هاینس هالم

هاینس هالم

اسلام‌شناس و شیعه‌پژوه آلمانی
اطلاعات کلی
نام کامل	Heinz Halm
زادروز	سال ۱۹۴۲م
زادگاه	آندرناخ، آلمان
اطلاعات علمی
محل تحصیل	دانشگاه توبینگن و دانشگاه سوربن پاریس
استادان	آنه‌ماری شیمل
آثار	«تشیع»؛ «فاطمیان و سنت‌های تعلیمی آنان»؛ «شیعه افراطی و علویان»
اطلاعات دیگر
تخصص	اسلام شناس و شیعه‌پژوه
زمینه فعالیت	تألیف و نشر کتاب و مقالات مرتبط با شیعه
منصب	استاد رشته اسلام‌شناسی

هاینس هالم (Heinz Halm) از مستشرقان اسلام‌شناس و شیعه‌پژوه است. محور تحقیقات او تاریخ شیعه و شکل‌گیری عقاید و تحولات تاریخی آن تا انقلاب اسلامی ایران و همچنین تاریخ عقاید عرفان و باطنی به‌ویژه در حوزه اسماعیلیه دانسته شده است. هالم از جمله مستشرقانی است که به طور خاص درباره موضوعات سیاسی مطرح‌شده در موضوع مهدویت به تحقیق پرداخته است.

تعدادی از آثار هالم پس از ترجمه به زبان فارسی و عربی، مورد توجه محققان واقع شده و برخی از نظراتش بررسی و نقد شده است. کتاب‌هایی چون «تشیع»، «فاطمیان و سنت‌های تعلیمی آنان» و «شیعه افراطی و علویان» از جمله آثار اوست. کتاب شیعه هالم که با عنوان تشیع به فارسی ترجمه شده در ارتباط با مبانی اعتقادی و تاریخی شیعیان و اهمیت سیاسی آنها در تحولات تاریخی ایران نگاشته شده است.

یکی از نظرات شیعه‌شناسانه هالم اعتقاد به پیدایش مفاهیمی چون مهدویت و غیبت توسط کیسانیه و یا واقفیه است. وی معتقد است که عقیده به امام دوازدهم و غیبتش به‌تدریح از قرن چهارم هجری قمری بر سایر تعالیم شیعیان برتری یافت و از آن زمان، امامیه به صورت دوازده‌امامی درآمدند. برخی پژوهشگران با اشاره به روایات فراوان پیامبر اسلام(ص) و امامان معصوم درباره مهدویت و غیبت که توسط منابع اولیه شیعه و سنی نقل شده، نظر او را رد کرده‌اند.

تعدادی از محققان شیعه‌پژوهی هاینس هالم را نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه‌های پایانی سده ۲۰م در جهان اسلام، به‌ویژه پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشکیل جمهوری اسلامی به‌عنوان نمونه جدیدی از حکومت با محوریت حاکمیت دین دانسته‌اند. گفته شده وی تسلط نسبتاً مناسبی به منابع شیعی داشته و در تحقیقات خود از آنها استفاده کرده است.

جایگاه

هاینس هالْم (Heinz Halm) اسلام‌شناس و شیعه‌پژوه آلمانی است. محور تحقیقات او تاریخ اسلام در خاورمیانه، به‌ویژه مصر، آفریقای شمالی و فرقه‌های اسماعیلی و امامیه و همچنین تاریخ شیعهٔ نخستین دانسته شده است. برخی او را میراث‌دار مطالعات شرق‌شناسی آلمان در سده بیستم میلادی یعنی ایران‌شناسی، مصرشناسی و مطالعات شیعی دانسته‌اند.

هالم پژوهش‌های چشمگیری را درباره تشیع و شکل‌گیری عقاید و تحولات تاریخی آن تا بروز انقلاب اسلامی ایران انجام داده است. گفته شده او از برجسته‌ترین پژوهشگران تاریخ عقاید عرفانی و باطنی، به‌ویژه در حوزه اسماعیلیه است.

وی در کنار ژورف الیاش، ویلفرد مادلونگ، اتان کلبرگ و کولین ترنر، از جمله مستشرقان سرشناسی دانسته شده که به طور خاص، درباره موضوعات سیاسی مطرح‌شده در خصوص مهدویت به تحقیق پرداخته است. تسلط نسبتاًمناسب به منابع شیعی و استفاده از این منابع در تحقیقات از جمله خصوصیات بارز هالم ذکر شده است. رویکرد وی در زمینه مطالعات شیعه امامیه، متأثر از یولیوس ولهاوزن دانسته شده است.

