جده (شهر)
 | کتابشناسی یا ارجاعات این مقاله ناقص است. میتوانید با اصلاح نحوهٔ ارجاع به منابع بر طبق شیوهنامهٔ ارجاع به منابع، به ویکیشیعه کمک کنید. |
| City of Jeddah جدّة Jidda |
||
|---|---|---|
| — شهر — | ||
|
||
| نام مستعار: عروس دریای سرخ | ||
 |
||
| مختصات: ۲۱°۳۲′۳۶″ شمالی ۳۹°۱۰′۲۲″ شرقی / ۲۱٫۵۴۳۳۳°شمالی ۳۹٫۱۷۲۷۸°شرقی | ||
| کشور |  عربستان سعودی |
|
| استان | مکه | |
| تأسیس | از سده ۶ (پیش از میلاد) | |
| الحاق به عربستان سعودی | ۱۹۲۵ | |
| کد پستی | ||
| پیش‌شماره تلفن | ۲ ۹۶۶+ | |
جُدّه، یا جِدَّه، مهم‌ترین شهر و بندر عربستان سعودی در کنار دریای سرخ است. گفته می‌شود تاریخ جده به عصر حجر باز می‌گردد. برخی روایات، اعراب و برخی دیگر ایرانیان را ساکنان اصلی و اولیه جده برمی‌شمارند. پس از ظهور اسلام جده تحت حاکمیت امویان، عباسیان، فاطمیان، عثمانیها و وهابیها قرار گرفت. عبدالملک بن ابراهیم جدّی و محمد بن ابراهیم کازرونیف برخی از دانشمندان اهل جده به شمار می‌آیند. این شهر به عروس دریای سرخ شهرت دارد و دروازۀ ورود بیشتر حاجیان حرمین شریفین و از مهم‌ترین کانون‌های بازرگانی عربستان سعودی به شمار می‌رود و با جمعیتی بالغ بر ۳ میلیون تن پس از ریاض دومین شهر بزرگ کشور است. در قرون اخیر، بسیاری از شیعیان ایرانی در سفر حج نخست به این بندر می‌رسیده و از آنجا به سوی مکه می‌رفته‌اند و حکومتهای ایران مانند حکومت قاجار برای رسیدگی به امور حجگزاران و زائران ایرانی، نماینده رسمی و کنسول در شهر جده داشته‌اند.
معنای جده
برخی جده را در لغت به معنی خط و راه (= جاده) و کناره و ساحل (رودخانه یا دریا) گفته‌اند و بر این باورند چون شهر جده ساحل دریایی مکه و راه ارتباطی آن شهر به سوی دریا بوده، چنین نامیده شده است. برخی نیز این کلمه را صورت معرّب واژۀ نبطی کِدّ دانسته‌اند[۱] یا به لحاظ برخی روایات افسانه‌ای که محل این شهر را جایگاه هبوط حَوّا، ام البشر[۲] یا مدفن وی دانسته‌اند، نام شهر را جدّه(مادربزرگ) و اشاره‌ای به آن حضرت گفته‌اند.[۳] برخی از منابع نیز نام شهر را برگرفته از نام دریای مجاور آن (بحر جده) می‌دانند.[۴]
امروزه سعودیها این شهر را جِدَّه می‌خوانند.[۵]
موقعیت جغرافیایی
جده در کنار دشت ساحلی تِهامه و در ۷۵ کیلومتری غرب مکه در منطقه غربی شبه جزیره عربستان واقع است و مجموعه‌ای از تپه ماهورهای کوهپایه‌ای که به موازات رشته‌کوه‌های بلند حجاز کشیده شده است، آن را از سوی شرق جدا می‌سازد.[۶]
این شهر ۴۱۹ کیلومتر با مدینۀ منوره فاصله دارد و مساحتی برابر ۴۷ هزار هکتار (۴۷۰ کیلومتر مربع) را در برمی‌گیرد.
