قاضی نعمان مغربی
| فقیه و قاضی القضات اسماعیلیه | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون تمیمی |
| لقب | قاضی نعمان |
| تاریخ تولد | بین سال‌های ۲۸۳ تا ۲۹۰ق |
| زادگاه | قیروان (تونس امروزی) |
| تاریخ وفات | ۲۹ جمادی‌الثانی ۳۶۳ق |
| اطلاعات علمی | |
| تألیفات | دعائم الاسلام • مناقب بنی هاشم • تقویم الاحکام • الاتفاق و الافتراق و ... |
| سایر | فقیه و نویسنده |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | قاضی‌القضات فاطمیان |
نعمان بن محمد، معروف به قاضی نعمان (۲۸۳-۳۶۳ق)، بزرگ‌ترین فقیه اسماعیلیه. وی در دستگاه فاطمیان وظایفی چون قاضی القضات را بر عهده داشته است. قاضی از ابتدای دعوت فاطمیان همراه آنان بود و چهار خلیفه فاطمی را خدمت کرد.
از قاضی نعمان آثار فراوانی به جای مانده است که حاکی از احاطۀ علمی وی بر کلام و فقه امامیه است. دعائم الاسلام، اساس التأویل، المجالس و المسایرات از جمله تألیفات او می‌باشند.
برخی از عالمان اثناعشری همچون علامه مجلسی، وی را شیعه دوازده امامی دانسته‌اند، اما شواهد تاریخی و نیز آثار به جای مانده از قاضی نعمان بر اسماعیلی بودن وی دلالت دارند.
معرفی
نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حیون تمیمی با کنیه ابوحنیفه که ائمه اسماعیلی او را تنها با نامش «نعمان» می‌خواندند. نام او بیش از کنیه‌اش معروف بوده و این به جهت اجتناب از اشتباه گرفتن وی با ابوحنیفه، فقیه مذهب حنفی بوده است.[۱]
پدرش، ابوعبدالله محمد، در رجب سال ۳۵۱ق در ۱۰۴ سالگی درگذشت و نعمان بر او نماز گزارد و در باب سلم (یکی از ابواب قیروان)(تونس) مدفون گشت.[۲]
تاریخ تولد وی نامشخص است. اما از میان اقوال می‌توان تولد وی را بین سال‌های ۲۸۳ تا ۲۹۰ق دانست.[یادداشت ۱] تولد و رشد وی در قیروان (تونس امروزی) بود.[۳] دربارۀ خانواده‌اش اطلاعات چندانی در دست نیست. برخی از نویسندگان اسماعیلی احتمال داده‌اند که پدرش نیز از داعیان اسماعیلی بوده باشد.[۴]
با چهار خلیفۀ فاطمی (مهدی، قائم، منصور و معز) هم‌عصر بود و بدانها خدمت کرد[۵] و در سال ۳۶۳ق،[۶] در روز ۲۹ جمادی الثانی[۷] یا روز یکم رجب[۸]درگذشت.
جایگاه
از المعزّ لدین الله (چهارمین خلیفهٔ فاطمیان. حکومت۹۵۳-۹۷۵ق.) نقل شده که دربارهٔ قاضی نعمان گفته است: «اگر کسی به یک‌صدم از موفقیت‌های قاضی نعمان [که از طریق تألیفاتش به دست آورده،] دست یابد، من از سوی خداوند، بهشت را برای او ضمانت می‌‌کنم».[۹] ناصر خسرو (شاعر و اندیشمند اسماعیلی‌مذهب قرن پنجم قمری) نیز در اشعار خود، قاضی نعمان را ستوده است.[۱۰] اسماعیلیان مُستَعلی طَیّبی (شاخه‌‌ای از اسماعیلیه)، آثار قاضی نعمان را مهم‌ترین منابع دینی پس از آثار امامانشان می‌دانند.[۱۱] از قاضی نعمان آثار فراوانی به جای مانده که حاکی از احاطۀ علمی وی بر کلام و فقه امامیه است. آصف فیضی در مقدمه دعائم الاسلام دربارۀ او نوشته است: «قاضی نعمان دارای مواهبی متعدد بود؛ علم زیاد و معرفتی وسیع داشت، اهل تحقیق و جستجو و کثیرالتألیف بود».[۱۲] ابن خلکان نیز به نقل از کتاب اخبار قضاة مصر دربارۀ او چنین نوشته است:
- قاضی نعمان بن محمد، در غایت فضیلت بود، اهل قرآن و عالم به معانی آن بود، از ابعاد فقه و اختلاف فقها آگاهی داشت. لغت، شعر قوی و تاریخ مردم را می‌شناخت. در همۀ اینها با درایت و انصاف بود. به بهترین وجه و زیباترین عبارت، هزاران صفحه دربارۀ اهل بیت تألیف کرد. کتابی نیکو در باب مناقب و مثالب نگاشت. همچنین ردیه‌هایی بر مخالفان دارد: بر ابوحنیفه، مالک، شافعی و ابن سریج ردیه دارد... [۱۳]
فعالیت‌های سیاسی اجتماعی
قاضی نعمان در دستگاه فاطمیان وظایف خطیری چون قاضی القضاتی را بر عهده داشته است. قاضی از ابتدای دعوت فاطمیان همراه آنان بود و چهار خلیفه فاطمی را خدمت کرد. تألیفات قاضی نعمان از عوامل مهم تحکیم پایه‌های حکومت فاطمی به شمار می‌روند.[۱۴] دربارۀ خدمات قاضی نعمان با استفاده از آنچه خودش در المجالس و المسایرات نقل کرده است، چنین گفته‌اند:
- از سال ۳۲۲ تا ۳۳۴ق در زمان خلیفۀ دوم فاطمی، القائم بامرالله، مؤلف همان مسئولیت رساندن اخبار را به خلیفه به عهده داشت و به استنساخ کتب برای اسماعیل فرزند قائم نیز می‌پرداخت.
- از سال ۳۳۴ تا ۳۴۱ق هنگامی که اسماعیل خلیفۀ سوم فاطمی شد و لقب ابی طاهر المنصوربالله را بر خود نهاد، جایگاه مؤلف تا قضاوت ارتقا یافت. خود می‌گوید: «من اولین کسی بودم که منصب قضاوت را به من داد و نامم را بلند گردانید و مقامم را نکو داشت».
- از سال ۳۳۴ تا ۳۳۷ق منصور او را قاضی شهر طرابلس کرد.
- در سال ۳۴۱ق در عهد معز، خلیفۀ چهارم فاطمی، شوکت و عظمت نعمان افزایش یافت، چرا که نعمان قبل از خلافت وی با او ارتباط وثیقی داشت. «آنچه را می‌خواستم به عرض منصور بالله برسانم، ابتدا به معز لدین الله عرضه می‌کردم؛ اگر نظر او مساعد بود، انجام می‌دادم و آنچه را نمی‌پسندید ترک می‌کردم». همین پیروی مطلق از معزّ، راه را برای وصول نعمان به مراتب بالا در دولت فاطمی هموار کرد و او را از بزرگان اندیشۀ اسماعیلی قرار داد. قاضی از فرصت به دست آمده بهترین استفاده را برد و بسیاری از کتاب‌هایش را در این دوره منتشر کرد.
مذهب
مشهورترین قول دربارۀ مذهب قاضی نعمان آن است که وی در ابتدا مالکی بود، آن گاه به مذهب اسماعیلی گروید. با این حال، دربارۀ مذهب وی اقوال متعددی وجود دارد:
پیش از خلافت فاطمیان
مالکی: این قول را ابن خلکان مطرح کرده است و عده‌ای دیگر همچون علامه مجلسی، فرهاد دفتری و... به تبعیت از وی این قول را برگزیده‌اند.
اسماعیلی: بعضی از نویسندگان اسماعیلی، همچون اسماعیل پوناوالا ادعا کرده‌اند که وی از همان ابتدا دارای مذهب اسماعیلی بوده، انتساب وی را به مذاهب دیگر بعید دانسته‌اند.[۱۶]
حنفی: ابن تغری بردی بر اساس استدلالی نادرست [یادداشت ۲]ادعا کرده است که او حنفی بوده است. از میان پژوهشگران معاصر، هدی روگر ادریس[۱۷] نیز با دیدگاه ابن تَغْری بِرْدی هم‌نظر بوده است.[۱۸]
پس از ورود به حکومت فاطمیان
اسماعیلی: همۀ متون اسماعیلی قاضی نعمان را از علمای بزرگ خود دانسته، از او به بزرگی و عظمت یاد می‌کنند. همچنین برخی از بزرگان شیعۀ اثناعشریه نیز چنین نظری داشته‌اند که قدیمی‌ترینِ آن‌ها را ابن شهر آشوب دانسته‌اند[۱۹] و در روزگار متأخرتر نیز برخی مانند مقدس اردبیلی همین دیدگاه را داشته‌اند. [۲۰] در قرن اخیر نیز برخی همچون سید علی سیستانی[۲۱] و سید موسی شبیری زنجانی همین نظر را پذیرفته‌اند. بسیاری از بزرگان اهل سنت همچون ذهبی، عسقلانی نیز، همین نگاه را داشته‌اند.