علت رویکرد شیعه‌پژوهی هالم

به باور برخی محققان، شیعه‌پژوهی هالم نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه‌های پایانی سده بیستم میلادی در جهان اسلام، به‌ویژه خاورمیانه است. گفته شده پیروزی انقلاب اسلامی ایران و تشکیل جمهوری اسلامی نمونه جدیدی از حکومت، حول محور حاکمیت دین طبق آموزه‌های اسلام برای اداره جهان باز کرد. همین امر سبب شد تا مستشرقانی چون هالم، با انگیزه‌های مختلف، توجه ویژه‌ای به مبانی این حکومت چون امامت، مهدویت و ولایت فقیه و همچنین تغییر و تطورات در حیطه وظایف علمای شیعی و ورود به عرصه‌های سیاسی اجتماعی پیدا کنند تا از این طریق بتوانند مشروعیت نظام جمهوری اسلامی را مورد نقد قرار دهند.

تألیفات

هالم تألیفات فراوانی در زمینه اسلام و تشیع دارد. تعدادی از آثار هالم در زمینه تشیع به زبان‌های گوناگون و با ویرایش‌های متفاوت منتشر شده است. برخی از تألیفات وی عبارت‌اند از:

• روایات قیام علی بن محمد صاحب‌زنج؛ بررسی انتقادی. تألیف در سال ۱۹۶۷م.
• گسترش مکتب صوفیه از آغاز تا سده هشتم هجری. تألیف در سال ۱۹۷۴م.
• کیهان‌شناسی و آموزه نجات در اسماعیلیه نخستین؛ مطالعه درباره گُنوسیسم اسلامی. تألیف در سال ۱۹۷۸م.
• مصر در اسناد و مدارک دوره مملوکی.
• دلتای مصر. تألیف در سال ۱۹۸۲م.
• خلفای قاهره: فاطمیان در مصر از ۹۷۳ تا ۱۰۷۴م. تألیف در سال ۲۰۰۳م.
• اسلام؛ گذشته و حال. تألیف در سال ۲۰۰۰م.
• اعراب از دوره پیش از اسلام تا به امروز. تألیف در سال ۲۰۰۴م.
• حَشّاشین؛ تاریخچه یک جامعه سری. تألیف در سال ۲۰۱۷م.
• خلفا و حشاشین؛ مصر و خاورمیانه مقارن نخستین جنگ‌های صلیبی. تألیف در سال ۲۰۱۸م.
• جهان‌شناسی نزد اسماعیلیان.
• شناخت اسلام.
• حکومت مهدی و صعود فاطمیان.
• اسلام شیعی از دین به‌سوی انقلاب.
• تاریخ جهان عرب.
• تصوف اسلامی و طریقت‌های درویشان شیعه در ایران.
• فاطمیان و سنت‌های تعلیمی آنان. تألیف در سال ۱۹۹۷م. این کتاب با عنوان الفاطمیون و تقالیدهم فی التعلیم در سال ۱۹۹۹م توسط سیف‌الدین القصیر به زبان عربی ترجمه شده است.
• شیعه افراطی و علویان. این کتاب با عنوان «الغُنوصیّه فی الاسلام»، به زبان عربی و «غنوصیان در اسلام: شیعیان غالی و علویان» به زبان فارسی ترجمه شده است.
• نگارش مدخل نصیریه در دایرة‌المعارف لیدن.
• شیعه

کتاب تشیع اثر هاینس هالم، ترجمه محمدتقی اکبری

کتاب تشیع

کتاب تشیع هالم در خصوص اهمیت سیاسی شیعیان در تحولات تاریخی ایران است. گفته شده هدف هالم از نگارش این کتاب بیان طیف گسترده‌ای از عقاید موجود در میان فرقه‌های شیعی است و تلاش کرده مخاطب را با مبانی اعتقادی و تاریخی شیعیان آشنا سازد و نقش روحانیون شیعه را در تحولات سیاسی ایران پیگیری کند.

این کتاب با عنوان تشیع توسط محمدتقی اکبری توسط نشر ادیان در سال ۱۳۸۵ش، به فارسی چاپ شده است. کتاب تشیع شامل پنج بخش «منشأ شیعه»، «امامیه یا شیعه دوازده‌امامی»، «شیعه غالی»، «اسماعیلیه یا شیعیان هفت‌امامی» و «زیدیه» است. برخی می‌گویند این اثر و آثار مشابه آن، هرچند با انگیزه پژوهشی و علمی نگاشته شده، اما به سبب تکیه بر منابع غیرمعتبر، بیشتر به نتایجی غیرواقعی رسیده و نقدهای جدی بر آنها وارد است؛ اما عده‌ای معتقدند که وی از منابع معتبر از جمله منابع شیعی نیز استفاده کرده است.

