احمد بن محمد بن سعید همدانی
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| لقب | ابن عُقده |
| تاریخ تولد | ۱۵ محرم سال ۲۴۹ق |
| تاریخ وفات | ۷ ذی‌القعده ۳۳۲ق |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | ابراهيم بن ابى بكر بن ابى شيبهه، احمد بن ابى خيثمه، حميد بن زياد و على بن حسن بن فضّال |
| تألیفات | ذكر النبى(ص) و الصخرة و الراهب و طرق ذلك، .. |
| سایر | نقل روایت |
ابوالعباس احمد بن‌محمد بن‌سعید هَمْدانی (۱۵ محرم ۲۴۹-۷ ذی‌القعده ۳۳۲ق)، مشهور به اِبْن عُقْده ، محدث و پیرو مذهب جارودیه (از فرق زیدیه). در میان امامیه مقبولیت داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه توسط او روایت شده و احادیث بسیاری از او در کتب اربعه وارد شده است.
نسب
عُقده لقب پدر وی است که از وراقان (صحاف و نسخه‌بردار) و معلمان کوفه بود. خاندان او از طریق ولاء عتق با بنی هاشم (ظاهراً شاخه عباسی آن) و نیز با قبیله هَمْدان (شاخه سبیع) خویشاوند بوده‌اند[۱] و شهرت ابن عقده به هَمْدانی به همین جهت بوده است.
در کوفه و بغداد
ابن عقده بیشتر عمر خود را در کوفه گذرانده و بنا به تصریح شاگردش ابن جعابی تنها ۳ بار به بغداد سفر کرده است.[۲] نظر به اینکه ابن عقده در سفر خود به بغداد از علی بن داوود قنطری استماع حدیث کرده است[۳] نخستین سفر وی به بغداد احتمالاً در فاصله ۲۶۶-۲۷۱ق بوده است.
سفر دوم وی به بغداد که در آن از احمد بن یحیی صوفی (درگذشت۳۰۶ق)[۴] استماع حدیث کرده،[۵] طبعاً پیش از ۳۰۶ق /۹۱۸م صورت گرفته است و این امر با اطلاعاتی که ابن جعابی در مورد سفر دوم به دست داده است سازگاری دارد.[۶] این سفر پیش از ۳۱۸ق یعنی سال وفات یحیی بن صاعد[۷] پایان یافته، زیرا در این تاریخ ابن عقده به کوفه بازگشته بوده است.[۸]
درباره سفر سوم وی به بغداد گزارش شده که در ۳۳۰ق در جامع رصافه و مسجد براثا حدیث گفته است.[۹]
مذهب
ابن عقده مذهب جارودیه (از فرق زیدیه) داشت و تا پایان عمر بر آن پایدار بود.[۱۰] پدر وی نیز زیدی مذهب بوده است.[۱۱] ابن عقده در مسجد براثا در ملأعام احادیثی در طعن شیخین روایت می‌کرده که موافق تعالیم جارودیه است، با این همه حتی روایت حدیثی در فضیلت عثمان به وی نسبت داده شده است.[۱۲]
جایگاه در علم حدیث
ابن عقده در حفظ حدیث زبانزد بود و به روایتی حافظ ۱۰۰ هزار حدیث بوده و بر سند و متن تنها ۳۰۰ هزار حدیث، از احادیث اهل بیت(ع) وقوف داشته است.[۱۳] احاطه وی بر حدیث به اندازه‌ای بود که آنگاه که یحیی بن صاعد از محدثان بغداد در سند روایتی در مورد شیخی که حدیث از او شنیده بود دچار خطا گشت، ابن عقده لغزش او را آشکار ساخت.[۱۴]
وی بجز نقل حدیث، روایات تاریخی را نیز نقل کرده است و وجود عناوینی چون کتاب الشوری و کتاب یحیی بن الحسین بن زید و اخباره، در میان آثار مفقود او[۱۵] دال بر این مدعاست. بخش قابل توجهی از روایات تاریخی منقول در مقاتل الطالبیین از ابوالفرج اصفهانی نیز برگرفته از مرویات ابن عقده است.
