کاربر:A.basravi/صفحه تمرین
محاصره بنی هاشم در شعب ابی طالب، محاصره اقتصادی و اجتماعی است که رسول خدا(ص) به همراه بنی‌هاشم به جز ابولهب و فرزندانش در شعب ابی طالب توسط سایر قُرَیش متحمل شدند و آن دوران را با مشقت و رنج فراوان سپری کردند. این محاصره سه سال طول کشید و با معجزه الهی از طریق خورده شدن پیمان نامه توسط موریانه به پایان رسید.
قطعنامه مشرکان قریش علیه بنی هاشم
در اواخر سال ششم بعثت سران قریش از نفوذ و پیشرفت حیرت‌انگیز آیین یکتاپرستانه اسلام سخت ناراحت و در فکر چاره و راه‌حلی شدند. [۱] اسلام‌آوردنِ افرادی مانند حمزه و تمایل جوانان قریش و آزادی عملی که در کشور حبشه نصیب مسلمانان شده بود، بر حیرت و سرگردانی سران قریش افزوده بود و از اینکه از نقشه‌های خود بهره‌ای نمی‌بردند، سخت متأثر بودند؛ از این رو به فکر نقشۀ دیگری افتادند و خواستند با محاصرۀ اقتصادی از نفوذ و گسترش اسلام بکاهند و پایه‌گذار و هواداران آن را در میان این حصار خفه سازند.[۲] مشرکان در دارُالنَّدْوَة جلسه‌ای تشکیل دادند و عهدنامه‌ای به خط منصور بن عکرمه و امضای هیئت عالی قریش نوشتند و در داخل کعبه آویزان کردند و سوگند یاد کردند که ملت قریش، تا دم مرگ طبق موازین ذیل عمل کند:
مواد پیمان نامه
- هرگونه خرید و فروش با هواداران محمد(ص) تحریم می‌شود.
- ارتباط و معاشرت با آنان ممنوع می‌گردد.
- زن دادن به مسلمانان یا زن گرفتن از آنان ممنوع است.
- پیمان‌نامه فقط در صورتی ملغی خواهد شد که محمد(ص) را برای کشتن به آنان تسلیم کنند.
متن پیمان با مواد یادشده به امضای تمامی بانفوذان قریش جز مطعم بن عدی[۳] رسید و با شدت هر چه تمام‌تر به اجرا گذاشته شد.[۴]
هر کس به شهر مکه وارد می‌شد، حق نداشت با بنی هاشم معامله کند و اگر کسی چنین کاری انجام می‌داد اموالش را مصادره می‌کردند.[۵]
وضعیت بنی هاشم در زمان تحریم اجتماعی ـ اقتصادی مشرکان
ابو طالب بنی هاشم را دعوت کرد و حمایت از پیامبر را بر عهده آنان گذاشت. وی دستور داد عموم فامیل از محیط مکه به دره‌ای که در میان کوه‌های مکه قرار داشت و به شعب ابی طالب معروف بود که دارای خانه‌های کوچک و سایبان‌های مختصری بود منتقل شوند و در آنجا سکنا گزینند.همه بنی‌هاشم به جز ابولهب و فرزندانش دعوت او را اجابت کردند. [۶]او افرادی را در اطراف شعب گماشت تا از شعب حراست کنند. [۷] ابوطالب از ترس اینکه مبادا نیمه شب پیامبر(ص) را بکشند، هرگاه پیامبر به خواب می‌رفت رختخواب خود را در یک طرف او می‌انداخت و محل خواب یکی از فرزندانش را در طرف دیگر قرار می‌داد و پیامبر را در وسط قرار می‌داد. [۸]
محاصره شعب سه سال طول کشید فشار و سختگیری‌ها به حدی رسید که نالۀ فرزندان بنی‌هاشم به گوش مشرکان مکه می‌رسید[۹] ولی در دل آنها تأثیر چندانی نمی‌کرد.