نظرات و نقدها

تعدادی از آثار هالم، پس از ترجمه به زبان‌های فارسی و عربی، کانون توجه پژوهشگران و شیعه‌پژوهان قرار گرفته و برخی از آثار و نظراتش مورد نقد و بررسی واقع شده است. از جمله کتابی با عنوان «نقد و ارزیابی کتاب تشیع اثر هاینس هالم از سه منظر اعتقادی، تاریخی، سیاسی و اجتماعی» که در نقد کتاب شیعه او نگاشته شده است. همچنین برای نقد و بررسی برخی از موضوعات این کتاب نیز مقالاتی به نگارش درآمده است. مدخل نصیریه او در دایرة‌المعارف لیدن نیز توسط سیدقاسم رزاقی موسوی در مقاله «بررسی انتقادی دیدگاه هاینس هالم درباه نصیریه و ماهیت عرفانی آموزه‌های (معطوف به مدخل دایرة المعارف لیدن)» ارزیابی و نقد شده است.

دیدگاه هالم درباره پیدایش شیعه و تشیع

هالم شیعه را یک حزب معرفی کرده و شیعیان اولیه را جماعتی دانسته که در برابر حکومت عثمان، از حکومت امام علی(ع) حمایت کردند. به باور او، اصطلاح شیعهٔ علی، بعد از کشته‌شدن عثمان در ماجرای تعیین خلیفه شکل گرفت و شیعیان در تلاش برای کسب قدرت سیاسی به صورت یک حزب ظهور کردند.

برخی محققان در جواب گفته‌اند هالم نیز همانند مستشرقان دیگر، در معرفی شیعه و منشأ پیدایش آن، به دو نکته تمایز مفهومی شیعه و تشیع و تعدد اصطلاح و مصداق شیعه توجهی نداشته است. شیعه هم به لحاظ نوع هم به لحاظ مصداق متعدد است. شیعه از حیث مصداق به فرد، جمع و جامعه تقسیم شده و از جهت نوع به شیعه اعتقادی و سیاسی قابل تفکیک است. به‌گفته اینان، هالم میان جماعت شیعه و آموزه تشیع تفکیک قائل نشده و شیعه را منحصر در شیعه سیاسی دانسته است که این امر او را از جنبه‌های معنوی و محتوایی بازداشته است؛ حال آنکه بنابر تعالیم شیعی، تشیع اعتقادی مولود اسلام است و مراد از شیعه مصطلح همان شیعه اصطلاحی است که پیشینه فکری‌اش به زمان پیامبر(ص) برمی‌گردد و نظرات دیگر چون نظر هالم در پیدایش جامعه شیعی صرفا تحولات تاریخی تشیع و شیعه سیاسی است.

دیدگاه هالم درباره مهدویت

هالم در کتاب شیعه خود، کیسانیه را به‌وجودآورنده عقاید و مفاهیمی مانند مهدویت، غیبت و رجعت دانسته که بعدها از عناصر اصلی سنت تشیع به شمار آمد و شاخه‌های دیگر تشیع آن را پذیرفتند و گسترش دادند؛ اما در جای دیگر کتاب آورده است تشیع دوازده امامی عقیده به مهدویت را از واقفی‌ها اقتباس نمود و رساله‌های غیبت به قلم شیعیان دوازده‌امامی از نمونه واقفیه سرچشمه گرفته است. وی عقیده به امام دوازدهم را که در سال ۲۶۰ق از نظرها غایب شد عقیده‌ای دانسته که به‌تدریج از قرن چهارم هجری قمری، بر سایر تعالیم شیعیان برتری یافت و از آن زمان، امامیه به صورت دوازده‌امامی درآمدند.

برخی پژوهشگران در جواب گفته‌اند طبق این گفتار، هالم عقیده مهدویت را از اصول اساسی اسلام ندانسته و در بیان منبع اولیه این نظر، گاهی به‌اشتباه آن را به کیسانیه و گاهی به واقفیه نسبت می‌دهد. این در حالی است که باور به مهدویت برآمده از روایات فراوان پیامبر اکرم(ص) بوده که منابع اولیه فراوانی از شیعه و سنی به این روایات اشاره کرده‌اند. در این میان، روایات زیادی از پیامبر(ص) و امامان وجود دارد که به تعداد امامان اشاره کرده و حتی در برخی از آنها نام همه آنها تا امام دوازدهم برده شده است؛ چنان‌که روایات فراوان دیگری نیز وجود دارد که به موضوع غیبت امام مهدی(عج) اختصاص یافته است که نشانه عقیده مشترک فریقین و گویای سرچشمه‌ای واحد که همان گفتار پیامبر(ص) است‌، می‌باشد.