دوازده‌امامی: برخی از علمای دوازده‌امامی، قاضی نعمان را شیعۀ اثناعشری دانسته‌اند. علامه مجلسی، سید بحرالعلوم، محدث نوری، مامقانی، شیخ عباس قمی و آقابزرگ تهرانی و... این قول را برگزیده‌اند.[۲۲]
آثار
یکی از جنبه‌های بسیار برجستۀ شخصیت قاضی نعمان، اهتمام او به نویسندگی است. او به دلیل تألیفات فراوان، در زمرۀ پرکارترین نویسندگان فاطمی قرار گرفته است.[۲۳] بلکه اسماعیل پوناوالا از اسماعیلیه‌پژوهان معاصر، وی را در میان تمام نویسندگان اسماعیلیه، دارای بیشترین تألیفات دانسته است.[۲۴] عارف تامر از آثار وی لیست ذیل را ارائه کرده است:
- دعائم الاسلام
- الایضاح
- مختصر الایضاح
- الاخبار
- الینبوع
- الاقتصار
- الاتفاق و الافتراق
- المقتصر
- العقیدة المنتخبة
- مختصر الآثار
- یوم و لیلة
- الطهارة
- کیفیة الصلوات
- منهاج الفرائض
- نهج السبیل إلی معرفة التأویل
- اساس التأویل
- تأویل دعائم الاسلام
- حدود المعرفة
- التوحید و الامامة
- اثبات الحقائق
- کتاب فی الإمامة
- القصیدة المختارة
- التعاقد و الانتقاد
- الدعاء
- الهمة فی آداب اتباع الأئمة
- الحلی و الشباب
- شرح الأخبار
- قصیدة ذات المنن
- قصیدة ذات المحن
- مناقب بنی هاشم
- المجالس و المسایرات
- افتتاح الدعوة
- تأویل الرؤیا
- مفاتیح النعمة
- تقویم الاحکام
- سیرة الائمة[۲۵]
پانویس
- ↑ قاضی نعمان، کتاب المجالس و المسایرات، ۱۹۹۶م، ص۶.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۴۱۶.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۲۰۰۲م، ج۸، ص۴۱.
- ↑ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۴۹.
- ↑ زرکلی، الاعلام، ۲۰۰۲م، ج۸، ص۴۱.
- ↑ کندی، ولاة و قضاة مصر، ص۵۸۶.
- ↑ ادریس عماد الدین، عیون الاخبار، ۲۰۰۶م، ج۶، ص۲۸۷.
- ↑ ابن مُیَسّر، المنتقی من أخبار مصر، ص۱۶۵
- ↑ ادریس عماد الدین، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الأخبار، ۱۹۸۵م، ص۵۶۹.
- ↑ دفتری، الإسماعیلیون؛ تاریخهم و عقائدهم، ۲۰۱۴م، ص۳۴۹.
- ↑ پوناوالا، سیر تاریخی آثار قاضی نعمان، ۱۴۰۱شِ، ص۲۴.
- ↑ قاضی نعمان، دعائم الاسلام، ۱۹۶۳م، ص۱۱.
- ↑ ابن خلکان، وفیات الاعیان، ۱۹۹۷م، ج۵، ص۴۱۶.
- ↑ شبیری زنجانی، کتاب حج، مرکز فقهی امام باقر (ع)، ج۲، ص۱۱۹؛ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۵۱.
- ↑ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۵۱ – ۵۲؛ نقل از: مقدمۀ شرح الاخبار، ج۱، ص۲۰ - ۲۳.
- ↑ پوناوالا، «سیرتاریخی آثار قاضی نعمان» (بخش نخست)، ص۸.
- ↑ Hady roger Idris
- ↑ پوناوالا، «سیرتاریخی آثار قاضی نعمان» (بخش نخست)، ص۸.
