تصدیق تلاوت

مقاله قابل قبول
استناد ناقص
از ویکی شیعه
(تغییرمسیر از صدق الله العظیم)
تصویر صدق الله بر یکی از درب‌های حرم امام حسین(ع)

تَصدیق تلاوت یا گفتن «صَدَقَ الله» در انتهای تلاوت قرآن یکی از آداب تلاوت قرآن است. این عبارت به‌معنای آن است که خداوند راست گفته است. به‌نظر برخی پژوهشگران، برای التزام به این کار، روایتِ معتبری وجود ندارد؛ اما از بابِ مطلوب‌بودن تصدیقِ کلامِ خدا، عمل پسندیده‌ای است.

قاریان شیعه در انتهای تلاوت خود، معمولاً عبارت «صدق الله العَلیُّ الْعَظیم» را به‌کار می‌برند؛ ولی بین قاریان اهل‌سنت، گفتن «صَدَقَ اللهُ العظیم» متداول است. تفاوت عبارتی که بین قاریان شیعه و سنی معمول است، ارتباطی با فتواهای فقهای شیعه و سنی ندارد. همچنین می‌گویند عبارت «العلی» در تصدیق متداول بین شیعیان یکی از صفات خداست که در قرآن آمده و اشاره‌ای به نام امام علی(ع) ندارد.

عبارت «صَدَقَ الله» در آیات ۹۵ آل‌عمران و ۲۲ احزاب و ۲۷ فتح و «العلی العَظیم» در دو سوره بقره و شوری آمده است. جایگزینی صفت «العلی العظیم» با دیگر صفات خداوند نظیر «العَظیم»، «السَمیع العَلیم» و «الرَحیم الغَفور» در تصدیق جایز است. انواع دیگری از تصدیق در روایات اهل بیت(ع) نیز وارد شده است.

معرفی و جایگاه

گفتن صَدَقَ اللهُ العَظیم یا صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیم (به‌فارسی: راست گفت خداوند بلندمرتبه و بزرگ) و دیگر عبارات مشابه که با عبارت «تصدیق» شناخته می‌شود، یکی از آداب تلاوت قرآن است.[۱] این عبارت در پایان تلاوت قرآن بیان می‌شود و به این معناست که قاری تلاوتش را پایان داده است.[۲]

سید محمدحسین فضل‌الله، از عالمان شیعه لبنان، دربارهٔ معنای تصدیق گفته است که گفتن «صَدَق الله» در پایان تلاوت، به‌معنای شک در راستگویی سخن خداوند نیست، بلکه به‌معنای اقرار به راستگویی خداوند و تحقّق وعده‌های اوست.[۳]

صَدَقَ اللهُ العَظیم یا صَدَقَ اللهُ العَلیُّ العَظیم؟

امروزه میان قاریان شیعه، گفتن «صَدَقَ الله العَلی العَظیم» و در میان قاریان اهل‌سنت گفتن «صدق الله العظیم» متداول است.[۴] این اختلاف در نوع تصدیق، مبتنی بر آرای فقهی فقیهان شیعه یا سنی نیست و اختلافی فقهی محسوب نمی‌شود؛ بلکه چنین امری تنها در رویه‌ای بوده که در طول زمان تبدیل به ملاکی در تشخیص قاریان شیعه از سنی شده است.[۵]

همچنین گفته شده این اختلاف در نوع تصدیق، ارتباطی به امام علی(ع) نداشته و صفت «العَلی» در این عبارات، یکی از اوصاف خداوند بوده است. [۶] چنانچه به گزارش رواق الحجّاج، برخی قاریان سنی‌مذهبِ مصری نظیر حصّان، محمود رمضان، طوخی و بدر حسین هم گاهی تلاوت‌های خود را با عبارت صَدَقَ اللهُ العَلی العَظیم پایان داده‌اند.[۷]

عبارت «صدق الله» در آیات ۹۵ سوره آل‌عمران و ۲۲ احزاب و ۲۷ فتح آمده که در آن‌ها خداوند به پیامبر(ص) و دیگر مؤمنان توصیه کرده است تا کلامش را تصدق کنند.[۸] طبق گفتهٔ «قاموس قرآن» واژۀ «العلی» هشت بار و «عظیم» شش مرتبه به‌عنوان وصف خداوند در قرآن آمده است.[۹] همچنین این دو صفت در آیات ۲۵۵ سوره بقره و ۴ شوری در کنار یکدیگر آمده است.[۱۰]

