انتخابات
انتخابات از ابزارهای حکمرانی مدرن، فرآیندی است که شهروندان طبق قوانین و مقرراتی نوع حکومت یا اشخاصی را برای اداره امور حکومتی تعیین می‌کنند. درباره مشروعیت یا عدم مشروعیت انتخابات و همچنین حدود تأثیرگذاری آن در تعیین سرنوشت جامعه، بحث‌های زیادی میان اندیشمندان دینی درگرفته است. درباره ماهیت انتخابات، برخی از فقه‌پژوهان، آن را صرفا ابزاری در جهت کشف حاکم دینی و نه انتخاب آن می‌دانند. در مقابل، گفته شده در زمان غیبت، انتخابات نقش اصلی در مشروعیت‌بخشی به حاکم و تعیین نوع حکومت دارد.
تعدادی از پژوهشگران دینی مشارکت در انتخابات را حق افراد می‌دانند و بر همین اساس معتقدند انتخابات از سنخ احکام شرعی نیست؛ بنابراین نمی‌توان تکلیفی (وجوب یا حرمت) برای شرکت مردم در انتخابات صادر کرد؛ ولی برخی دیگر شرکت در انتخابات را تکلیف افراد می‌دانند و بر این باورند که شهروندان نظام اسلامی، برای حفظ آن نظام و مسئولیتی که خدا به‌عهده آنان گذاشته و همچنین بر اساس قاعده وجوب تعاون بر انجام کارهای نیک، واجب است در انتخابات شرکت کنند.
برای انتخابات ویژگی‌هایی برشمرده‌اند؛ مانند در نظر گرفتن حق رأی برای همگان، برابر بودن ارزش رأی افراد و تضمین رسمیت یافتن رأی اکثریت در نتیجه انتخابات. پژوهشگران فقهی همچنین برای مشروعیت‌بخشی به انتخابات به دلائلی مانند وجوب شورا و مشورت، امر به معروف و نهی از منکر، بیعت و رجوع به نظر اکثریت هنگام گزینش کارگزاران بر اساس قاعده اخذ به ترجیحات عند التعارض استناد کرده‌اند.
جایگاه
انتخابات ازجمله مفاهیمی است که از زمان قرار گرفتن فراروی اندیشه دینی به‌ویژه در ایران و برخی کشورهای اسلامی، بحث‌های زیادی درباره جایگاه آن در دانش‌های اسلامی مطرح شد.[۱] به کارگیری انتخابات به‌مثابه یکی از ابزارهای حکمرانی مدرن در جوامع اسلامی، مستلزم استناد آن به آموزه‌های دینی است؛ به‌همین‌دلیل اندیشمندان و فقهای اسلامی با عرضه این مفهوم به مبانی و آموزه‌های دینی و فقهی به‌عنوان یک مسئله مستحدثه،[۲] درصدد استخراج ادله مشروعیت یا عدم مشروعیت آن برآمدند.[۳] به‌عنوان مثال می‌توان به تلاش‌های میرزای نائینی در رساله تنبیه الامه در مشروعیت‌بخشی به فرآیند انتخابات ذیل مباحثی چون ضرورت تشکیل مجلس شورای ملی،[۴] وجوب شورا و مشورت در نظام اسلامی[۵] و لزوم تبعیت از رأی اکثریت[۶] اشاره کرد.
