| مناصب شرعی | |
| پیامبر | |
| امام | |
| قاضی | |
| حاکم شرع | |
| امام جمعه | |
| امام جماعت | |
| ولی فقیه | |
| مرجع تقلید | |
| امیر الحاج | |
| نایب خاص | |
| نایب عام | |
امام جمعه، پیش‌نمازِ نماز جمعه. بر پایه فتواهای فقیهان، عدالت، حلال‌زادگی، ایمان، بلوغ و مردبودن از شرایط تصدی امامت جمعه است. بر اساس گزارش‌های تاریخی، پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) خود نماز جمعه را می‌خواندند یا افرادی را برای اقامه آن تعیین می‌کردند.
در حکومت‌های اسلامی، امامت جمعه منصبی حکومتی هم بود. ازاین‌رو حاکمان خود نماز جمعه را اقامه می‌کردند یا امامان جمعه را منصوب می‌کردند. از جمله در حکومت‌های امویان، عباسیان، عثمانیان و صفویان امامان جمعه را حاکمان منصوب می‌کردند.
در جمهوری اسلامی ایران، «شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه» که اعضای آن را رهبر منصوب می‌کند، امور نماز جمعه شهرها را مدیریت می‌کند.
شرایط و احکام امام جمعه
گفته‌اند امام جمعه کسی است که نماز جمعه را امامت می‌کند[۱] ولی سید محمد صدر این قید را افزوده است که امام جمعه کسی است که با دستور او نماز جمعه واجب می‌شود.[۲] شرایط امام جمعه همان شرایط امام جماعت است.[۳] در منابع فقهی عقل،[۴] بلوغ،[۵] ایمان،[۶] عدالت[۷] و حلال‌زادگی[۸] از شرایط امام جماعت شمرده شده است.[۹] مَردبودن از دیگر شرایط امام جمعه است و امامت جمعه زن حتی برای زنان صحیح نیست.[۱۰]
به‌فتوای فقیهان، مستحب است امام جمعه رسا و فصیح صحبت کند، بر اوقات نماز مواظبت داشته باشد، به سخنان خود عمل کند،[۱۱] حین خطبه عمامه بر سر داشته باشد، به عصا یا اسلحه تکیه کند و رو به نمازگزاران بایستد.[۱۲]
امامت جمعه، منصبی حکومتی
به گفته رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه شیعه، امامت جمعه همیشه منصبی حکومتی بوده است.[۱۳] در صدر اسلام، نماز جمعه به امامت پیامبر(ص)،[۱۴] امام علی(ع) و یا افرادی از طرف آنها امامت می‌شد.[۱۵] همچنین در حکومت‌های امویان، عباسیان و عثمانیان، خود خلفا یا کارگزارانشان نماز جمعه را اقامه می‌کردند. خلفا امامان جمعهٔ مرکز خلافت را منصوب می‌کردند و انتخاب ائمه جمعهٔ شهرهای دیگر برعهده والیان و امیران بود.[۱۶]
در ایرانِ دوره صفویه (۹۰۷-۱۱۳۵ق)، شاهان امامان جمعه را منصوب می‌کردند.[۱۷] در این دوره، معمولاً شیخ‌الاسلام هر شهر، این منصب را برعهده داشت؛ اما گاه عالمانی که شیخ‌الاسلام نبودند، مانند ملامحسن فیض کاشانی، به‌درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[۱۸] محقق کرکی، شیخ بهایی، میرداماد، محمدتقی مجلسی، علامه مجلسی، محمدباقر سبزواری و لطف‌الله اصفهانی از امامان جمعه در این دوره بودند.[۱۹] در دوره قاجار، (۱۲۱۰ـ۱۳۴۴ق) منصب امامت جمعه بیشتر جنبه موروثی یافته بود و خاندان‌های خاتون‌آبادی و مجلسی در تهران و اصفهان امامت جمعه را برعهده داشتند.[۲۰]
منصب امامت جمعه در جمهوری اسلامی
- «بسم الله الرحمن الرحیم
خدمت جناب مستطاب سیدالاعلام و حجت‌الاسلام آقای حاج سید علی خامنه‌ای ـ دامت افاضاته چون حضور جناب مستطاب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای منتظری دامت افاضاته در حوزه مقدسه قم لازم بود و ایشان انصراف خودشان را از امامت جمعه تهران اعلام نمودند، جنابعالی که بحمدالله به حُسن سابقه موصوف و در علم و عمل شایسته هستید به امامت جمعه تهران منصوب می‌باشید. از خداوند متعال توفیق جنابعالی را در ارشاد و هدایت مردم خواستارم.»