مشایخ
ابن عقده از مشایخ بسیاری در کوفه و بغداد استماع کرد که از میان ایشان می‌توان از ابراهیم بن ابی بکر بن ابی شیبه، احمد بن ابی خیثمه، حمید بن زیاد و علی بن حسن بن فضّال نام برد.[۱۶] خطیب، [۱۷] ذهبی، [۱۸] و خوئی[۱۹] فهرستی شامل برخی مشایخ ابن عقده را آورده‌اند.[۲۰]
اعتماد محدثان شیعه و سنی
محدثانی از فرق مختلف از زیدی و امامی و سنی از ابن عقده روایت کرده‌اند. فهرستی از راویان وی را خطیب، ذهبی و اردبیلی آورده‌اند.[۲۱] در میان افرادی که از ابن‌عقده روایت کرده‌اند محدثان مشهوری دیده می‌شوند؛ نظیر: کلینی، ابوغالب زراری، ابن جعابی، هارون بن موسی تَلَّعُکْبَری، ابن ابی زینب نعمانی، ابوالفرج اصفهانی، ابوالحسن دارقطنی، ابوالقاسم طبرانی، ابن عدی جرجانی و ابو حفص بن شاهین.[۲۲]
جایگاه در علم رجال
ابن عقده، خود به عنوان یک رجالی بین امامیه مطرح بوده و به جرح و تعدیل او در کتب رجالی ایشان اعتنا می‌شود.[۲۳] وی در بین امامیه مقبولیت عام داشته و بخش عمده‌ای از اصول شیعه را روایت کرده است. [۲۴] حدیث او به وفور در کتب اربعه وارد شده است. از قدمای امامیه، نعمانی، [۲۵] شیخ طوسی[۲۶] و نجاشی[۲۷] بر وثوق وی تأکید داشته‌اند، ولی در قرون بعد علامه حلی[۲۸] و ابن داوود حلی[۲۹] ظاهراً تنها به جهت امامی نبودن، وی را در عداد ضعفا آورده‌اند.
علمای اهل سنت
در میان علمای رجال اهل سنت ابوعلی حافظ او را مدح کرده است، [۳۰] لیکن برخی نیز وی را طعن کرده‌اند. با دقت در عبارات می‌توان احتمال داد که عامل طعن و جرح او بیشتر اعتماد وی بر وجادات[۳۱] و‌گاه استغراب احادیث یا حتی تشیع او بوده است.[۳۲] اما در مورد صحت نسبت‌هایی چون تدلیس، حیله و کذب به وی، [۳۳] باید تردید کرد.
آثار
- اثری با عنوان ذکر النبی (ص) منسوب به ابن عقده با ترجمه انگلیسی نبیه عبود در ۱۹۵۷م در «پاپیروس‌های ادبیات عرب» در شیکاگو به چاپ رسیده است.[۳۴] این اثر احتمالاً همان است که طوسی از آن به عنوان ذکر النبی(ص) و الصخرة و الراهب و طرق ذلک، یاد کرده است.[۳۵]
- جزئی از احادیث ابن عقده در ۶ برگ ضمن یک مجموعه در کتابخانه ظاهریه موجود است.[۳۶]
- تفسیر القرآن؛ نجاشی[۳۷] نسخه‌ای از آن را دیده است. ابن طاووس نیز نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته و در سعد السعود[۳۸] و محاسبة النفس[۳۹] از آن نقل کرده است.
- الرجال؛ این کتاب که دربارهٔ راویان امام جعفر صادق(ع) تألیف شده بود[۴۰] به گفته طوسی در تألیف الرجال کلاً مورد استفاده وی قرار گرفته است.[۴۱] در مورد اطلاعاتی که به نقل از ابن عقده در رجال علامه حلی[۴۲] و ابن داوود، [۴۳]گاه دربارهٔ اصحاب امام صادق(ع) و‌گاه دربارهٔ اصحاب دیگر ائمه(ع)[۴۴] آمده، باید گفت از نسخ یا نسخه هایی اتخاذ شده که در قرن هقتم قمری موجود بوده‌اند؛ زیرا این اطلاعات در هیچ یک از منابع دیگر آن دو دیده نمی‌شود. ولی آن نسخه یا نسخه‌ها به همراه کتاب الرجال، احتمالاً برخی دیگر از آثار رجالی ابن عقده را نیز شامل می‌شده است.[۴۵]
- الولایة؛ در این کتاب مؤلف حدیث غدیر را از ۱۰۵ طریق گردآورده بوده است.[۴۶] ابوموسی مدینی (درگذشت۵۸۱ق) در تدوین مستدرک معرفة الصحابة ابن منده از این کتاب استفاده کرده است.[۴۷] ابن طاووس[۴۸] نیز نسخه‌ای از آن را در دست داشته و فهرستی از طرق احادیث مندرج در آن را در طرائف [۴۹] آورده است.