جاسوسان قریش در تمام راه مراقب بودند مبادا کسی خواروباری به شعب ابی طالب ببرد. ولی علی‌رغم این کنترل گاه و بیگاه حکیم بن حزام[۱۰] برادرزادۀ خدیجه و ابوالعاص بن ربیع[۱۱] و هشام بن عمر نیمه شب‌ها مقداری گندم و خرما بر شتری حمل کرده تا نزدیکی شعب می‌آوردند سپس افسار آن را دور گردنش می‌پیچیدند و رها می‌کردند و گاهی همین مساعدت موجب گرفتاری آنان میگردید.[۱۲]
پیامبر و یاران و عمویش ابوطالب و همسرش خدیجه ۳ سال در سخت‌ترین شرایط به سر بردند؛ آنان در این مدت از محل دارایی‌های خدیجه گذران کردند. [۱۳]
مسلمانان در مواقع موسم حج می‌توانستند برای خرید یا دعوت و تبلیغ از شعب خارج شوند.[۱۴]
راهبردهای مسلمانان در مقابله با تحریم اجتماعی و اقتصادی
در مقابل فشارهای اجتماعی و اقتصادی قریش علیه بنی هاشم راهکارهایی برای خنثی کردن این تحریم‌ها اتفاق افتاد از جمله :
انفاق و خرج اموال
- مصرف و خرج ثروت و دارایی حضرت خدیجه س برای تامین نیازمندی‌های مالی مسلمانان[۱۵]
- وجوب انفاق و زکات به عنوان فریضه مالی مسلمانان[۱۶]
دور زدن تحریم‌ها
- دور زدن تحریم‌ها و رساندن خواروبار به وسیله برخی مشرکان قریش به علت روابط خویشاوندی [۱۷]
- نقض مخفیانه تحریم‌ها توسط برخی از مسلمانان از جمله حضرت امیرالمومنین ع[۱۸]
صبر و استقامت
- نزول قصص قرآنی و دعوت به صبر، استقامت و توکل[۱۹]
- پایداری و حماسه حضرت ابوطالب در حمایت از پیامبر اکرم ص و دعوت دیگران به صبر و استقامت[۲۰]
- صبر و استقامت پیامبر اکرم ص در برابر تهدیدهای قریش[۲۱]
تبدیل تهدیدها به فرصت
- پدید آمدن اختلاف در تداوم تحریم‌ها در میان برخی سران قریش، از ثمرات مقاومت و پایداری مومنان[۲۲]
استفاده از مزیت‌های جغرافیایی
- مراقبت دائمی از جان پیامبر اکرم ص در اثر افزایش هم‌بستگی در شعب ابی طالب
- پدید آمدن احساس هم‌بستگی اجتماعی در مقابله با فشار روانی قریش در اثر حضور در شعب ابی طالب[۲۳]
- تمرین و تجربه صبر و پایداری برای مومنان در اثر حضور در شعب ابی طالب[۲۴]
پایان محاصره
در سال دهم بعثت شبی ابوجهل، حکیم بن حزام را که برای خدیجه بار گندم می‌برد مانع شد. دیگران مداخله کردند و به سرزنش ابوجهل برخاستند. اندک‌اندک گروهی از کرده خود پشیمان گشتند و به طرفداری از بنی هاشم برخاستند که چرا بنی مخزوم در نعمت به سر ببرند و پسران هاشم و عبدالمطلب در سختی بمانند. و سرانجام گفتند این عهدنامه باید باطل شود. جمعی از شرکت کنندگان در پیمان، تصمیم گرفتند آن را پاره کنند. به روایت ابن هشام از ابن اسحاق چون به سروقت پیمان نامه رفتند دیدند موریانه آن را خورده و تنها جمله «باسمک اللهم» از آن باقی مانده است.[۲۵]
در نقل دیگری آمده است خداوند به پیامبرش خبر داد که موریانه، پیمان نامه را خورده و تنها جمله «باسمک اللهم» از آن باقی مانده است. پیامبر نیز ابوطالب را از آن باخبر ساخت.[۲۶] ابن هشام می‌نویسد گروهی از اهل علم گفته‌اند:
- ابوطالب به انجمن قریش رفت و گفت: برادرزاده‌ام می‌گوید موریانه پیمان نامه‌ای را که نوشته اید خورده و تنها نام خدا را باقی گذاشته؛ ببینید اگر سخن او راست است محاصره ما را بشکنید و اگر دروغ می‌گوید او را به شما خواهم سپرد. چون به سروقت نامه رفتند دیدند موریانه همه آن را جز نام خدا خورده است. بدین ترتیب پیمان محاصره بنی هاشم شکسته شد و آنان از شعب (دره) ابوطالب بیرون آمدند.[۲۷] و پس از سه سال سختی و مرارت، قریش با سرافکندگی، پیمان خود را لغو کرد و بنی هاشم با سرافرازی زندگی جدید خود را آغاز کردند. [۲۸]
