بیروت
 | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | لبنان |
| جمعیت کل | بیش از ۲ میلیون نفر |
| اماکن | |
| حوزه علمیه | معهد شرعی اسلامی • معهد رسول اکرم (ص)• معهد امام رضا (ع) • حوزه سیده زهرا (س) |
| مساجد | مسجد الحسنین • مسجد الامام صادق (ع) • مسجد القائم |
بیروت پایتخت، بزرگترین شهر و بندر اصلی کشور لبنان است. این شهر به عنوان یکی از مهمترین مناطق سکونت شیعیان در لبنان به شمار می‌رود. حومه جنوبی آن که ضاحیه خوانده می‌شود بخش اصلی شیعه‌نشین بیروت است. محمد مهدی شمس‌الدین رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان و محمدجواد مغنیه از جمله علمای این شهر به شمار می‌رود. حزب‌الله لبنان در این شهر محبوبیت و نفوذِ زیادی دارد.
موقعیت جغرافیایی و جایگاه
بیروت شبه‌جزیره‌ای است که بر سر راه‌های عمدۀ تجارتی و ارتباطی آسیا به اروپا و آفریقای شمالی بر اهمیت آن افزوده است. تا پیش از آغاز جنگ‌های داخلی لبنان در ۱۳۵۴ش/۱۹۷۵م، بیروت به عنوان یکی از شهرهای بزرگ خدماتی دنیا و مرکز بانک‌داری و فرهنگی خاورمیانه به شمار می‌رفت.[۱] پس از جنگ‌های داخلی در ۱۳۷۰ش/۱۹۹۱م نیز کوشش شد تا بیروت موقعیت خود را به عنوان مرکز تجارتی و بانک‌داری خاورمیانه بازیابد.[۲]
بیروت را از کهن‌ترین شهرهای کرانه شرقی مدیترانه دانسته‌اند که پیشینه آن به اواسط هزاره دوم قبل از میلاد می‌رسد.[۳] در میان سال‌های ۱۲۰۰ تا ۹۰۰ قبل از میلاد، بیروت از لحاظ تجاری توسعه یافت و از استقلال نسبی برخوردار بود. در ۵۳۸ق با چیرگی کوروش بر بابل، جزو قلمرو هخامنشیان گردید. در قرن نخست میلادی بیروت به یک مرکز مهم بازرگانی و پایگاه اصلی ناوگان دریایی روم در شرق مدیترانه تبدیل شد.[۴]
پس از جنگ جهانی اول و سقوط دولت عثمانی، بیروت به عنوان پایتخت منطقه غربی (ساحلی) زیر نظر و قیمومت فرانسه قرار گرفت.[۵] در مه ۱۹۲۶م قانون اساسی لبنان تصویب شد و بر پایه آن «جمهوری لبنان» با پایتختی بیروت شکل گرفت.[۶] در سال ۱۹۷۵م به بهانه حمله شبه نظامیان به اتوبوسی حامل فلسطینیان در بیروت، جنگ‌های داخلی ۱۵ ساله لبنان آغاز شد و در سال ۱۹۸۲م نیز اسراییل به لبنان حمله و بیروت را محاصره کرد.[۷]
ورود اسلام و تشیع به بیروت
در زمان فتوحات اسلامی بیروت شهری تقریبا خالی از سکنه بود که اهمیت چندانی نداشت.[۸] در سال ۱۳ یا ۱۴ق مسلمانان به فرماندهی یزید بن ابی‌سفیان و برادرش معاویه بیروت را فتح کردند.[۹] وی برای دفاع از کرانه‌های مدیترانه و از جمله بیروت در برابر تهاجمات رومیان، گروهی از ایرانی‌تبارها را در این منطقه اسکان داد.[۱۰] معاویه توجه خاصی به بیروت داشت و این شهر را به عنوان بندرگاهی برای دمشق و پایگاه مرکزی ساحل شام تقویت کرد.[۱۱]
با سقوط امویان و روی کار آمدن عباسیان بیروت تا حدی جایگاه پیشین خود را از دست داد ولی چون امنیت سواحل شام برای دستگاه خلافت عباسی مهم بود، منصور دومین خلیفه عباسی از بیروت دیدن کرد.[۱۲] پس از تصرف شام از سوی فاطمیان در ۳۶۰ق جعفر بن فلاح کتامی از سرداران سپاه فاطمی به بیروت رفت و امیر سیف‌الدوله منذر تنوخی را پس از اعلام بیعت با فاطمیان به عنوان حاکم اقلیم غرب، که بیروت نیز بخشی از آن بود، منصوب کرد.
