محتشم کاشانی

محتشم کاشانی

اطلاعات
لقب	کمال‌الدین
زمینه فعالیت	شعر
تاریخ تولد	905ق
محل تولد	کاشان
والدین	خواجه میراحمد کاشانی
در زمان حکومت	صفویه
پیشه	شاعر
سبک نوشتاری	قصیده، غزل، دوبیتی
کتاب‌ها	«كليات محتشم» شامل هفت ديوان: «صبائيه» ، «شبابيه» ، «شيبيه» ، «جلاليه» ، «نقل عشاق» ، «ضروريات» و «معميات»
دیوان اشعار	کلیات محتشم
تخلص	محتشم
علت شهرت	ترکیب‌بند دوازده‌بندی عاشورایی «باز این چه شورش است که در خلق عالم است»

شمس الشعرا، علی محتشم كاشانى (٩٠۵ -٩٩۶  ه‍ ق)، ملقب به كمال الدين و فرزند خواجه مير احمد كاشانى، شاعر عهد صفوى (سده دهم) است.  او در کاشان به بزازی یا شَعربافی مشغول بوده. معروف‌ترین اثرش، تركيب‌بند اوست كه در ايام عزادارى سيد الشهدا «ع»، مساجد، تكايا و مجالس سوگوارى را با كتيبه‌هاي منقوش به اين اشعار ، سياهپوش مى‌كنند. این ترکیب‌بند در دوازده بند، سروده شده و عده زیادی پس از او به استقبال این شعر رفته اند. مدفن او در کاشان است.

زندگی‌نامه

شمس الشعراى كاشانى، حسان العجم، مولانا سيّد كمال‌الدّين على، فرزند خواجه مير احمد كاشانى متخلّص به محتشم، شاعر اوايل عهد صفوى و از معاصرين شاه طهماسب صفوى است. او در حدود سال  ٩٠۵  ه‍ ق. در كاشان متولّد شد، نزديك به  ٩١  سال زيست و به سال  ٩٩۶  هجرى در زادگاه خود، رخت به سراى باقى برد. محتشم، پس از تحصيل مقدمات علوم زمان خود به «شعربافى» پرداخت كه در اشعار عديده‌اى به حرفه‌ى خود اشاره كرده است. مدفن وى در كاشان مشهور است و حتى محلّه‌اى كه اين مدفن در آن است به نام «محلّه‌ى محتشم» شهرت دارد.

محتشم به دليل درد مزمن پا، سفرهاى زيادى نداشته است. ولى در شمار سفرهاى او، چند سفر به اصفهان، عتبات عاليات و خراسان را نوشته‌اند، قصايد او در اين سفرها خواندنى است.

محتشم اشعارى در مدح سلاطين و شاهزادگان صفوى، به ويژه شاه طهماسب و فرزندان او سرود. همچنين شش رباعى در تاريخ جلوس شاه اسماعيل دوم به سلطنت سروده كه مشهور است و از آنها  ١١٢٨  ماده‌ى تاريخ به دست مى‌آيد. وقار شيرازى (م ١٢٩٨ هجرى) رساله‌اى در شرح اين شش رباعى نوشته است. محتشم در دوره‌ى گسترش روابط شعراى ايرانى با شبه قاره‌ى هندوستان مى‌زيست   و با اينكه خود به هندوستان نرفت، ولى اشعارش توسط برادرش عبد الغنى به نزد سلاطين آن خطّه فرستاده شد. او اشعاری در مدح شاهان و امراى هند مانند اكبر شاه و عبد الرحيم خان، خان خانان دارد.

زمینه‌های ادبی

شهرت ادبی محتشم به خاطر دوازده بند عاشورایی اوست اما در يكى از نسخ خطى ديوان او، چند تركيب در خور ديگر نيز وجود دارد. محتشم علاوه بر شعر، در عرصۀ نثر نيز توانا بوده و این امر را دو رسالۀ جلاليه و نقل عشاق -كه آميزه‌اى از نثر و نظم است- نشان می‌دهد. وى در سرودن «ماده تاريخ» نيز مهارت داشته و در ديوان اشعار او مى‌توان نمونه‌هایى از آن را يافت.

ديوان محتشم مشتمل بر: قصايد، غزليات، مراثى، مدايح، قطعات، رباعيات و مثنويات مى‌باشد كه قسمت قصايد را «جامع اللطايف» و قسمت غزليات را «نقل عشّاق» ناميده است. تقی‌الدین کاشی، از سه دیوان صبائیه، جلالیه، و شبابیه که روی هم هفت هزار بیت می‌شوند و دیوان قصاید ائمه (ع) و مدح پادشاهان که هشت هزار بیت است و رساله معمیات و تواریخ به عنوان آثار محتشم کاشانی نام می‌برد. «كليات محتشم» شامل هفت ديوان: «صبائيه» ، «شبابيه» ، «شيبيه» ، «جلاليه» ، «نقل عشاق» ، «ضروريات» و «معميات» است که به دست مير تقى الدين كاشى تنظيم شده.