آب و هوا
آب و هوای جده متأثر از موقعیت آن است و در تابستان به سبب بالا رفتن دمای آب دریا، میزان رطوبت در آنجا افزایش می‌یابد و دمای هوا گاه به °۵۰ سانتیگراد می‌رسد.[۷]
بناء و تاریخ جده
گفته می‌شود تاریخ جده به عصر حجر باز می‌گردد و باستان شناسان در وادی بریمان واقع در شمال شرقی جده آثاری یافته‌اند که بر این مطلب دلالت دارد.[۸] پاره‌ای روایات، قُضاعه قبیلۀ قدیم عرب را نخستین مردمی می‌دانند که در جده سکنا گزیدند.[۹] برخی روایات نیز از این حکایت دارد که در روزگار جاهلیت، عَمروبن لُحَی که نخستین بار آیین توحید را در مکه دگرگون ساخت، بتهایی از جده به مکه برد و مردم را به پرستش آنها دعوت کرد.[۱۰]
با این همه، روایاتی دیگر از این سخن دارد که خاندان ایرانی سلمان فارسی که بازرگان بودند، پس از مسلمان شدن، در جده ساکن شدند؛ یا این شهر را ساختۀ یکی از پادشاهان ساسانی گفته‌اند. بنا به روایات ایرانی پس از ویرانی بندر سیراف، گروهی از اهالی آن به جده رفتند و آنجا ساکن شدند.[۱۱] بنابراین روایات، ساکنان اصلی جده مردم ایرانی تبار بودند.[۱۲]
ایرانیان و رونق جده
پارسیان و بازرگانان ایرانی در عمران و آبادانی جده کوشیدند و پادشاهان ایران بازرگانانی را که از کشورهای دیگر می‌آمدند، در آنجا اسکان می‌دادند. در واقع، جده لنگرگاه کشتیهایی بود که از هند، عدن، یمن، عیذاب و قلزم می‌آمد.[۱۳]
بزرگ‌ترین مشکل ساکنان جده تأمین آب آشامیدنی بوده است[۱۴] ایرانیان در آنجا آب انبارهایی بسیار ساخته بودند که از آب باران پر می‌شد[۱۵] سالی که باران کم می‌بارید، آب مورد نیاز را مردم از قَرین در نیمۀ راه جده مکه می‌آوردند.[۱۶]
خانه‌ها را از سنگ و گچ، آجر، چوب ساج و آبنوس و یا از برگ خرما می‌ساختند. خانه‌های شهر گاه ۴-۵ طبقه بود و توانگران بر بالای خانه‌های خویش گنبدهایی محکم می‌ساختند.[۱۷]
آبادانی دوباره
پس از ضعف شاهنشاهی ساسانیان، جده متروک گشت و موقعیت آن به انحطاط گرایید؛ به گونه‌ای که مقارن ظهور اسلام قریه‌ای کوچک از توابع حجاز بود[۱۸] پس از اسلام، عثمان بن عفان در ۲۶ق/۶۴۷م، به جای شُعَیبه، بندری در جنوب جده، بار دیگر جده را ساحل و بارانداز مکه گرداند[۱۹] پس از آن، این شهر آباد و شکوفا شد و به منزلۀ بندر رسمی مکه، مرکز بزرگ‌ترین بازار جهانی به ویژه در موسم حج گردید.