تاریخ بایگانی، امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۲، ص۱۱۶.
از نظر امام خمینی، تصدّی منصب امامت جمعه در حکومت اسلامی منوط به اِذن ولی‌فقیه است.[۲۱] در جمهوری اسلامی ایران، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه که اعضایش با حکم ولی فقیه منصوب می‌شوند، امور مربوط به نماز جمعه را برعهده دارد.[۲۲]
سید محمود طالقانی نخستین امام جمعه تهران پس از انقلاب اسلامی بوده است.[۲۳] او در ۵ مرداد ۱۳۵۸ش، اولین نماز جمعه تهران در جمهوری اسلامی را امامت کرد.[۲۴] دومین امام جمعه تهران حسینعلی منتظری بود و پس از وی سید علی حسینی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران هم در ۲۴ دی ۱۳۵۸ش توسط امام خمینی به عنوان امام جمعه تهران منصوب شد.[۲۵]
امام جمعه موقت
در ایران، در کنار امام جمعه دائم، افرادی به‌عنوان امام جمعه موقت انتخاب می‌شوند تا در غیاب امام جمعهٔ دائم نماز جمعه را اقامه کنند. احمد جنتی، محمد امامی کاشانی، اکبر هاشمی رفسنجانی و سید حسن طاهری خرم‌آبادی برخی از امام جمعه‌های موقت تهران در دوره امامت جمعه آیت‌الله خامنه‌ای بوده‌اند.[۲۶]
امامان جمعه مشهور
در ایران پس از استقرار جمهوری اسلامی و گسترش برگزاری نماز جمعه، شخصیت‌های شناخته‌شده‌ای به اقامه نماز جمعه پرداختند. در کتاب دانشنامه ائمه جمعه کشور اثر سید محمدکاظم مدرسی، میرزامحمد کاظمینی، تعدادی از ائمه جمعه پس از انقلاب اسلامی معرفی شده‌اند؛ برخی از آنها عبارتند از:
- سید محمود طالقانی،[۲۷] تهران
- سید علی خامنه‌ای،[۲۸] تهران
- علی مشکینی اردبیلی،[۲۹] قم
- عبدالله جوادی آملی،[۳۰] قم
- احمد جنتی،[۳۱] قم و تهران
- محی‌الدین حائری شیرازی،[۳۲] شیراز
- سید عبدالکریم موسوی اردبیلی،[۳۳] تهران
- سید جلال‌الدین طاهری اصفهانی،[۳۴] اصفهان
- غلامرضا حسنی،[۳۵] ارومیه
- سید احمد علم‌الهدی،[۳۶] مشهد
- سید محمدعلی آل‌هاشم.[۳۷] تبریز
- سید محمدعلی موسوی جزائری[۳۸] اهواز
در عراق عبدالمهدی الکربلائی و سید احمد الصافی بعد از سقوط نظام بعثی، دو امام جمعه کربلا شدند و نماینده آیت‌الله سید علی سیستانی مرجع تقلید ساکن عراق محسوب می‌شوند.[۳۹]
امام جمعه‌های شهید
چند امام جمعه (قاضی طباطبائی، مدنی، صدوقی، دستغیب و اشرفی اصفهانی) نیز در سال‌های نخستین دهه ۱۳۶۰ش در ایران در اثر حوادث تروریستی به شهادت رسیدند که به شهدای محراب معروف شدند.[۴۰]
در عراق سید محمدباقر حکیم در سال ۱۳۸۲ش بعد از اقامه نماز جمعه در حرم امام علی در یک انفجار تروریستی به شهادت رسید.[۴۱] پیش از او سید محمد صدر(درگذشت:۱۳۷۷ش) در دوران حکومت صدام حسین در شهر کوفه در عراق نماز جمعه برپا می‌کرد و به دستور او در چند شهر دیگر عراق نیز نماز جمعه تشکیل شد.[۴۲] او نیز در یک حمله تروریستی شهید شد.[۴۳]
پانویس
- ↑ صدر، ماوراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ صدر، ماوراء الفقه، ۱۴۲۰ق، ج۱، ص۴۵۰.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۲۷۳.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۷۵.
- ↑ نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۵۱.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۳۲۹.
- ↑ امام خمینی، تحریرالوسیله، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ص۲۵۵.
- ↑ طبرسی، مجمع‌البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱۰، ص۴۳۱-۴۳۲.