اساتید و شاگردان

محتشم، از مولانا صدقى استرآبادى فن شعر آموخت. او با حيرتى تونى، وحشى بافقى، حالى گيلانى، ضميرى اصفهانى رابطۀ دوستانه داشته و مشاعره و مكاتبه مى‌كرد.مير تقى الدين محمد حسينى كاشانى، صاحب تذكرۀ «خلاصة الاشعار» ، مظفرالدين حسرتى، نوعى خبوشانى و ظهورى ترشيزى از شاگردان وى بودند.

سبك شعرى

با اين كه زمانۀ محتشم كاشانى با آغاز رواج سبك اصفهانى معروف به سبك هندى همزمان بوده است، در آثار وى هيچ اثرى از اين سبك شعرى مشاهده نمى‌شود. وى در دو رسالۀ جلاليه و نقل عشاق خود غزلياتی در سبك وقوع دارد و در ساير غزليات خود به سبك عبد الرحمن جامى، بابافغانى شيرازى و وحشى بافقى نزديك مى‌شود كه با سبك عراقى ارتباطى تام و تمام پيدا مى‌كند ولى در قصيده همانند قدما از سبك خراسانى سود جسته است. تركيب‌بند عاشورايى او، نمونۀ بارزى از سبك عراقى در زبان فارسى است.

به نوشته مطربی سمرقندی: جمهور برآن‌اند كه از شعراى عراق، خوشگوى‌تر و مشهورتر از محتشم كسى نيست. و تقی‌الدین کاشی، محتشم را خاقانى زمان و سلمان عصر می‌داند و می‌نویسد: با این که محتشم در سرودن انواع شعر تواناست کمتر مثنوی می‌گوید.

دوازده بند

مقالهٔ اصلی: دوازده بند محتشم

دوازده بند محتشم در چهار قرن اخیر، پر استقبال‌ترین اثر منظوم عاشورايى در زبان فارسی بوده‌است. شاعران زیادی با ترکیب‌بندهایشان به استقبال از دوازده بند رفته‌اند ولی در این‌میان آن‌که با اقبال بى‌چون و چرای مردم كوچه و بازار روبه‌رو بوده و بر كتيبه‌هاى پارچه‌اى حسينيه‌ها نوشته شده، همان شعر محتشم است. آوازۀ دوازده بند او از مرزهاى جغرافيايى ايران فراتر رفته و در كشورهايى چون هندوستان، پاكستان، افغانستان و تاجيكستان علاقمندان زيادى دارد و حتى عرب‌زبانانى كه با ادبيات فارسى آشنايى دارند، به تركيب‌بند عاشورايى محتشم به ديدۀ احترام مى‌نگرند.

به گفته اسكندر بيك منشى، زمانى كه محتشم قصيده‌اى در مدح پرى خان خانم (دختر شاه طهماسب) سرود و خبر آن به شاه طهماسب رسيد، وى را به سرودن اشعارى در مدايح و مراثى اهل بيت عصمت تشويق كرد . پس از اين تشويق، محتشم، ابتدا در استقبال از هفت بند ملا حسن كاشى تركيب‌بندى در مدح حضرت على (ع) سرود  و سپس شبى در عالم رؤيا به خدمت امام على (ع) رسيد و امام از او خواست تا در مصيبت حسين (ع) مرثيه‌اى بسرايد با اين مطلع

«باز اين چه شورش است كه در خلق عالم است»

محتشم به مصرع «هست از ملال گر چه برى ذات ذوالجلال» رسید و در ادامه درماند تا شبى صاحب الزّمان -عج- را در خواب ديد كه فرمودند: «او در دل است و هيچ دلى نيست بى‌ملال» و شعر را تکمیل کرد.

دوازده بند محتشم با این ابیات آغاز می‌شود؛

نستعلیق

در ديوان محتشم علاوه بر تركيب‌بند او، قصيده‌اى در مرثيه امام حسين (ع) وجود دارد كه با این ابیات می‌آغازد؛ الگو:بالگو:پایان شعر.

منابع

• كاشی، تقی الدین (محمد بن علی)، خلاصة الأشعار و زبدة الأفکار، به کوشش: عبدالعلی ادیب برومند، محمدحسین نصیر کهنمویی، میراث مکتوب، تهران، 1384.
• مجاهدی، محمد علی، کاروان شعر عاشورا، زمزم هدایت، قم، ١٣٨۶.
• محمد زاده، مرضیه، دانشنامه‌ی شعر عاشورایی انقلاب حسینی در شعر شاعران عرب و عجم، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، تهران، ١٣٨۶.
• مطربی سمرقندی، سلطان محمد، تذکرة الشعراء، مقدمه، تصحیح و تعلیقات: علی رفیعی، اصغر جانفدا، مرکز نشر میراث مکتوب، تهران، 1382.
• نصیری، محمدرضا، اثرآفرینان، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران، 1384.
• واله داغستانی، علیقلی بن محمدعلی، تذکره ریاض الشعراء، مقدمه، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصرآبادی، اساطیر، تهران، 1384.