- ↑ ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ص۱۲۶. برای آگاهی از این که ابن شهرآشوب قدیمی‌ترین ایشان بوده، بنگرید: پوناوالا، «سیرتاریخی نگاه امامیه به قاضی نعمان و آثار او»، ص۷.
- ↑ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۶۰.
- ↑ سيستانی، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، ص۶۳.
- ↑ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۵۹ – ۶۴.
- ↑ جوان آراسته، «قاضی نعمان و مذهب او»، ص۵۲.
- ↑ پوناوالا، «سیرتاریخی آثار قاضی نعمان»، ۱۴۰۱ش، ص۴.
- ↑ عارف تامر، تاریخ الاسماعیلیة، ۱۹۹۱م، ج۲، ص۱۹۲.
یادداشت
- ↑ قاضی نعمان، کتاب المجالس و المسایرات، ۱۹۹۶م، ص۶؛ البته محمد کامل حسین، پس از ذکر احتمالات مختلف دربارۀ تاریخ تولد وی، سال ۲۵۹ق را ترجیح داده است. ن.ک: مقدمۀ الهمة فی آداب اتباع الائمه، ص۵؛ همین نویسنده در کتاب فی ادب مصر الفاطمیه، در ترجیح اقوال راجع به تولد قاضی نعمان بر یکدیگر تردید کرده، هیچ کدام را انتخاب نکرده است. ن.ک: فی ادب مصر الفاطمیه، ص۶۴
- ↑ استدلال وی آن است که مذهب غالب مغرب در آن دوران حنفی بوده است؛ در حالی که بر اساس تحقیق مذهب غالب در آنجا در آن دوران مالکی بوده است. نگاه کنید: پوناوالا، «سیر تاریخی آثار قاضی نعمان (بخش نخست)»، ص۸.
منابع
- ابن خلکان، احمد بن محمد، وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دارصادر، ۱۹۹۷م.
- ادریس عماد الدین، تاریخ الخلفاء الفاطمیین بالمغرب: القسم الخاص من کتاب عیون الأخبار، تصحیح محمد یعلاوی، بیروت، دار الغرب الإسلامی، ۱۹۸۵م.
- پوناوالا، اسماعیل قربان حسین، «سیر تاریخی آثار قاضی نعمان (بخش نخست)»، ترجمه، نقد و تعلیقات محمد عافی خراسانی، میراث شهاب، ش۱۰۷، بهار ۱۴۰۱ش.
- جوان آراسته، امیر، «قاضی نعمان و مذهب او»، هفت آسمان، شماره ۹و ۱۰، بهار و تابستان ۱۳۸۰.
- شبیری زنجانی، موسی، کتاب حج (تقریرات درس)، قم، مرکز فقهی امام محمد باقر (ع)، قم، بی‌تا.
- سيستانى، على، قاعدة لا ضرر و لا ضرار، قم، دفتر آيت‌الله سيستانى، ۱۹۹۳م.
- تامر، عارف، تاریخ الاسماعیلیة، لندن – قبرس، ریاض الریس للکتب و النشر، ۱۹۹۱م.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، تحقیق: آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دارالمعارف، ۱۹۶۳م.
- قاضی نعمان، نعمان بن محمد، المجالس و المسایرات، تحقیق حبیب الفقی، ابراهیم شبوح و محمد یعلاوی، بیروت، دارالمنتظر، ۱۹۹۶م.
- کندی، یوسف، ولاة و قضاة مصر، تصحیح: رُووِن گِست، لیدن، بریل، ۱۹۱۲م.
- ادریس عماد الدین، ادریس بن حسن، عیون الأخبار، تصحیح یوسف صفار فطّوم، دمشق، مؤسسۀ فرانسیس دو پروچه اوریِنت، ۲۰۰۸م.
- ابن میسّر، محمد بن علی، المنتقی من أخبار مصر، تصحیح ايمن فؤاد سيّد، قاهره، مؤسسۀ فرانسیس دارچئولوژیه اورینتال (بنیاد فرانسوی میراث شرقی)، ۱۹۸۱م.
- دفتری، فرهاد، الاسماعیلیون؛ تاریخهم و عقائدهم، تعریب: سیف الدین القصیر، بیروت، دار الساقی، ۲۰۱۴م.
- زرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم للملایین، چاپ پانزدهم، ۲۰۰۲م.