آثار دیگر
افزون بر آنچه ذکر شد، ابن شهر آشوب[۵۰] و ابن طاووس[۵۱] سه اثر دیگر از ابن عقده تحت عناوین الدلائل، المجموع و تسمیة المشایخ در دست داشته‌اند. در قرن ششم و قرن هفتم قمری آثار دیگری نیز از ابن عقده موجود بوده که تعیین هویت آنها نیاز به تحقیق بیشتری دارد.[۵۲]
پانویس
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۴- ۱۵؛ طوسی، الفهرست، ص۲۸؛ ابن بابویه، التوحید، ص۲۲۹؛ قس: سمعانی، الانساب، ج۷، ص۶۸
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۸- ۱۹
- ↑ ر.ک: خطیب، تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۴۲۵، ج۵، ص۱۴
- ↑ ر.ک:خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۲۱۳- ۲۱۵
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۸-۱۹
- ↑ ر.ک:خطیب، تاریخ بغداد، ج۴، ص۲۳۴
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹
- ↑ طوسی، الامالی، ص۱ /۲۷۶
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۲۸؛ نجاشی، رجال، ص۹۴
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۵
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۵، ۲۲
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۶-۱۷؛ طوسی، الرجال، ص۴۴۲
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۸-۱۹
- ↑ ر.ک:طوسی، الفهرست، ص۲۹
- ↑ ابن بابویه، التوحید، ص۱۶۲، ۳۷۷؛ نعمانی، الغیبة، ص۶۷؛ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۴
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۹-۲۲
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۵، صص۳۴۱-۳۴۲
- ↑ خوئی، معجم رجال الحدیث، ج۲، صص۲۷۷- ۲۸۰
- ↑ ابن شاذان، مائة منقبة، ص۴۰-۴۱، ۱۴۸؛ ابن بابویه، التوحید، ص۳۷۴؛ خزاز، ۲۵۵، جم؛ مفید، الامالی، ص۲۱-۳۰، ۳۳۴؛ منتجب الدین، الفهرست، ص۵۳؛ استرابادی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۲۹۷، جم
- ↑ خطیب، ج۵، ص۱۹-۲۲؛ ذهبی، ج۱۵، ص۳۴۲؛ابن بابویه، التوحید، ص۳۷۴؛ اردبیلی، جامع الرواة، ج۱، ص۶۶؛ ابن بابویه، عیون، ج۱، ص۲۳۰؛ ابن شاذان، جامع الرواة، ص۴۰؛ ابن عیاش، مقتضب الاثر، ص۴؛ زراری، رسالة فی آل اعین، ص۲۹؛ مفید، الامالی، ص۳۹، مفید، الاختصاص، ص۸۵؛ طوسی، الامالی، ج۱، ص۲۵۲، ج۲، ص۷۵؛ استرابادی، تأویل الآیات الظاهرة، ج۱، ص۲۹۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ج۵، ص۴، جاهای مختلف؛ نعمانی، الغیبة، ص۲۱، جاهای مختلف؛ ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، ص۳، جاهای مختلف؛ زراری، رسالة فی آل اعین، ص۸۴؛ مفید، الامالی، ص۲۱؛ طوسی، الرجال، ص۴۴۲؛ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، صص۱۹-۲۲
- ↑ ر.ک:علامه حلی، الرجال، ص۲۰۹؛ ابن داوود، الرجال، ص۷۵
- ↑ طوسی، الرجال، ص۴۴۲؛ طوسی، الفهرست، ص۳، ۴، جاهای مختلف؛ نجاشی، رجال، ص۴، ۶، جاهای مختلف
- ↑ نعمانی، الغیبة، ص۱۴
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۲۸
- ↑ نجاشی، رجال، ص۹۴
- ↑ علامه حلی، الرجال، ص۲۰۳
- ↑ ابن داوود حلی، الرجال، ص۴۲۲
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹
- ↑ ابن عدی، الکامل فی الضعفاء الرجال، ج۱، ص۲۰۸-۲۰۹؛ حاکم، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، ص۹۶
- ↑ خطیب، تاریخ بغداد، ج۵، ص۱۹-۲۲
- ↑ ابن حجر، لسان المیزان، ج۱، ص۲۶۶
- ↑ I/182، GAS
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۲۹
- ↑ ظاهریه، ۸۷
- ↑ نجاشی، رجال، ص۹۴- ۹۵
- ↑ ابن طاووس، سعد السعود، صص ۷۱، ۱۱۷-۱۲۰
- ↑ ابن طاووس، محاسبة النفس، ص۱۷
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۲۸
- ↑ طوسی، الرجال، ص۲، ۱۴۲-۳۴۲
- ↑ علامه حلی، الرجال، ص۸، جاهای مختلف
- ↑ ابن داوود، الرجال، ص۷۵، جاهای مختلف
- ↑ علامه، الرجال، ص۳۵، ۵۱، جاهای مختلف؛ ابن داوود، الرجال، ص۲۸۶، جاهای مختلف
- ↑ طوسی، الفهرست، ص۲۸
- ↑ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۳، ص۲۵
- ↑ ابن اثیر، اسدالغابة، ج۱، ص۳۶۸، جاهای مختلف؛ ابن حجر، الاصابة، ص۴، ۸۰، جاهای مختلف
- ↑ ابن طاووی، الامان، ص۹۱، الیقین، صص۳۳- ۳۵
- ↑ ابن طاووس، الطرائف، ج۱، صص۱۴۰-۱۴۲
- ↑ المناقب، ج۱، ص۹، ج۲، ص۳۰۶
- ↑ فتح الابواب، ص۱۵۹-۱۶۰
- ↑ ر.ک:طبرسی، ج۶، ص۳۷۴؛ ابن شهر آشوب، المناقب، ج۲، ص۶۵، ج۳، ص۲۰۵، ۲۰۷، ج۴، ص۲۱۵؛ ابن طاووس، الامان، ص۷۰
منابع
- ابن اثیر، اسدالغابة، قاهره، ۱۲۸۶ق.