موقعیت تجاری
جده به سبب موقعیت میانی‌اش در بین بنادر حجاز، و نزدیکی به عدن و هند از بازرگانی پررونقی برخوردار بود و افزون بر هندوچین با بنادر مصری مانند عیذاب و قوص و همچنین با شهرهای اروپا و شمال افریقا و مغرب و‌گاه با اندلس نیز روابط تجارتی بی‌واسطه داشت[۲۰] غلات و محصولات زراعی و دامی مصر به جده حمل، و از آنجا به مکه فرستاده می‌شد تا نیاز حاجیان را برآورده کند[۲۱] این عوامل سبب شد تا جده برای قرن‌های پیاپی مرکز تجارت دریای سرخ باقی بماند.[۲۲]
جده پس از ظهور اسلام
دوره امویان و عباسیان
از تاریخ جده در قرن‌های نخست هجری آگاهی چندانی در دست نیست. گزارشها حاکی از آن است که این شهر در زمان امویان و عباسیان همواره مورد هجوم اقوام بیگانه همچون حبشیها و کُرک، یا شورشگران داخلی بوده است[۲۳] چنان که در ۴۷۳ق/۱۰۸۰م، به سبب طمع ورزی حاکم مکه به اموال بازرگانان جده، یا دست اندازی عربها بر شهر، بازرگانانْ جده را ترک گفتند و این شهر رو به ویرانی گذارد.[۲۴]
دوره حکومت فاطمیان
هنگامی که فاطمیان در شمال افریقا به قدرت رسیدند و بر دریای سرخ استیلایافتند، تجارت با شرق دور را از بنادر خلیج فارس همچون بصره به دریای سرخ و به ویژه بندر جده منتقل، و بدین وسیله خلافت عباسیان را از نظر اقتصادی تضعیف کردند.[۲۵]
حمله پرتغالی ها
از ۹۱۸ق/۱۵۱۲م، با آغاز حملات پرتغالیها به کشتیهای مسلمانان، جده نیز مورد تهدید قرار گرفت که ممالیک و سپس عثمانیها به دفع آن پرداختند. در ۹۱۷ق حسین کردی نایب جده از سوی سلطان قانصوره غوری بارویی گرد شهر ساخت و قلعه‌ای بنا نهاد و آن را پایگاه حمله به ناوگان پرتغالیها قرار داد. در ۹۴۸ق/۱۵۴۱م شریف محمد ابونُمَی آخرین تلاش پرتغالیها را برای تصرف جده، درهم شکست و سلطان سلیمان قانونی به پاداش این پیروزی، نیمی از درآمدهای مالیاتی جده را به وی بخشید.[۲۶]
جده تحت نفوذ وهابی ها
در ۱۲۱۷ق/۱۸۰۲م وهابیها جده را محاصره کردند، اما به سبب استواری مردم شهر نتوانستند بر آنجا مسلط شوند،[۲۷] تا آنکه در ۱۲۲۰ق، با حمله به جده و کشتار بسیاری از مردم شهر و زایران خانۀ خدا شهر را به تصرف درآوردند[۲۸] جده تا ۱۲۲۶ق/۱۸۱۱م، تحت مالکیت وهابیها باقی ماند. [۲۹]
تحت سیطره عثمانی ها
در این سال محمدعلی پاشا سلطۀ اسمی عثمانیها را بر آنجا باز برقرار کرد. در ۱۲۵۶ق/۱۸۴۰م، جده به جای حکومت مصر، مستقیماً وابستۀ باب عالی گردید و والی جده از سوی عثمانیها تعیین می‌شد.[۳۰]
جزء حکومت آل سعود
شریف حسین که برای استقلال عربها می‌کوشید، در ۱۳۳۴ق/۱۹۱۶م، جده را از دست ترکان عثمانی خارج کرد. چون وهابیها با هدف سیطره بر حجاز، در ربیع الاول ۱۳۴۳/ اکتبر ۱۹۲۴، مکه را تصرف کردند، جده مرکز حکومت شریف علی بن حسین شد. این شهر پس از حدود یک سال محاصره، سرانجام در جمادی الآخر ۱۳۴۴/ دسامبر ۱۹۲۵، به استیلای امیر وهابی عبدالعزیز بن سعود درآمد و در نهایت طی پیمان جده در ذیقعده ۱۳۴۵/ مۀ ۱۹۲۷، حکومت آل سعود به رسمیت شناخته شد و جده در قلمرو سعودیها قرار گرفت.[۳۱]
مناطق مختلف جده
امروزه جده از ۴ بخش متمایز تشکیل می‌شود: منطقۀ تاریخی که همچنان ساختمانهای قدیمی و محیط سنتی خود را حفظ کرده است؛ منطقۀ مرکزی اداری و تجارتی؛ منطقۀ جدید با خیابانهای وسیع و محله‌های مسکونی پیشرفته و بازارهای بزرگ؛ و منطقۀ زیبای جادۀ ساحلی (کورنیش) که به طول ۱۳۰ کیلومتر امتداد دارد.[۳۲]
جمعیت و مسایل فرهنگی
جمعیت جده در ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱م، یک میلیون نفر و در ۱۳۷۸ش/۱۹۹۹م، متجاوز از دو میلیون نفر با نرخ رشد جمعیتی معادل ۱۶٪ بوده است و در سالیان بعد به مرز سه میلیون نفر رسید که گویای توسعۀ عمرانی، پیشرفت اقتصادی و وجود فرصتهای شغلی است. به موازات افزایش جمعیت، مدارس دولتی و ملی برای مقاطع مختلف آموزشی تأسیس و به جز این، مراکز آموزش زبان و آموزشگاه‌های تخصصی نیز دایر گردیده است. دانشگاه ملک عبدالعزیز در جده، با ۱۰ دانشکده، سومین دانشگاه در کشور سعودی است. در جده ۶ روزنامه (دو روزنامه به انگلیسی) و چندین مجلۀ هفتگی و ماهانه منتشر می‌شود.
