بیانی قرآن، مترجم: حسین صابری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. ۱۳۷۶ش.
- بهادرزاده، پروین، ترجمه پذیری قرآن کریم، بینات، ش۲۴، فروردین ۱۳۷۸ش، ص۶۱.
- جمعی از نویسندگان، پرسمان علوم قرآنی، انتشارات بوستان کتاب، قم، ۱۳۸۴ش.
- جوادی آملی عبدالله، وحی و نبوت در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۸۱ش.
- حجتی، محمدباقر، پژوهشی در قرآن کریم، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹ش.
- خرقانی، حسن، قرآن و زیبایی‌شناسی، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، ۱۳۹۶ش.
- دهقان، مصطفی، بررسی اشکالات زکریا بطرس بر اعجاز بیانی قرآن، دو فصلنامه علمی شبهه پژوهی مطالعات قرآنی، دوره ۳، ش۲، اسفند ۱۴۰۰ش.
- رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۸۳ش.
- زرکشی، بدرالدین محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن، دارالکتاب العلمیه، بیروت، ۱۹۷۲م.
- سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، مرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، ۱۴۱۲ق.
- سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، تحقیق فواز احمد زمرلی، بیروت، دار الکتب العربی، ۱۴۲۱ق.
- سید مرتضی، رسائل الشریف المرتضی، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، دار القرآن الکریم، ۱۴۰۵ق.
- صبحی صالح، دراسات فی فقه اللغه، چاپ نهم، نشر ادب الحوزه دار العلم الملایین، بیروت، بی‌تا.
- طباطبایی سید محمد حسین، المیزان، چاپ پنجم، قم، مکتبه الانشر الاسلامی، ۱۴۱۷ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد قسم الالهیات، تقریر جعفر سبحانی، قم، موسسه امام صادق، ۱۳۸۲ش.
- قاضی‌زاده، کاظم، «نگرشی به نظریه صرفه»، در فصلنامه نامه مفید، شماره۳، ۱۳۷۴ش.
- مسلم، مصطفی، مباحث فی اعجاز القرآن، دمشق، دار القلم، ۲۰۱۵م.
- معارف، مجید، جایگاه اعجاز علمی قرآن در تفسیر نوین، فصلنامه صحیفه مبین، شماره ۳۷، بهار و تابستان ۱۳۸۵.
- معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسه اسلامی التمهید، ۱۳۸۸ش.
- معرفت، محمدهادی، آموزش قرآن کریم، ترجمه ابو محمد وکیلی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۱ش.
- معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت)، ۱۳۷۵ش.
- معرفت، محمدهادی، تلخیص التمهید، قم، مؤسسه نشر الاسلامی،۱۴۱۶ق.
- معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، قم، مؤسسه فرهنگی التمهید، ۱۴۲۷ق.
- مفید، محمد بن محمد، اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، ۱۴۱۳ق.
- مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چ۱، ۱۳۷۴ش.
- مؤدب، رضا، نزول قرآن و رؤیای هفت حرف، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، ۱۳۷۸ش.
- مؤدب، سیدرضا، تأملی در آفاق اعجاز قرآن، قبسات، ش۲۹، ۱۳۸۲ش.
- موسوی خویی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، چاپ چهارم، دارالتوحید، بیروت، ۱۳۹۹ق.
- R.C. Martin, The role of the Basrah Mu’tazilah in formulating the doctrine of the apologetic miracle, in JNES=Journal of Near Eastern Studies, 1980, p 175-189..