همچنین ببینید: امام مهدی عجل الله تعالی فرجه و مهدویت

تولد امام مهدی

هالم معتقد است که امام حسن عسکری(ع) از خود پسری برجای نگذاشت و این انقطاع در دودمان امامان، عامل ایجاد بحرانی شد که نویسندگان شیعی از آن با واژگانی چون الحیرة و دوران سرگردانی نام می‌بردند.

برخی محققان با رد نظر هالم، معتقدند رعایت شرایط زمانی و مکانی و همچنین حفظ جان امام، اجازه علنی‌شدن تولدش را نمی‌داد. با این حال احادیث، قرائن و شواهد تاریخی فراوانی در مورد تولد امام مهدی(عج) در منابع متقدم وجود دارد که آن را جزو مسلمات تاریخی قرار داده است؛ از جمله تصریح امام حسن عسکری(ع)، نقل تاریخی حکیمه‌خاتون عمه امام حسن عسکری(ع)، گزارش قابله و کسانی که برای به‌دنیاآمدن امام کمک کردند، نشان‌دادن امام به خواصی چون احمد بن اسحاق قمی و محمد بن عثمان عمری و چهل تن از بزرگان شیعه و همچنین کسانی که به ملاقات امام شرفیاب شدند. در برخی از گزارش‌های عالمان اهل‌سنت نیز به تولد امام مهدی(عج) از فرزندان امام حسن عسکری(ع) و مهدی در آخرالزمان اشاره شده و مهدی موعود در اسلام را همان امام دوازدهم شیعیان دانسته‌اند.

همچنین ببینید: ولادت امام مهدی(عج)

دیدگاه هالم درباره تشکیل حکومت در دوران غیبت

عده‌ای از پژوهشگران با بررسی دیدگاه هالم در مورد تشکیل حکومت در دوران غیبت چنین نتیجه گرفته‌اند که هالم معتقد است خط فکری و سیاسی شیعی از زمان امام صادق(ع) تغییر یافت و انزوا و ایستایی سیاسی در دستور کار شیعه قرار گرفت و ایجاد حکومت شیعی موکول به امام دوازدهم گردید و حتی امامان به نقد شورش‌های شیعیان پرداخته و آنان را در مورد تصاحب حکومت مذمت می‌کردند.

پژوهشگران در نقد این دیدگاه به مخدوش‌بودن سند بسیاری از روایات نهی‌کننده از قیام و احتمال جعل آنها توسط بنی‌امیه و بنی‌عباس برای دفع احتمال قیام علویان اشاره کرده‌اند. آنها معتقدند در صورت صحت برخی احادیث، دلایلی وجود دارد که اصل قیام و تشکیل حکومت را رد نمی‌کند؛ از جمله:

• در تعدادی از این روایات، علت نهی از قیام ثمربخش‌نبودن آن بود. به عبارت دیگر، امام با توجه به شرایط موجود آن زمان، قیام علیه حکومتِ وقت را محکوم به شکست دانسته و با نهی‌کردن شیعیان از قیام، در صدد حفظ جان آنها بود.
• مذمت امام شامل کسانی است که در دوران حضور ائمه(ع)، ادعای حاکمیت و حکومت بر طبق هوای نفس خود و بر مبنای طاغوت داشتند.
• برخی از این روایات در خصوص یک شخص یا جریان خاص است و تعمیم آن به تمامی قیام‌ها و تمامی اشخاص در هر زمان و مکان نادرست است.
• در معارف شیعی، عمومات و قطعیات مسلمی چون جهاد و امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که در تعارض با روایات نهی‌کننده از قیام است؛ چنان‌که اجرای بسیاری از قوانین و فرامین الهی منوط به تشکیل حکومت اسلامی است.

زندگی و تحصیلات

هالم در سال ۱۹۴۲م در شهر آندرناخ به دنیا آمد. وی پس از گرفتن دیپلم، به تحصیل تاریخ و اسلام‌شناسی پرداخت. او در سال ۱۹۶۹م دکترای فلسفه را اخذ کرد و پس از چند سال همکاری با دانشگاه توبینگن، در سال ۱۹۷۵م استاد رشته اسلام‌شناسی شد و در دانشگاه سوربن پاریس به تدریس پرداخت. وی از شاگردان ممتاز آنه‌ماری شیمل در دانشگاه بُن بود.