در سال ۵۰۴ق بیروت به تصرف صلیبیان درآمد و همه مسجدهای آن به‌جز یک مسجد ویران شد.[۱۳] در دوره ممالیک در سال ۶۹۰ق بیروت دوباره به سرزمین‌های اسلامی افزوده شد[۱۴] و در نیمه دوم سده ۸ و نیمه نخست سده ۹ اهمیت خود را به دست آورد و ممالیک آن را مهمترین بندرگاه شام و پایگاه نظامی خود برای حمله به جزایر مدیترانه قرار دادند.[۱۵] از سال ۹۲۲ق بیروت به قلمرو عثمانی درآمد.[۱۶]
پیشینه تشیع
از تاریخ دقیق ورود تشیع به بیروت گزارشی در دست نیست ولی در قرن چهارم قمری، مذهب تشیع در سواحل لبنان و از جمله بیروت رایج بوده است.[۱۷] علی‌رغم سابقه طولانی شهرنشینی در میان گروه‌هایی از شیعیان لبنان و خصوصا در بیروت، حضور شیعیان در اطراف بیروت همچون الغبیرة، برج البراجنة و الشیاح، بسیار قدیمی‌تر است و برخی احتمال داده‌اند از بازماندگان شیعیان قرن چهارم باشند.[۱۸] گویا در دوره‌های میانه، تشیع در بیروت حضور نداشته است تا اینکه پیش از جنگ جهانی اول گروهی از شیعیان از دیگر مناطق در بیروت اقامت گزیدند و به تدریج بر جمعیت آنان افزوده شد به گونه‌ای که پس از جنگ جهانی دوم، شیعیان جمعیت بزرگی را تشکیل می‌دادند ولی در کل بیروت پراکنده بودند و تنها در مناسبت‌های مذهبی به‌ویژه در ایام عاشورا گردهم می‌آمدند.
از زمان جنگ جهانی دوم شیعیان بسیاری از جبل عامل و بعلبک و دمشق به بیروت مهاجرت کردند و پس از آن مهاجرانی ثروتمند از آفریقا نیز به آنان پیوستند و بدین ترتیب، شیعیان به جمعیتی تاثیرگذار تبدیل شدند و انجمن‌ها، مساجد و حسینیه‌هایی برای خود ساختند.[۱۹]
جمعیت و مذاهب
جمعیت شهر بیروت در سال ۱۹۹۱م، ۰۰۰، ۱۰۰، ۱ تن[۲۰] و در ۲۰۱۲م، حدود ۲ میلیون نفر برآورد شده است. درسال ۱۳۲۹ش/۱۹۵۰م اهل سنت و ارمنی‌ها بزرگترین گروه مذهبی در بیروت بودند، اما با مهاجرت شمار زیادی از شیعیان در دهه ۱۳۴۰ش / ۱۹۶۰م به مرور ترکیب جمعیتی شهر به نحو چشمگیری تغییر کرد. برای نمونه، آمار ۱۳۵۰ش /۱۹۷۱م نشان می‌دهد که ۴۵ درصد کل شیعیان لبنان فقط در شهر بیروت و حومه آن زندگی می‌کرده‌اند. با توجه به تغییرات جمعیتی، در دهه ۱۳۷۰ش / ۱۹۹۰م، شیعیان به بزرگترین گروه مذهبی تبدیل شدند و پس از شیعیان، اهل سنت مهمترین گروه مذهبی‌اند.[۲۱] جامعه کوچکی از یهودیان نیز در بیروت زندگی می‌کنند.[۲۲]
ساکنان شرق بیروت تقریباً همه مسیحی‌اند و غرب بیروت نیز محل سکونت مسلمانان اهل سنت و دروزیان است. قسمت جنوبی بیروت با تراکم بالای جمعیتی به شیعیان اختصاص دارد.[۲۳]