- ابن بابویه، محمد، التوحید، به کوشش هاشم تهرانی، تهران، ۱۳۸۷ق.
- ابن بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا(ع)، نجف، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م.
- ابن حجر عسقلانی، احمد، الاصابة، قاهره، ۱۳۲۸ق.
- ابن حجر عسقلانی، لسان المیزان، حیدرآباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق.
- ابن داوود حلی، حسن، الرجال، به کوشش جلال الدین محدث، تهران، ۱۳۴۲ش.
- ابن شاذان، محمد، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق.
- ابن شهر آشوب، محمد، معالم العلماء، نجف، ۱۳۸۰ق /۱۹۶۱م.
- ابن شهر آشوب، المناقب، قم، مؤسسة انتشارات علامه؛
- ابن طاووس، علی، الامان، قم، مکتبة المفید.
- ابن طاووس، سعد السعود، نجف، ۱۳۶۹ق /۱۹۵۰م.
- ابن طاووس، الطرائف، قم، ۱۴۰۰ق.
- ابن طاووس، فتح الابواب، به کوشش حامد الخفاف، بیروت، ۱۴۰۹ق.
- ابن طاووس، محاسبةالنفس، تهران، مرتضوی.
- ابن طاووس، الیقین، نجف، ۱۳۶۹ق / ۱۹۵۰م.
- ابن عدی، عبدالله، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت، ۱۴۰۵ق /۱۹۸۵م.
- ابن عیاش، احمد، مقتضب الاثر، قم، مکتبة الطباطبائی.
- ابن ماجه، محمد، سنن، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره، ۱۹۵۲م.
- ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، نجف، ۱۳۸۵ق /۱۹۶۵م.
- احمد بن حنبل، مسند، قاهره، ۱۳۱۳ق.
- اردبیلی، محمد، جامع الرواة، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
- استرابادی، شرف الدین علی، تأویل الا¸یات الظاهرة، قم، ۱۴۰۷ق.
- حاکم نیشابوری، سؤالات الحاکم النیسابوری للدار القطنی، به کوشش موفق بن عبدالله، ریاض، ۱۴۰۴ق.
- خزاز، علی، کفایة الاثر، قم، ۱۴۰۱ق.
- خطیب بغدادی، احمد، تاریخ بغداد، قاهره، ۱۳۴۹ق.
- خوئی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، نجف، ۱۳۹۸ق /۱۹۷۸م.
- ذهبی، محمد، سیراعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، ۱۴۰۴ق /۱۹۸۴م.
- زراری، ابوغالب، رسالة فی آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
- سمعانی، عبدالکریم، الانساب، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۶ق /۱۹۷۶م.
- طبرسی، فضل، مجمع البیان، صیدا، ۱۳۳۳ق.
- طوسی، محمد، الامالی، بغداد، ۱۳۸۴ق /۱۹۶۴م.
- طوسی، محمد، الرجال، به کوشش محمد صادق آل بحرالعلوم، نجف، المکتبة المرتضویة؛ ظاهریه، خطی (المنتخب من مخطوطات الحدیث).
- علامة حلی، حسن، الرجال، نجف، ۱۳۸۱ق /۱۹۶۱م.
- کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق.
- مزی، یوسف، تحفة الاشراف، بمبئی، ۱۳۹۵ق /۱۹۷۵م.
- مفید، محمد، الاختصاص، به کوشش علی اکبر غفاری، قم، جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة.
- مفید، محمد، الامالی، به کوشش استاد ولی و غفاری، قم، ۱۴۰۳ق.
- منتجب الدین، علی، الاربعون حدیثاً، قم، ۱۴۰۷ق.
- نجاشی، احمد، الرجال، قم، ۱۴۰۷ق.
- نعمانی، محمد، الغیبة، بیروت، ۱۴۰۳ق /۱۹۸۳م.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دائره المعارف بزرگ اسلامی