رشد اقتصادی و عمرانی
جمعیت بسیار شهر و شمار زایران بیت الله موجب فعالیت جدی در فرودگاه بین المللی ملک عبدالعزیز (افتتاح: ۱۹۸۱م) و بندر جده شده است. راه‌های فراوان مواصلاتی با حدود ۷۵ پل امکان تردد سریع را فراهم کرده است. در جده دهها درمانگاه و بیمارستان دولتی و خصوصی به کار بهداشت و درمان شهروندان رسیدگی می‌کنند. تأسیسات بزرگی نیز برای شیرین کردن آب دریا ایجاد شده است. این شهر از بزرگ‌ترین مراکز صنعتی در کشور سعودی است و به جز تأسیسات تصفیۀ نفت، دارای تولیداتی همچون آهن، فولاد، سنگ مرمر، سیمان، شیشه، کاغذ، پوشاک و جز آنها ست. تولیدات فراوان صنعتی از یک سو و سهولت واردات و صادرات کار تجارت را رونقی افزون‌تر بخشیده است. همچنین گردشگری و توجه به بازدید از شهر موجب تأسیس شماری بسیار از مهمان سراهای ممتاز شده است[۳۳] امروزه شمار زایرانی که به قصد حج وارد جده می‌شوند، به یک میلیون نفر می‌رسد. شهر جده تا پیش از انتخاب ریاض به عنوان پایتخت، مرکز استقرار و ملاقات مأموران و سفیران خارجی بود. مرکز سازمان کنفرانس اسلامی، شهر جده است.[۳۴]
آثار تاریخی
پاره‌ای از آثار تاریخی جده مانند قبر منسوب به حوّا و قلعۀ ساختۀ حسین کردی به ترتیب در ۱۹۲۸م و ۱۹۴۸م در زمان سعودیها تخریب شد.[۳۵] در برخی روایات منسوب به پیامبر(ص) فضایلی برای جده ذکر گردیده، یا عبادت در آنجا به لحاظ وجود مدفن و ضریح منسوب به حوا، توصیه شده است.[۳۶]
دانشمندان
عالمانی از جده برخاسته یا در آنجا سکنا گزیده‌اند که از آن جمله‌اند:
- عبدالملک بن ابراهیم جدّی؛[۳۷]
- ابوالحسن علی بن محمد عُلَیمی مقری قطان جدی (درگذشت: ۴۶۸ق) محدث و راوی؛[۳۸]
- محمد بن ابراهیم کازرونی؛[۳۹]
از اوایل سدۀ ۱۱ق/۱۷م، کتابهایی دربارۀ تاریخ جده تألیف شده که نسخه‌هایی از آنها باقی است؛[۴۰]
پانویس
- ↑ خلیل بن احمد، ج۶، ص۹؛ ابن درید، جمهرة اللغة، ج۳، ص۷۱؛ ازهری، ج۱۰، ص۴۵۷-۴۵۹.
- ↑ نک: طبری، چ۱، ص۱۲۱، ۱۲۲؛ مسعودی، ج۱، ص۳۷.