اشاره امام علی(ع) به ماجرای شعب در نامه به معاویه
به روایت نصر بن مزاحم، حضرت علی(ع) در مورد ظلم و ستم قریش در شعب ابی طالب به پیامبر(ص) و مسلمانان، چنین به معاویه نوشت:
- «خویشان ما (قبیلۀ قریش) بر این شدند که پیامبر ما را بکشند و نسل ما را براندازند. دربارۀ ما تصمیم گرفتند و ستم‌ها رواداشتند. خواروبار از ما قطع کردند و آب گوارا از ما بازگرفتند و ما را در جایگاه بیم و هراس نشاندند و جاسوس‌ها بر ما گماشتند و ما را ناچار ساختند تا در میان کوهی ناهموار پناه جوییم و بدین اکتفا نکرده جنگ علیه ما افروختند و پیمان‌نامه در میان خود علیه ما نوشتند بدین مضمون که با ما هم خوراک نشوند و با ما آب ننوشند و با ما وصلت و ازدواج نکنند و خرید و فروش ننمایند و از آنان در امان نباشیم تا اینکه محمد(ص) را در اختیار آنان نهیم تا اینکه وی را بکشند و جسدش را مثله[=قطعه قطعه] کنند. جز در موسم حج و عمره ما بنی هاشم از امنیت برخوردار نبودیم. اما مشیت خداوند دربارۀ ما چنین قرار گرفت که ما با تمام وجود از آن حضرت دفاع کنیم. و پروانه وار شمع وجودش را طواف نماییم و با شمشیرهای خود شب و روز از او حمایت کنیم. مومنانمان به انگیزۀ نیل به پاداش پروردگار و کافرانمان به منظور دفاع از حریم قوم و تبار از وجود مقدس وی حمایت می‌کردند.»[۲۹]
مقایسه تحریم های اقتصادی امروزی با تحریم اقتصادی بنی هاشم در صدر اسلام
محمد حسین رجبی دوانی،تاریخ‌پژوه، معتقد است شرایط جمهوری اسلامی ایران در وضعیت تحریم با شرایط تحریم اقتصادی بنی هاشم متفاوت است و دلایلی ذکر می کند از جمله :
- ایران اسلامی در حال حاضر صاحب حکومت و قدرت نظامی و سیطره بر ناحیه مشخص است اما در زمان پیامبر اکرم ص اینگونه نبود است.
- تاثیرات تحریم شعب ابی طالب به حدی که فشارهای سنگین گرسنگی شدید تحمل می کردند ولی وضعیت ایران در تحریم‌های اقتصادی اینگونه نیست و دشمنان این کشور به بی‌فاییده بودن این تحریم‌ها اقرار کرده‌اند.
- تحریم های دشمنان ایران موجب تقویت روحیه خودباوری و تکیه به سرمایه‌های درون کشور شده است اما در شعب ابی طالب اینگونه نبوده است[۳۰]
پانویس
- ↑ سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۱.
- ↑ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳؛ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۳.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۲
- ↑ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۷ق، ج۳، ص۸۴-۸۶؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۰ق، ج۱، ص۱۶۳؛ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۳؛ ذهبی، تاریخ الإسلام، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۱۰
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۱-۷۲
- ↑ مقریزی، إمتاع الأسماع، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۴.
- ↑ ابن هشام، السیرةالنبویه، ج۱، ص۳۵۰ به نقل از سبحانی، فروغ ابدیت، ۱۳۸۵ش، ص۳۴۲.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ناشر: مکتبة آیة الله العظمی المرعشي النجفي (ره)، ج۱۴، ص۶۴.