به گفته پژوهشگران حقوقی و سیاسی، انتخابات اصیل بر پایه ارزش‌های بنیادینی چون کرامت انسانی، آزادی اراده، اختیار انسانی و حق تعیین سرنوشت بنا شده است؛[۷] به‌همین‌دلیل امروزه نهاد انتخابات را به‌عنوان یکی از نهادهای مهم حقوقی و سیاسی محسوب می‌کنند که تعیین شکل حکومت،[۸] گزینش حاکمان، سنجش مقبولیت و حفظ و تقویت نظام سیاسی از طریق آن امکان‌پذیر خواهد بود.[۹]
انتخابات همچنین از مهم‌ترین عناصر مشارکت سیاسی در نظام‌های مردم‌سالار محسوب می‌شود[۱۰] که قابلیت تعمیم به حوزه‌های تقنین، اجرا و قضا را دارد.[۱۱] روی همین اصل در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بر این نکته تأکید شده که امور کشور باید به اتکای آرای عمومی اداره شود و این مهم از طریق انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی و اعضای شوراهای اسلامی شهر و روستا توسط مردم و در برخی موارد از راه همه‌پرسی صورت می‌گیرد.[۱۲] نقش انتخابات در مشروعیت‌بخشی به نظام سیاسی ایران تا جایی پررنگ شد که پس از انقلاب اسلامی، امام خمینی از آن به‌عنوان یک وظیفه الهی، ملی و انسانی یاد می‌کند.[۱۳]
در کتاب‌های فقهی نیز درباره حدود تأثیرگذاری انتخابات در تعیین سرنوشت جامعه، نوع حکومت و حاکم اسلامی بحث‌های پردامنه‌ای شکل گرفت؛ تا جایی که به باور عده‌ای از فقها از جمله آیت‌الله منتظری، در زمان غیبت که نص بر امام وجود ندارد، انعقاد امامت و ولایت منحصر به انتخاب مردم خواهد بود.[۱۴] همچنین انتخابات توسط آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان یک حق‌الناس مطرح شد که نهادهای اجرایی باید تمام کوشش خود را بر حفظ آن انجام دهند.[۱۵]
چیستی
انتخابات را فرآیندی دانسته‌اند که شهروندان واجد شرایط طبق قوانین و مقررات، شخص یا اشخاصی را برای مسئولیت‌هایی مانند نمایندگی مجلس و ریاست جمهوری برمی‌گزینند و تصمیم‌گیری و اداره امور جامعه را برای مدت معینی به‌عهده آنان می‌گذارند.[۱۶] همچنین انتخابات را مجموعه عملیاتی دانسته‌اند که با گزینش حاکمان یا تعیین ناظران، به مهار قدرت و جلوگیری از استبداد منجر می‌شود.[۱۷]
در اندیشه‌های فقهی شیعی درباره ماهیت انتخابات دو دیدگاه کلی وجود دارد. تعدادی از فقها، انتخابات را در حد ابزاری برای کشف حاکم (ولی فقیه) می‌دانند، حاکمی که مشروعیت خود را از خدا گرفته است.[۱۸] طبق این نظر هیچ‌گونه مشروعیت‌بخشی ذاتی برای انتخابات وجود ندارد.[۱۹] در مقابل، عده‌ای از فقها با موجه‌سازی مفهوم انتخابات با استناد به آموزه‌هایی دینی مانند عقد وکالت، برای انتخاب مردم نقشی تعیین‌کننده در تعیین نوع نظام سیاسی و کارگزاران آن قائل هستند[۲۰] و معتقدند انتخابات نقش اصلی در مشروعیت‌سازی در نظام اسلامی خواهد داشت و ابزاری در دست مردم برای تعیین سرنوشت خویش است.[۲۱]
آیا انتخابات از سنخ احکام شرعی است؟
تعیین نوع رابطه انتخابات با احکام شرعی نیز از مسائل مطرح در میان پژوهشگران فقهی است. عده‌ای از پژوهشگران فقه سیاسی معتقدند مسائلی از قبیل انتخابات، خارج از موضوعات احکام شرعی است و در شرع، حکمی برای آن مقرر نشده است. به گفته آنها در این موارد، بر حسب شرایط و تشخیص کارشناسان، حکم شرعی تعیین می‌شود؛ مثلا گاه از باب حرمت تضعیف نظامِ عدل، شرکت نکردن در انتخابات حرام می‌گردد و گاه به عکس از باب حرمت تقویت نظام جور، شرکت کردن در انتخابات حرام می‌شود؛ بنابراین فقیه در این گونه موارد نمی‌تواند فتوای کلی و دائمی صادر کند.[۲۲] در مقابل این دیدگاه، بسیاری بر این عقیده‌اند که در زمان تشکیل دولت اسلامی و بر اساس آموزه‌های فقه حکومتی، انتخابات در زمره احکام شرعی محسوب می‌شود و با استناد به برخی دلائل فقهی بر وجوب شرکت در انتخابات تأکید می‌کنند.[۲۳]
حق یا تکلیف بودن انتخابات
فقها و پژوهشگران فقهی، برای استخراج حکم فقهی انتخابات بر اساس دو مبنای حق یا تکلیف بودن انتخابات، سه رویکرد ارائه داده‌اند که پذیرش هر رویکرد آثار و احکام متفاوتی در پی خواهد داشت.