وضعیت شیعیان بیروت
جمعیت شیعیان بیروت از پانصد هزار تا یک و نیم میلیون نفر گفته شده است. منطقه جنوبی بیروت که ضاحیه نامیده می‌شود، محل اصلی زندگی شیعیان است. این منطقه با ۲۸ کیلومتر مربع مساحت، جمعیت زیاد از شیعیان در خود جای داده است. مراکز مهمی چون سفارت‌خانه‌های برخی کشورها و دفتر سازمان ملل و دفاتر شبکه‌های العالم، المنار در آن جای دارد. اداره این منطقه در اختیار حزب‌الله است.[۲۴] این منطقه تراکم جمعیتی بالایی دارد و بر اساس آمار جمعیت سال ۲۰۰۷م، بخش شیعه‌نشین حدود ۱۶/۴۸ درصد جمعیت بیروت را در خود جای داده است.[۲۵] این قسمت، در جنگ‌های داخلی لبنان، بسیار آسیب دید.[۲۶]
وضع اجتماعی-اقتصادی
شیعیان در دوران معاصر گرفتار فقر و دیگر محرومیت‌های اجتماعی و فرهنگی بوده‌اند. با اینکه شیعیان در کنار دیگر گروه‌های لبنانی برای استقلال لبنان تلاش کردند اما وضعیت عموم شیعیان تغییری نکرد و بسیاری از آنان برای رهایی از فقر موجود در مناطق شیعه‌نشین مانند جنوب، بِقاع و بعلبک به سمت بیروت رفتند و در حاشیه شهر مستقر شدند. وضع نامناسب شیعیان بیروت به گونه‌ای بود که به منطقه سکونت آنان در گرداگرد بیروت، کمربند فقر (حِزام البُؤس) می‌گفتند. در قرن ۲۱ میلادی، وضع این منطقه تا حدودی بهبود یافته است.[۲۷]
پس از فعالیت‌ها و اصلاحات امام موسی صدر در عرصه لبنان، تلاش و همبستگی شیعیان برای محرومیت‌زدایی افزایش یافت و بخشی از کرسی‌های سیاسی-اجتماعی را به خود اختصاص دادند و حقوق‌شان را تا حدودی بازپس گرفتند.
مراکز شیعی
حوزه‌های علمیه
در بیروت چند حوزه علمیه برای شیعیان وجود دارد که عبارتند از:[۲۸]
| ردیف | نام حوزه | موسس | تعداد طلبه |
|---|---|---|---|
| ۱ | معهد شرعی اسلامی | محمدحسین فضل الله | ۱۰۷ |
| ۲ | معهد رسول اکرم (ص) | وابسته به جامعه المصطفی | ۱۳۲ |
| ۳ | معهد امام رضا (ع) | شیخ حسن رمیتی | ۳۳ |
| ۴ | حوزه امام علی (ع) | سید جعفر مرتضی | ۷۶ |
| ۵ | حوزه سیده زهرا (س) | --- | ۸۰ |
مساجد و حسینیه‌ها
- مسجد الحسنین در بیروت که سید محمد حسین فضل الله در آن نماز اقامه می‌کرد.
- مسجد الامام صادق(ع) در بیروت، توسط شیخ مهدی شمس الدین ساخته شد.[۲۹]
- مسجد الامام الرضا(ع)
- حسینیه سیدالشهداء در حومه جنوبی بیروت. این محل در ماه محرم، محل تجمع و عزاداری هزاران نفر است.