- ↑ ابن مجاور، ۵۲؛ ابن عبدالمنعم، ۱۵۷
- ↑ نک: ابن فقیه، ص۷۸؛ مقدسی، ص۷۹؛ ابوعبید، ج۱، ص۲۰۸.
- ↑ الموسوعة، ج۸، ص۲۲۹.
- ↑ الموسوعة، ج۸، ص۲۲۹.
- ↑ الموسوعة، ج۸، ص۲۲۹-۲۳۰.
- ↑ الموسوعة، ۸/۲۳۳
- ↑ یاقوت، همانجا
- ↑ کلبی، ۵۳-۵۴؛ ابن حبیب، المنمق، ۳۲۷-۳۲۸
- ↑ ابن مجاور، ۴۲-۴۳
- ↑ ابن مجاور، ۵۱
- ↑ ابن عبدالمنعم، ۵۱
- ↑ زیلعی، ۱۷۶
- ↑ برای نام برخی از آنها، نک: ابن مجاور، ۴۳؛ قس: ابن جبیر، رحلة، ۵۳-۵۴
- ↑ ابن مجاور، ۵۱؛ ابن بطوطه، رحلة، ۲۴۲-۲۴۳
- ↑ ابن مجاور، ۵۱-۵۲؛ ابن عبدالمنعم، ۵۱
- ↑ زیلعی، ص۱۷۵
- ↑ فاکهی، المنتقی فی اخبار ام القری، ص۷۵
- ↑ نک: زیلعی، مکة و علاقاتها الخارجیة، ص۱۷۶-۱۸۰
- ↑ یعقوبی،تاریخ یعقوبی، ۳۱۶-۳۱۷؛ زیلعی،مکة و علاقاتها الخارجیة، ص ۱۸۰
- ↑ زیلعی، مکة و علاقاتها الخارجیة، ص۱۷۶.
- ↑ نک: فاکهی، ۴۴، ۷۴؛ طبری، ۸/۳۳، ۴۲، ۹/۳۴۶-۳۴۷، ۶۱۲-۶۱۳
- ↑ ابن مجاور، ۴۵-۴۶
- ↑ زیلعی، ۱۸۲
- ↑ ابن تغری بردی، المنهل الصافی، ج۲، ص۴۳۸، ج۴، ص۱۵۱، ۲۴۳ به بعد؛ EI2 «دائرةالمعارف...۱»، VII، ص۵۲۴؛ نیز نک: نهروالی، ص۱۹؛ ابن ایاس، بدائع الزهور، ص۹۵-۹۶، ص۱۱۶
- ↑ ابن بشر، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ج۱، ص۱۲۲-۱۲۴
- ↑ امین، ص۳۱-۳۲
- ↑ ناجی، جده، مرکز دائرة المعارف اسلامی.
- ↑ ناجی، جده، مرکز دائرة المعارف اسلامی.
- ↑ باسورث، سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ۱۳۸۱ش، ص۲۳۱.
- ↑ الموسوعة، ۸/۲۲۹
- ↑ الموسوعة، ج۸، ص۲۳۰-۲۳۲
- ↑ الموسوعة، ج۸، ص۲۳۰--۲۳۲
- ↑ همان VII/524
- ↑ نک: فاکهی، ص۴۴، ۷۴؛ ابن مجاور، ص۴۷-۴۸
- ↑ حازمی، الاماكن ما اتفق لفظه و افترق مسماه، ص۱۹۷.
- ↑ یاقوت، ج۲، ص۴۱
- ↑ ابن عدیم، بغية الطلب في تاريخ حلب، الناشر: دار الفكر، ج۹، ص۴۲۵۸
- ↑ نک: بغدادی، ج۲، ص۵۰، ۱۸۶؛ کحاله، ج۱۰، ص۲۷؛ زیلعی، ص۱۷۵
یادداشت
منابع
- ابراهیم حربی، المناسک و اماکن طرق الحج، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- ابن ایاس، محمد، بدائع الزهور، به کوشش محمد مصطفی، قاهره، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- ابن بشر، عثمان، عنوان المجد فی تاریخ نجد، ریاض، مکتبة الریاض الحدیثه.