برخی از فقیهان شیعه، همچون سید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، گفتن تصدیق به شیوه متداول میان اهل‌سنت (صدق الله العظیم) را جایز دانسته[۱۱] و برخی گفتن آن به شیوه‌های دیگر را ممنوع اعلام کرده‌اند.[۱۲] تصدیق به روش‌ها و عبارات دیگر نیز جایز است.[۱۳] برای مثال، جایگزنی دو صفت «العلی العَظیم» با دیگر اوصاف خداوند در قرآن نظیر «العظیم»، «الْعَزِیزُ الْحَکیم»، «السَّمِیعُ الْعَلِیم»، «الْحَکیمُ الْخَبِیر»، «الْعَلِیمُ الْحَکیم»، «الْعَزِیزُ الرَّحِیم»، «الرَّحِیمُ الْغَفُور» جایز است.[۱۴]

فتوای فقیهان دربارهٔ تصدیق تلاوت

برخی از عالمان شیعه و سنی با ارائهٔ برخی روایات و آیات و همچنین استناد به قاعدهٔ تسامح در ادلهٔ سُنَن، عمل تصدیق را دارای استحباب شرعی دانسته‌اند.[۱۵] دراین‌باره دار الافتاء‌ المصریه گفته است: تصدیق، ذکر خداوند است، از طرفی خداوند در آیه ۴۱ سوره احزاب مؤمنان را به ذکر سفارش می‌کند. پس تصدیق مورد قبول خداوند است و استحباب دارد.[۱۶]

ولی برخی پژوهشگران شیعه با ارائهٔ مستندات قرآنی، روایی، تاریخی و فقهی و بررسی آن‌ها در نهایت، رأی به عدمِ استحبابِ شرعی تصدیق در پایان تلاوت قرآن، داده‌اند.[۱۷] آنها احادیثی را که سفارش به تصدیق کرده‌اند، محدود به آیات یا اعمال عبادی خاص دانسته و گفته‌اند این احادیث شامل همهٔ آیات و سوره‌ها نمی‌شود.[۱۸] برخی علمای اهل‌سنت نیز بر همین باورند.[۱۹] به‌ اعتقاد آن‌ها عمل تصدیق، تنها عملی پسندیده و از جمله آداب تلاوت قرآن است.[۲۰]

گروهی از عالمان سَلَفی گفتن تصدیق را به دلیل آنکه خداوند ما را از گفتن آن نهی نکرده است، جایز دانسته‌اند؛[۲۱] در مقابل، برخی وهابیان و عالمان اهل‌سنت با این بیان که روایتی از پیامبر(ص) و دیگر صحابه در منابع حدیثی‌شان نیامده است، به بِدعت و حرام بودن تصدیق حتی با گفتن عبارت «صَدَقَ اللهُ العَظیم» حکم داده‌اند.[۲۲]

تصدیق در نماز

طبق فتوای برخی مراجع تقلید شیعه اگر کسی در نماز واجب، در پایان حمد یا سوره‌ «صَدَقَ الله» بگوید واجب است پس از نماز، سجدهٔ سهو به بیاورد. برخی هم گفته‌اند بنا به احتیاط واجب باید این کار را انجام دهد.[۲۳] طبق فتوای برخی، در صورتی که شخص عمداً آن را قرائت کند، نمازش باطل می‌شود.[۲۴]

پیشینهٔ عبارت تصدیق در روایات

در روایات و همچنین سخنان عالمان دینی، عباراتی توصیه شده است که در پایان تلاوت قرآن بیان شوند: برخی از این‌ها به شرح زیر است:

  1. صَدَقَ الله العَلیُّ العَظیم: مجلسی در بحارالانوار روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که طبق آن، شخصی از وی در خصوص چگونگی شروع تلاوت قران و پایان آن می‌پرسد و پیامبر پاسخ می‌دهد: «ابتدای قرآن «بسمِ الله الرَّحمن الرَّحیم» و انتهای آن «صَدَقَ الله العَلی العَظیم» است.»[۲۵] آیت‌الله سیستانی از مراجع تقلید شیعه معتقد است گفتن تصدیق به این صورت بهتر است؛ زیرا دو صفت «علی» و «عظیم» در قرآن، در کنار یکدیگر بکار رفته‌اند. همچنین به کار بردن این دو با هم تعظیم بیشتر اسم خداوند است.[۲۶]
  2. صَدَقَ اللهُ العَظیم: شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان پس از ذکر اعمال اُمّ داوود از امام صادق(ع) نقل می‌کند که به گفتن «صدق الله العظیم» پس از تلاوت سوره‌ها در اعمال ام‌داوود سفارش کرده است.[۲۷]
  3. صَدَقَ اللهُ و رَسُولُه: طوسی در تهذیب‌الاحکام از امام صادق(ع) نقل می‌کند که او به کسانی که سورهٔ شمس را تلاوت می‌کردند، سفارش می‌کند آن را با عبارت: «صدق اللهُ و صَدَق رَسولُه» (به‌فارسی:‌ خداوند و پیامبرش راست گفتند) پایان دهند.[۲۸]
  4. صَدَقَ اللهُ عزّوجل: به‌نقل از کلینی در کتاب کافی، امام سجاد(ع) بعد از تلاوت آیهٔ ابتدایی سورهٔ قدر، عبارت «صدق الله عَزَّوَجَلّ» (به‌فارسی:‌ راست گفت خداوند بلندمرتبه) را به‌عنوان تصدیق آن آیه تلاوت کرد.[۲۹]
  5. صَدَق اللهُ العَلّی العَظیم و بَلَغ رسولُه الکریم اللّهم انفَعنا به و بارِک لنَا فیه و الحَمدُلله ربِّ العالَمین (به‌فارسی: راست گفت خداوند بلندمرتبه و بزرگ، خداوندا، به‌وسیلهٔ قرآن به ما منفعت برسان و آنچه در آن است را برای ما مبارک گردان و ستایش برای خدایی است که پروردگار جهانیان است): نراقی در جامع‌ُ السَّعادات این عبارت را برای پایان‌دادن به تلاوت قرآن آورده و آن را از آداب تلاوت قرآن برشمرده است.[۳۰]

جستارهای وابسته

پانویس

  1. «آداب تلاوت قرآن»، سایت البُلدان.
  2. «پایان دادن به قرائت قرآن با گفتن «صدق الله العظیم» چه حکمی دارد؟»، سایت اسلام کوئست.
  3. «لماذا نقول بعد تلاوة القرآن "صدق الله العلی العظیم"؟»، موقع اذاعة طهران.
  4. «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی.
  5. «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی.
  6. «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی.
  7. «صدق الله العظیم، صدق الله العلی العظیم»، سایت رواق الحجّاج.
  8. قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۶۱ق، ج ۵، ص۱۸ و ۳۸.
  9. قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۶۱ق، ج ۵، ص۱۸ و ۳۸.
  10. قرشی، قاموس قرآن، ۱۳۶۱ق، ج ۵، ص۱۸ و ۳۸.
  11. «فرق «صدق الله» با علی و بدون علی از نظر رهبر انقلاب»، خبرگزاری مشرق.
  12. «پایان دادن به قرائت قرآن با گفتن «صدق الله العظیم» چه حکمی دارد؟»، سایت اسلام کوئست.
  13. «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی.
  14. «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی.
  15. «ما هو المستند فی ختم التلاوة القرآنیة بقول: (صدق الله العلی العظیم)، ولیس (صدق الله العظیم)؟»، الموقع الرسمی لحیدر حب الله.
  16. «هل قول صدق الله العظیم بعد انتهاء قراءة القرآن بدعة؟»، موقع القاهر ۲۴.
  17. «دلیل ختم قرآن به صدق الله العلی العظیم»، ‌ الموقع الرسمی لحیدر حب الله.
  18. «دلیل ختم قرآن به صدق الله العلی العظیم»، ‌ الموقع الرسمی لحیدر حب الله.
  19. «حکم قول صدق الله العظیم بعد قراءة القرآن»، موقع صدی البلد.
  20. «دلیل ختم قرآن به صدق الله العلی العظیم»، ‌ الموقع الرسمی لحیدر حب الله؛ «حکم قول صدق الله العظیم بعد قراءة القرآن»، موقع صدی البلد.
  21. «حکم قول صدق الله العظیم عند الانتهاء من قراءة القرآن»، سایت إسلام أون لاین ؛ «حکم التزام قول صدق الله العظیم عقب التلاوة»، ‌سایت اسلام ویب.
  22. الدویش، فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، رئاسة إدارة البحوث العلمیة والإفتاء، ج۴، ص۱۵۰؛‌ المسند، فتاوی اسلامیه لأصحاب الفضیلة العلماء، ۱۴۱۵ق، ج۴، ص۱۷.
  23. مکارم، «حکم گفتن صدق الله پس از پایان سوره در نماز»، پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.
  24. نوری همدانی، «گفتن صدق الله بعد از حمد یا سوره در نماز»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
  25. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۱۲ق، ج۵۷، ص۲۴۳.
  26. «أیهما أصح "صدق الله العلی العظیم" أم "صدق الله العظیم"؟»، موقع الکوثر.
  27. قمی، کلیات مفاتیح‌الجنان، اسوه، ج۱، ص۱۴۴‌؛ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۱۲ق، ج ۹۵، ص۴۰۰.
  28. طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۳۶۵ش، ج۲، ص۲۹۷.
  29. کلینی، کافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۲۴۸.
  30. نراقی، جامع السعادات، الاعلمی، ج۳، ص۳۶۹.