انتشارات
- موسسة آل البیت لاحیاء التراث: شعبه بیروت این انتشارات در سال ۱۹۸۷میلادی تاسیس شد.[۳۰]
- دار الغدیر: در سال ۱۹۸۰م. تاسیس شدو از نظر سازمانی وابسته به مجلس اعلای شیعیان لبنان است.[۳۱]
سایر مراکز شیعی
- بیمارستان الرسول الاعظم(ص): این بیمارستان که وابسته به حزب الله لبنان است در سال ۱۹۸۸م توسط بنیاد شهید لبنان در سه کیلومتری فرودگاه بین‌المللی بیروت ساخته شد. این بیمارستان ۱۶۰ تخت‌خوابی مجهز به مرکز قلب است.[۳۲]
- موسسه دانشگاهی الرسول الاعظم(ص): این مرکز در سال ۲۰۰۷م تاسیس شد و در برخی رشته‌های علوم پزشکی دانشجو می‌پذیرد.[۳۳]
- جمعیة الامداد الخیریة الاسلامیة: این مرکز خیریه در سال ۱۹۸۷م و با الهام از تجربه «کمیته امداد امام خمینی» در ایران تأسیس شد و افراد نیازمند و بی‌سرپرست را تحت پوشش مالی، بهداشتی، آموزشی و فرهنگی دارد و در دیگر شهرهای شیعه‌نشین از جمله بنت جبیل و بعلبک نیز فعالیت دارد.[۳۴]
شخصیت‌های شیعه
- محمد مهدی شمس‌الدین (نجف۱۹۳۶- بیروت۲۰۰۱م)، نظریه‌پرداز سیاسی و رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان. او فعالیت‌های علمی و سیاسی خود را در نجف با شاگردی نزد سید محسن حکیم و آیت الله خویی آغاز کرد. همکاری با محمد باقر صدر و محمد حسین فضل الله در تأسیس حزب‌الدعوه و مجله الاضواء از مهمترین فعالیت‌های سیاسی او در عراق بود.
- محمدجواد مغنیه (۱۳۲۲ق- ۱۴۰۰ق) عالم و مفسر لبنانی و رئیس دادگستری شیعیان در بیروت (۱۳۷۰ تا ۱۳۷۵ق). او دارای تألیفات بسیاری در علوم مختلف بوده و صاحب دو تفسیر الکاشف و المبین است.
پانویس
- ↑ نادری، همانجا؛ انکارتا
- ↑ نادری، همانجا؛ انکارتا
- ↑ شبارو، تاریخ بیروت، ص۱۱
- ↑ دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۳، ص۳۸۳، به نقل از جیدجیان، ص۲۵۲
- ↑ قربان، ملحم، تاریخ لبنان السیاسی الحدیث، ج۱، ص۱۴۳ و ج۲، ص۲۹۴-۲۹۵
- ↑ قربان، ملحم، تاریخ لبنان السیاسی الحدیث، ج۱، ص۱۹۲-۱۹۶
- ↑ نادری، لبنان، ص۸۴ و ۱۳۶
- ↑ شبارو، تاریخ بیروت، ص۳۸
- ↑ بلاذری، فتوح البلدان، ج۱، ص۱۵۰
- ↑ تدمری، لبنان من القتح الاسلامی حتی سقوط الدوله الامویه، ص۹۴؛ یعقوبی، البلدان، ص۳۲۷
- ↑ تدمری، لبنان من القتح الاسلامی حتی سقوط الدوله الامویه، ص۱۹۷
- ↑ تدمری، لبنان من القتح الاسلامی حتی سقوط الدوله الامویه، ص۳۶-۳۷
- ↑ شبارو، تاریخ بیروت، ص۶۶
- ↑ شبارو، تاریخ بیروت، ص۹۳
- ↑ صالح بن یحیی، تاریخ بیروت، ص۲۲۰-۲۲۵
- ↑ سالم، عبدالعزیز، تاریخ مدینة صیدا فی العصر الاسلامی، ص۱۸۵
- ↑ حسن الامین، دائره المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۱۱
- ↑ حسن الامین، دائره المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۱۲
- ↑ حسن الامین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج۵، ص۳۱۲
- ↑ کتاب سال بریتانیکا ۱۹۹۸، ص ۶۴۴
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، به نقل از هودسن، ص ۲۷؛ خلف و دونوئو، ص ۱۸۷؛ داوی، ص ۴۱، ۴۸