- ابن بطوطه، محمد، رحلة، بیروت، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
- ابن تغری بردی، المنهل الصافی، به کوشش محمد محمدامین، قاهره، ۱۹۸۴-۱۹۸۶م.
- ابن جبیر، محمد، رحلة، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.
- ابن حبیب، محمد، المنمق، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، ۱۴۰۵ق/۱۹۸۵م.
- ابن حوقل، محمد، صورةالارض، به کوشش کرامرس، لیدن، ۱۹۶۷م.
- ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک والممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
- ابن درید، محمد، جمهرة اللغة، حیدرآباد دکن، ۱۳۴۵ق.
- ابن رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
- ابن شاهین ظاهری، خلیل، زبدة کشف الممالک، فرانکفورت، ۱۴۱۳ق/۱۹۹۳م.
- ابن عبدالمنعم حمیری، محمد، الروض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
- ابن عدیم، عمر، بغیة الطلب، به کوشش سهیل زکار، الناشر دارالفکر، بیروت، ۱۹۸۸م.
- ابن فقیه، احمد، مختصرالبلدان، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
- ابن مجاور، یوسف، تاریخ المستبصر، به کوشش ا. لوفگرن، بیروت، ۱۴۰۷ق/۱۹۸۶م.
- ابوعبید بکری، عبدالله، المسالک والممالک، به کوشش وان لون و ا. فره، تونس، ۱۹۹۲م.
- ازهری، محمد، تهذیب اللغة، قاهره، الدارالمصریة للتألیف والترجمه؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۶۷م.
- الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض، ۱۴۱۹ق/۱۹۹۹م.
- امین، محسن، کشف الارتیاب، تهران، ۱۳۴۷ش.
- باسورث، ادموند کلیفورت، سلسله‌های اسلامی جدید؛ راهنمای گاهشماری و تبارشناسی، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران، مرکز باستان شناسی اسلام و ایران، ۱۳۸۱ش.
- بغدادی، ایضاح؛ حازمی، محمد، الاماکن، به کوشش حمد جاسر، ریاض، المطابع الاهلیه.
- خلیل بن احمد فراهیدی، العین، به کوشش محمد مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم، ۱۴۰۵ق.
- زیلعی، احمد عمر، مکة و علاقاتها الخارجیة (۳۰۱-۴۸۷ق)، ریاض، ۱۴۰۱ق/۱۹۸۱م.
- طبری، تاریخ؛ علی خان مدنی، سلوة الغریب، به کوشش شاکر هادی شکر، بیروت، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
- فاکهی، محمد، المنتقی، به کوشش ووستنفلد، بیروت، ۱۹۶۴م.
- کحاله، عمررضا، معجم المؤلفین، بیروت، ۱۳۷۶ق/۱۹۵۷م.
- کلبی، هشام، الاصنام، به کوشش احمد زکی پاشا، قاهره، ۱۳۳۲ق/۱۹۱۴م.
- مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش شارل پلا، بیروت، ۱۹۶۵-۱۹۶۶م.
- مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۹۰۶م.
- ناجی، محمد رضا، جده، مرکز دائرة المعارف اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۴ آذر ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۱ اردیبهشت ۱۴۰۲.
- ناصرخسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، ۱۳۵۶ش.
- نهروالی، محمد، البرق الیمانی فی الفتح العثمانی، به کوشش حمد جاسر، ریاض، ۱۳۸۷ق/۱۹۶۷م.
- یاقوت، بلدان.
- یعقوبی، احمد، «البلدان»، همراه الاعلاق النفیسۀ ابن رسته، به کوشش دخویه، لیدن، ۱۳۰۹ق/۱۸۹۱م.
- EI2.
- Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul,1935.
- Türkiye diyanet vakfi İslâm ansiklopedisi, Istanbul,1993.
پیوند به بیرون
- منبع مقاله: دایرة المعارف بزرگ اسلامی
- دانشنامه جهان اسلام