- ↑ قائدان، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۱۱۴
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۳۵۴
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۳
- ↑ ابن هشام، السیرة النبویة، دار المعرفة، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ یعقوبی، تاريخ اليعقوبي، نشر دارصادر، ج۲، ص۳۱.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۲
- ↑ عاملی، الصحيح من سيرة النبي الأعظم، دارالهادی، ج۳ ص۱۹۶
- ↑ افتخار قاسم زاده و فاطمه احمدوند، «واکاوی محاصرۀ اقتصادی و اجتماعی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و پیروانش در شعب ابیطالب.» ص۶۳
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت - لبنان: دار الفکر، ج۳، ص۸۸
- ↑ اسکافی، المعیار و الموازنة في فضائل الإمام أمیرالمومنین علي بن أبي طالب (صلوات الله علیه) و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین، ۱۴۰۲ق، ص۸۹
- ↑ سعید سیدحسین زاده یزدی و محمدجواد شریف زاده، «سیره پیامبر اکرم (ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی.»،ص۱۱
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت - لبنان: دار الفکر، ج۳، ص۸۴
- ↑ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، بیروت - لبنان: دار الفکر، ج۳، ص۸۴
- ↑ سعید سیدحسین زاده یزدی و محمدجواد شریف زاده، «سیره پیامبر اکرم (ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی.»،ص۱۱
- ↑ زرگری نژاد، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، ۱۳۸۴ش، ص۲۸۱-۲۸۲.
- ↑ سعید سیدحسین زاده یزدی و محمدجواد شریف زاده، «سیره پیامبر اکرم (ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی.»،ص۱۱
- ↑ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۳
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۲۳۴
- ↑ شهیدی، تاریخ تحلیلی اسلام، ۱۳۹۰ش، ص۵۳؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۳۹۰ق، ص۷۳-۷۴
- ↑ جعفریان، آثار اسلامی مکّه و مدینه، ۱۳۸۱ش، ص۴۹.
- ↑ نصر بن مزاحم، وقعة صفین، ۱۴۰۴ق بخش ۲ ص ۸۹
- ↑ رجبی دوانی، «ایران امروز در موقعیت شعب ابیطالب یا بدر و خیبر؟.»، ص۳۶
یادداشت
منابع
- ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبد القادر عطا، بیروت،دار الکتب العلمیة، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
- ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۷ق.
- ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت، دار المعرفة، بی‌تا.
- اسکافی، محمد بن عبد الله، و محمودی، محمدباقر، المعیار و الموازنة في فضائل الإمام أمیرالمومنین علي بن أبي طالب (صلوات الله علیه) و بیان أفضلیته علی جمیع العالمین بعد الأنبیاء و المرسلین، [بی جا] -: [بی نا]، ۱۴۰۲ق
- بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
- جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ نهم، ۱۳۸۷ش.
- حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۹۹۵م.
- ذهبی، محمد بن احمد، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، بیروت، دار الکتاب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- زرگری نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام (عصر نبوت)، تهران، انتشارات سمت، چاپ سوم، ۱۳۸۴ش.
- سبحانی، جعفر، فروغ ابدیت، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵ش.
- سیدحسین زاده یزدی و شریف زاده، «سیره پیامبر اکرم (ص) در مقابله با تهدیدهای اقتصادی.»، ۱۳۹۵ش
- شوشتری، محمدتقی، بهج الصباغه فی شرح نهج البلاغه، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
- شهیدی، سیدجعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۰ش.
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری (زندگانی چهارده معصوم علیهم السلام)، ترجمه عزیز الله عطاردی، تهران، انتشارات اسلامیة، چاپ اوّل، ۱۳۹۰ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، تهران، انتشارات کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، تهران، نشر مشعر، چاپ چهارم، ۱۳۸۱ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۶۵ش.
- مقریزی، احمد بن علی، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۰ق.
- یعقوبی، احمدبن اسحاق، تاریخ یعقوبی، نشر دار صادر. بی تا.