برخی بر این باورند که انتخابات حق است و مردم در استفاده از این حق، دارای اختیار هستند و کسی نمی‌تواند آنان را وادار به شرکت در انتخابات کند.[۲۴] در مقابل عده‌ای انتخابات را از سنخ تکلیف می‌دانند.[۲۵] آنان معتقدند کسانی که در نظام اسلامی زندگی می‌کنند، برای حفظ آن نظام و مسئولیتی که خدا به‌عهده آنان گذاشته[۲۶] و همچنین بر اساس قاعده وجوب تعاون بر انجام کارهای نیک و خوب،[۲۷] باید در انتخابات شرکت کنند.[۲۸] در میانه این دو دیدگاه گفته شده انتخابات حق شهروندان است، ولی نه ازجمله حقوقی که در آن اختیار تام داشته باشند؛ بلکه از صنف حقوقی است که استیفای آن بر شهروندان واجب است[۲۹] مانند حق حضانت فرزند که بر والدین واجب است این حق را استیفا کنند.[۳۰]
عده‌ای از پژوهشگران فقهی نیز ادعا کرده‌اند، آزادی‌های عمومی که در زبان عرف و حقوق مدرن به آنها حق می‌گویند، در تقسیم‌بندی فقها جزء احکام هستند نه حقوق.[۳۱] به گفته آنها اموری چون انتخابات امتیازی است که به شخص داده شده تا در حاکمیت شرکت کند؛ ولی این حقی نیست که شخص اگر خواست آن را اعمال کند یا از اعمال آن امتناع ورزد؛ چون امکان انتقال آن به غیر نیست و همچنین قابلیت به ارث گذاشته شدن هم ندارد. به باور آنها عدم اعمال این حق، ترک واجب و مستوجب مجازات اخروی است.[۳۲]
ویژگی‌ها
انتخابات در هر جامعه‌ای مطابق با شرایط حاکم بر آن جامعه می‌تواند ویژگی‌های خاصی داشته باشد؛ ولی برخی از ویژگی‌ها را از مولفه‌های اساسی انتخابات نام برده‌اند که بدون آنها، فرآیند انتخابات دچار خدشه خواهد شد.[۳۳] برخی از این ویژگی‌ها که در کتب فقهی نیز به آن اشاره شده، عبارتند از:
- در نظر گرفتن حق رأی برای همگان به صورت مستقیم با با واسطه
- تساوی همه افرادی که به سن قانونی رسیده‌اند برای رأی دادن
- برابر بودن ارزش رأی افراد در نتیجه انتخابات
- مخفی بودن نظر افراد شرکت‌کننده در انتخابات
- تضمین رسمیت یافتن رأی اکثریت در نتیجه انتخابات.[۳۴]
مبانی مشروعیت
مشروعیت‌بخشی به انتخابات بر اساس دلائل عقلی و نقلی، تلاشی است که توسط برخی از پژوهشگران فقهی انجام شده است.
علی‌اکبر رشاد از پژوهشگران فقه سیاسی، در بحثی با عنوان «مبانی فقه انتخابات» با تبیین مبادی انسان‌شناسانه انتخابات، آن را مطابق فطرت و امری عقلانی می‌داند که تأیید دین را نیز در پی دارد. به گفته او انسان‌ها بر اساس فطرت، گرایش به زیست اجتماعی دارند، با این وجود در همین زندگی اجتماعی دچار تعارض منافع می‌شوند و برای رفع این تعارض باید سازوکارهای اداری و اجرایی ایجاد کنند. به گفته او در مرحله بعد ما نیاز به افرادی برای اداره این دوائر داریم که طبق قوانین مصوب به اداره امور بپردازند. این افراد هم باید بر اساس شیوه‌ای انتخاب شوند. به باور او تمام این فرآیندها (تأسیس دوائر، تعیین اشخاص و تنظیم قوانین) امور عقلانی هستند که دین از آنها منع نکرده است.[۳۵]
در دیگر پژوهش‌های فقهی نیز با استناد به برخی آموزه‌های دینی به مشروعیت‌بخشی انتخابات پرداخته‌اند؛ مانند وجوب شورا و مشورت در اداره امور جامعه اسلامی،[۳۶] امر به معروف و نهی از منکر، بیعت، رجوع به نظر اکثریت هنگام گزینش کارگزاران بر اساس قاعده «اخذ به ترجیحات عند التعارض»،[۳۷] و از باب مقدمه واجب (وجوب حفظ نظام).[۳۸]
پانویس
- ↑ فراتی،«امکان یا امتناع انتخابات در فقه اسلامی»، مندرج در سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
- ↑ کاظمی، انتخابات و فقه سیاسی شیعه؛ مبانی و الزام ها، ۱۴۰۲ش، ص۲۴.