- ↑ نگاه کنید به نجفی، جواهرالکلام، ۱۳۶۲ش، ج۱۱، ص۱۵۴.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، دوزاده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، ۱۳۸۱ش، ص۲۷.
- ↑ جعفریان، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۷.
- ↑ رحمان‌ستایش، «نماز جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ امام خمینی، استفتائات، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۲۶۸.
- ↑ رحمان‌ستایس، «جمعه»، ص۷۰۲.
- ↑ شیرخانی، «زندگی و گزیده اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی»، ص۲۲۱.
- ↑ حائری، روزشمار شمسی، ۱۳۸۶ش، ص۳۰۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۱۲، ص۱۱۶.
- ↑ چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟.
- ↑ صدور اجازه اقامه اولین نماز جمعه تهران به امامت آیت الله طالقانی
- ↑ حکم انتصاب آقای خامنه ای به سمت امامت جمعه تهران
- ↑ خوش‌قلب، خطبه‌های سبز، ۱۳۹۲ش، ص۲۸.
- ↑ آخرین نماز جمعه آیت‌الله جوادی آملی. خبرگزاری ایرنا.
- ↑ صفحه آیت‌الله احمد جنتی در شورای نگهبان، پایگاه شورای نگهبان.
- ↑ انتصاب امام جمعه شیراز
- ↑ نجفی کازرونی، «مقدمه همپای انقلاب»، صفحه هجده.
- ↑ حکم انتصاب آقای سید جلال الدین طاهری به سمت امامت جمعه اصفهان
- ↑ ابقای حجت‌الاسلام والمسلمین غلامرضا حسنی به نمایندگی ولی‌فقیه در استان آذربایجان غربی و امامت جمعه‌ی ارومیه
- ↑ انتصاب امام جمعه مشهد مقدس
- ↑ انتصاب امام جمعه تبریز.
- ↑ انتصاب موسوی جزائری به امامت جمعه اهواز. پرتال امام خمینی.
- ↑ کربلائی، «شکل‌گیری و اداره تولیت جدید حرم حسینی»، ص۶۱.
- ↑ ورعی، «نهضت احیای نماز جمعه»، ص۷.
- ↑ خبرگزاری رسا.
- ↑ عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ۲۰۰۸م، ص۱۰۱.
- ↑ عبدالرزاق، الشهید الصدر الثانی، ۲۰۰۸م، ص۹۸.
منابع
- امام خمینی، سید روح‌الله، استفتائات، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۲ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تحقیق مؤسسه تنظیم و نشر آثار الامام الخمینی، تهران، مطبعة مؤسسه العروج، ۱۳۹۲ش/۱۴۳۴ق.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، بی‌تا.
- «شهيدان محراب چند نفر هستند و نامشان چيست؟»، پایگاه اطلاع‌رسانی فرهنگ ایثار و شهادت، تاریخ انتشار: ۲۵ مهر ۱۳۹۵ش، تاریخ مشاهده: ۲۳ اسفند ۱۳۹۹ش.
- جعفریان، رسول، دوزاده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
- حائری، علی، روزشمار شمسی، قم، دفتر عقل، ۱۳۸۶ش.
- چه کسانی به نیابت از رهبری نماز جمعه می‌خوانند؟، خبرآنلاین، تاریخ انتشار: ۴ مرداد ۱۳۹۳ش، تاریخ مشاهده: ۲۳ اسفند ۱۳۹۹ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغتنامه، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
- رحمان‌ستایش، محمدکاظم، «جمعه»، در دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۱۰، ۱۳۸۵ش.
- شهید اول، محمد بن مکی، الذکری الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، ۱۴۱۹ق.
- شیرخانی، علی، زندگی و گزیده اندیشه سیاسی آیت‌الله طالقانی، علوم سیاسی، شماره۲، ۱۳۷۷ش.
- صدر، سید محمد، ماوراء الفقه، دار الاضواء، بیروت، ۱۴۲۰ق.
- طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، انتشارات ناصر خسرو، ۱۳۷۲ش.
- «مراسم بزرگداشت شهید محراب با حضور بلندپایه ترین مقامات عراق»، وبگاه خبرگزاری ابنا، تاریخ انتشار: ۲۱ فروردین ۱۳۹۵ش، تاریخ مشاهده: ۱۶ اسفند ۱۳۹۹ش.
- محقق کرکی، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد، قم، مؤسسة آل‌البیت علیهم‌السلام لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، بیروت، دار احیاءالثراث العربی، ۱۴۰۴ق.
- ورعی، سید جواد، «نهضت احیای نماز جمعه»، در مجله حکومت اسلامی، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۸۳ش.