منابع

  • «حکم التزام قول صدق الله العظیم عقب التلاوة»، سایت اسلام ویب، تاریخ درج مطلب:‌ ۵ شوال ۱۴۳۱ق، تاریخ بازدید: ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «آداب تلاوت قرآن»، سایت البُلدان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ جولای ۲۰۲۱م، تاریخ بازدید:‌ ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «أیهما أصح "صدق الله العلی العظیم" أم "صدق الله العظیم"؟»، موقع الکوثر، تاریخ درج مطلب:‌ ۲ مارس ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «حکم قول صدق الله العظیم بعد قراءة القرآن»، موقع صدی البلد، تاریخ درج مطلب:‌ ۲۳ اُکتبر ۲۰۱۹م، تاریخ بازدید:‌ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «حکم قول صدق الله العظیم عند الانتهاء من قراءة القرآن»، سایت إسلام أون لاین، تاریخ بازدید:‌ ۲۱ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «صدق الله العظیم، صدق الله العلی العظیم»، سایت رواق الحجّاج، تاریخ بازدید:‌ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «صدق الله العلی العظیم یا صدق الله العظیم؟»، سایت انجمن گفتگوی دینی، تاریخ بازدید:‌ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «لماذا نقول بعد تلاوة القرآن "صدق الله العلی العظیم"؟»، موقع اذاعة طهران، تاریخ درج مطلب ۳۰ می‌۲۰۲۰م، تاریخ بازدید:‌ ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • الدویش، محمد بن عبدالرزّاق، فتاوی اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء، ریاض، رئاسة إدارة البحوث العلمیة والإفتا، بی‌تا.
  • المسند، محمد بن عبدالعزیز، فتاوی إسلامیه لأصحاب الفضیلة العلماء، ریاض،‌ دار الوطن للنشر، ۱۴۱۵ق.
  • رستم نژاد، چرا در صدق الله العلی العظیم از فعل ماضی (گذشته) استفاده شده است؟، برنامه پرسمان قرآنی، پخش شده در شبکه جهانی ولایت، ۶ آذر ۱۴۰۰ش.
  • طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۶۵ش.
  • قرشی، سیدعلی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۱ش.
  • «فرق «صدق الله» با علی و بدون علی از نظر رهبر انقلاب»، خبرگزاری مشرق، تاریخ درج مطلب: ۳۱ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • قمی، عباس، کلیات مفاتیح‌الجنان، قم، اُسوه، بی‌تا.
  • کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران،‌ دار الکتب الإسلامیه، ۱۴۰۷ق.
  • مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت،‌ دار احیاء التراث العربی، مؤسسة التاریخ العربی، ۱۴۱۲ق.
  • نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، الاعلمی، بی‌تا.
  • «ما هو المستند فی ختم التلاوة القرآنیة بقول: (صدق الله العلی العظیم)، ولیس (صدق الله العظیم)؟» الموقع الرسمی لحیدر حب الله، تاریخ درج مطلب:‌ ۱۲ می‌۲۰۱۴م، تاریخ بازدید:‌۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «هل قول صدق الله العظیم بعد انتهاء قراءة القرآن بدعة؟»، موقع القاهر ۲۴، تاریخ بازدید:‌ ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «دلیل ختم قرآن به صدق الله العلی العظیم»، الموقع الرسمی لحیدر حب الله، تاریخ درج مطلب: ۱۷ ژوئن ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید:‌ ۲۲ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • «پایان دادن به قرائت قرآن با گفتن «صَدَقَ الله العَظیم» چه حکمی دارد؟»، سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب:‌ ۳ دی ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید:‌ ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • مکارم، «حکم گفتن صدق الله پس از پایان سوره در نماز»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید:‌ ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
  • نوری همدانی، «گفتن صدق الله بعد از حمد یا سوره در نماز»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۸ مرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید ۲۴ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.