- ↑ فلاح و ایزدهی، «فقه سیاسی و مسئله انتخابات»، ص۸۰.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۳-۱۱۴ و ۸۷-۸۸.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۸۶ و ۱۳۵-۱۳۸.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۱۱۵-۱۱۶.
- ↑ خسروی، «بررسی مفهوم انتخابات دموکراتیک»، ص۸۸.
- ↑ فلاح و ایزدهی، «فقه سیاسی و مسئله انتخابات»، ص۸۰.
- ↑ ملک‌افضلی اردکانی، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی اسلام»، ص۸۳.
- ↑ کاظمی، انتخابات و فقه سیاسی شیعه؛ مبانی و الزام ها، ۱۴۰۲ش، ص۲۳؛ فلاح‌زاده و عزیزی، «تأملی بر حق رأی در پرتو حقوق اسلامی»، ص۱۲۱.
- ↑ فلاح و ایزدهی، «فقه سیاسی و مسئله انتخابات»، ص۸۰.
- ↑ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل ششم.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۸۵ش، ج۱۸، ص۳۸۱.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۵۶۰ و ص ۵۷۵.
- ↑ خامنه‌ای، «بیانات دیدار ائمه جمعه سراسر کشور در تاریخ ۹۴/۱۰/۱۴»، مندرج در سایت خامنه‌ای دات آی ار.
- ↑ مهیار، فرهنگ ابجدی عربی - فارسی، ذیل واژه نخب؛ دهخدا، لغت‌نامه دهخدا، ذیل واژه.
- ↑ قاضی شریعت پناهی، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، ۱۳۷۲ش، ص۶۷۸.
- ↑ جوادی آملی، ولایت فقیه، ۱۳۷۹ش، ص۹۲؛ جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، ۱۳۸۹ش، ص۲۱۰.
- ↑ فیرحی، فقه و سیاست در ایران معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۴۴۵و ۴۴۹
- ↑ معرفت، ولایت فقیه، ۱۳۷۸ش، ص۲۸۲؛ منتظری، استفتائات، ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ نیکونهاد و زارع، «نسبت‌سنجی درون مایه بیعت در اندیشه سیاسی شیعه با ماهیت و کارویژه رأی در حقوق اساسی مدرن»، ص۱۶۰-۱۶۲.
- ↑ سروش محلاتی، «آیا شرکت در انتخابات وظیفه شرعی است؟»، مندرج در سایت انصاف نیوز.
- ↑ بیرشک و دیگران، «تأملی در حکم فقهی مشارکت در انتخابات در نظام سیاسی اسلام»، ص۵۳-۶۲
- ↑ «توصیه آیت الله سیستانی درباره انتخابات عراق»، مندرج در سایت تسنیم.
- ↑ فلاح‌زاده و عزیزی، «تأملی بر حق رأی در پرتو حقوق اسلامی»، ص۱۳۶-۱۴۰؛ ملک‌افضلی، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی»، ص۸۹.
- ↑ بیرشک و دیگران، «تأملی در حکم فقهی مشارکت انتخاباتی در نظام سیاسی اسلام»، ص۵۴-۶۱.
- ↑ ملک‌افضلی، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی»، ص۹۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه نور، ۱۳۷۸ش، ج۱۵، ص۱۶۳.
- ↑ بیرشک و دیگران، «تأملی در حکم فقهی مشارکت در انتخابات در نظام سیاسی اسلام»، ص۵۳.
- ↑ فقیهی، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی»، مندرج در سایت نشست دوره‌ای اساتید.
- ↑ صرامی، حق، حکم و تکلیف، ۱۳۸۵ش، ص۱۷۵-۱۷۶.
- ↑ فلاح‌زاده و عزیزی، «تأملی بر حق رأی در پرتو حقوق اسلامی»، ص۱۳۶.
- ↑ فلاح و ایزدهی، «فقه سیاسی و مسئله انتخابات»، ص۸۱.
- ↑ موسوی خلخالی، حاکمیت در اسلام، ۱۳۸۰ش، ص۷۴۸.
- ↑ رشاد، «مبانی فقه انتخابات»، مندرج در سایت آیت الله علی‌اکبر رشاد.
- ↑ ایزدهی، نظارت بر قدرت در فقه سیاسی، ۱۳۸۷ش، ص۱۴۰.
- ↑ نائینی، تنبیه الامه، ۱۳۸۲ش، ص۵۲.
- ↑ فلاح و ایزدهی، «فقه سیاسی و مسئله انتخابات»، ص۸۳-۹۱.