- ↑ دانشنامه جهان اسلام، به نقل از داوی، ص ۴۲۴۴، ۴۹؛ بومونت و دیگران، ص ۴۸۴
- ↑ نوری، داوود، شیعیان لبنان، ۱۳۸۹ش، ص۱۱۲
- ↑ نگاهی به ˈضاحیهˈ بیروت، محله زندگی سیدحسن نصرالله
- ↑ نوری، داوود، شیعیان لبنان، ص۱۱۲
- ↑ نبوی، محمد حسین. "نگاهی گذرا به لبنان". مجله مبلغان. تیر ۱۳۷۹. ش۶. ص۶۸
- ↑ البحث الاجتماعی السریع بیروت و ضواحیها ۲۰۰۵
- ↑ جعفریان، رسول، اطلس شیعه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۹۱، چاپ پنجم. ص۵۲۹
- ↑ نوری، شیعیان لبنان، ص۱۳۹
- ↑ رزینی، چاپ و نشر شیعه در لبنان، ترجمه محمد نوری، ص۱۲۲
- ↑ رزینی، چاپ و نشر شیعه در لبنان، ترجمه محمد نوری، ص۱۱۹
- ↑ سایت بیمارستان رسول اعظم
- ↑ سایت معهد الرسول الاعظم الجامعی
- ↑ سایت جمعیة الامداد الخیریة الاسلامیة
منابع
- دایره المعارف بریتانیکا.
- دایره المعارف انکارتا.
- بلاذری، فتوح البلدان، به کوشش صلاح الدین منجد، قاهره، ۱۹۵۶م
- تدمری، عمر عبدالسلام، لبنان من القتح الاسلامی حتی سقوط الدوله الامویه، طرابلس، ۱۴۱۰ق
- رزینی، استفان، چاپ و نشر شیعه در لبنان، ترجمه محمد نوری، تهران، هستی نما، ۱۳۸۳ش
- صالح بن یحیی، تاریخ بیروت، به کوشش لویس شیخو، بیروت، ۱۹۲۷م
- سالم، عبدالعزیز، تاریخ مدینة صیدا فی العصر الاسلامی، اسکندریه، ۱۹۸۶م
- قربان، ملحم، تاریخ لبنان السیاسی الحدیث، بیروت، ۱۹۸۰-۱۹۸۱م
- نادری سمیرمی. احمد. لبنان. دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه. تهران. ۱۳۷۶ش.
- شبارو. عصام محمد. تاریخ بیروت منذ اقدم العصور حتی القرن العشرین. بیروت. ۱۹۸۷م.
- بومونت، پیتر، جرالد هنری بلیک، و جان مالکوم واگ استاف، خاورمیانه، ترجمة محسن مدیر شانه چی، محمود رمضان زاده، و علی آخشینی، مشهد ۱۳۶۹ش.
- نوری، داوود، شیعیان لبنان، قم، انتشارات شیعه شناسی، ۱۳۸۹ش.
- نبوی، محمد حسین. "نگاهی گذرا به لبنان". مجله مبلغان. تیر ۱۳۷۹. ش۶. ص۶۸
- البحث الاجتماعی السریع بیروت و ضواحیها. ۲۰۰۵.
- گلی زواره‌ای، غلامرضا. جغرافیای کشورهای اسلامی. قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی. ۱۳۸۵ش
- خبر آنلاین: برداشتی از آنچه شیعیان لبنان می‌گویند. شیعه در تبعید
- نگاهی به ضاحیه بیروت، محله زندگی سیدحسن نصرالله
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۹۱، چاپ پنجم. ص۵۲۹
- Michael C. Hudson, The precarious republic: political modernization in Lebanon , Boulder and London ۱۹۸۵; Nina Jidejian, The story of Lebanon in pictures= L'histoire du Liban ب travers les images , Beirut ۱۹۹۲;
- Samir Khalaf and Guilain Denoeux, "Urban networks and political conflict in Lebanon", in Lebanon: a history of conflict and consensus , ed. Nadim Shehadi and Dana Haffar Milis, London ۱۹۸۸;
- Michael F. Davie, "Demarcation lines in contemporary Beirut", in The Middle East and North Africa , ed. Clive H. Schofield and Richard N. Schofield, London ۱۹۹۴;
پیوند به بیرون