منابع
- «توصیه آیت الله سیستانی درباره انتخابات پارلمانی عراق»، مندرج در سایت تسنیم، تاریخ درج ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید ۱ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه نور، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- ایزدهی، سید سجاد، نظارت بر قدرت در فقه سیاسی، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- بیرشک، حسین و آهنگری، احسان و سلطانی، اسحاق، «تأملی در حکم فقهی مشارکت انتخاباتی در نظام سیاسی اسلام»، دوفصلنامه پژوهش‌نامه میان‌رشته‌ای فقهی، شماره ۱۵، ۱۳۹۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه ولایت فقاهت و عدالت، قم، نشر اسراء، ۱۳۸۹ش.
- جوادی آملی، عبدالله، ولایت فقیه، قم، نشر اسراء، ۱۳۷۹ش.
- خامنه‌ای، سید علی، «بیانات دیدار ائمه جمعه سراسر کشور در تاریخ ۹۴/۱۰/۱۴»، مندرج در سایت خامنه‌ای دات آی آر، تاریخ درج ۲۲ دی ۱۳۹۴ش، تاریخ بازدید ۲۳ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- خسروی، حسن، «بررسی مفهوم انتخابات دموکراتیک»، در نشریه حقوق اساسی، شماره ۱۱، ۱۳۸۸ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رشاد، علی‌اکبر، «مبانی فقه انتخابات»، مندرج در سایت آیت الله علی‌اکبر رشاد، تاریخ بازدید ۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- سروش محلاتی، محمد، «آیا شرکت در انتخابات وظیفه شرعی است؟» مندرج در سایت انصاف نیوز، تاریخ درج ۱۷ خرداد ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- صرامی، سیف‌الله، حق، حکم و تکلیف؛ گفت‌وگو با جمعی از اساتید حوزه و دانشگاه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
- فراتی، عبدالوهاب، «امکان یا امتناع انتخابات در فقه اسلامی»، یادداشت در سایت پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، تاریخ درج ۱۵ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۹ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- فقیهی، محسن، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی»، مندرج در سایت نشست دوره‌ای اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم، تاریخ درج ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۰ش، تاریخ بازدید ۸ اردیبهشت ۱۴۰۳ش.
- فلاح، محمود و ایزدهی، سید سجاد، «فقه سیاسی شیعه و مسئله انتخاب»، فصلنامه معرفت سیاسی، شماره ۲۱، ۱۳۹۸ش.
- فلاح‌زاده، علی‌محمد و عزیزی، حسین، «تأملی بر حق رأی در پرتو حقوق اسلامی»، در فصلنامه حکومت اسلامی، سال ۲۳، شماره ۲، ۱۳۹۷ش.
- فیرحی، داوود، فقه و سیاست در ایران معاصر، تهران، نشر نی، ۱۳۹۴ش.
- قاضی شریعت پناهی، ابوالفضل، حقوق اساسی و نهادهای سیاسی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- کاظمی، سید محمدصادق، انتخابات و فقه سیاسی شیعه؛ مبانی و الزام‌ها، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۴۰۲ش.
- معرفت، محمدهادی، ولایت فقیه، قم، انتشارات تمهید، ۱۳۷۸ش.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة، قم، المرکز الاسلامی للدراسات الاسلامیة، ۱۴۰۹ق.
- منتظری، حسینعلی، استفتائات، تهران، نشر سایه، ۱۳۸۴ش.
- ملک افضلی اردکانی، محسن، «ماهیت و حکم شرکت در انتخابات از منظر فقه سیاسی اسلام»، در فصلنامه حکومت اسلامی، شماره ۶۶، ۱۳۹۱ش.
- موسوی خلخالی، سید محمدمهدی، حاکمیت در اسلام؛ بررسی مراحل ده‌گانه ولایت فقیه در عصر غیبت امام زمان(عج)، قم، جامعه مدرسین ۱۳۸۰ش.
- مهیار، رضا، فرهنگ ابجدی فارسی - عربی، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- نائینی، محمدحسین، تنبیه الامه و تنزیه المله، مصحح سید جواد ورعی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۲ش.
- نیکونهاد، حامد و زارع، مهدی، «نسبت‌سنجی درون‌مایه بیعت در اندیشه سیاسی شیعه با ماهیت و کارویژه رأی درحقوق اساسی مدرن»، در فصلنامه پژوهش تطبیقی حقوق اسلام و غرب، سال ششم، شماره ۱، ۱۳۹۸ش.