قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی
 | |
| شرح ماجرا | قانونی مصوب درباره انتخابات |
|---|---|
| زمان | ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ش |
| دوره | دوره پهلوی |
| نتایج | حق رأی به زنان و حذف سوگند به قرآن |
| پیامدها | لغو قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی |
| واکنش‌ها | اعتراض مراجع تقلید |
قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی قانونی است درباره انتخابات، مصوب ۱۳۴۱ش که به موجب آن به زنان حق رأی داده می‌شد و قید سوگند به قرآن حذف شده و افراد می‌توانستند با هر کتاب آسمانی مراسم تحلیف را به جای آورند. با تصویب این لایحه که مخالف صریح قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی مصوب مجلس شورای ملی در زمان مشروطه بود، امام خمینی و مراجع تقلید در سخنرانی‌ها و تلگراف‌های خود به محمدرضا پهلوی و اسدالله عَلَم، نسبت به این مصوبه؛ به ویژه حذف الزام سوگند به قرآن اعتراض کردند و امام خمینی نسبت به خطر نفوذ فرقه بهائیت در ارکان دولت هشدار داد. با توجه به فشارها، دولت عقب‌نشینی کرده و با تصویب هیات دولت در هفتم آذر ۱۳۴۱ش مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی از دستورالعمل خارج شد.
کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» نوشته علی دوانی، نخستین کتابی است که پیرامون اتفاقات لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش به نگارش درآمد.
متن قانون
تشکیل انجمن‌های ایالتی و ولایتی در اصول ۹۱ و ۹۲ متمم قانون اساسی مشروطه مصوب ۱۲۸۵ش در مجلس شورای ملی اول پیش‌بینی شد؛ اما به مرحله اجرا نرسید. بر اساس آیین‌نامه اجرایی آن، انتخاب‌شوندگان و انتخاب‌کنندگان باید دارای سه شرط باشند:
- مسلمان باشند و فساد عقیده نداشته باشند
- سوگند به قرآن
- زنان از انتخاب کردن و انتخاب شدن محرومند.[۱]
اجرای این مصوبه تا سال ۱۳۴۱ش و زمان نخست‌وزیری اسدالله عَلَم به تأخیر افتاد. علم از درگذشت آیت‌الله بروجردی استفاده کرده و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی جدید را که مورد نظر و حمایت آمریکا بود، مطرح کرد.[۲] حکومت پهلوی تا آن زمان به سبب ترس از جایگاه آیت‌الله بروجردی در بین مردم، سعی می‌کرد دیدگاه‌های مورد نظر او را مدنظر قرار دهد؛ حال به تصور اینکه مرجعیت شیعه به نجف انتقال می‌یابد یا دست‌کم حوزه علمیه قم دچار ضعف و پراکندگی خواهد بود،[۳] چهاردهم مهر ۱۳۴۱ش، لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی شامل ۹۲ ماده و ۷ تبصره، در هیات دولت و در زمان تعطیلی مجلس به تصویب رسید.[۴] در لایحه جدید، شرط اسلام و سوگند به قرآن از شرایط انتخاب‌شوندگان حذف شده و به زنان نیز اجازه انتخاب کردن و انتخاب شدن داده شد.[۵] همچنین به جای سوگند به قرآن، سوگند به «کتاب آسمانی» کافی دانسته شد.[۶]
واکنش‌ها به مصوبه جدید
انتشار خبر تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در ۱۶ مهر سال ۱۳۴۱ش، اعتراض مراجع تقلید را در پی داشت و در قم جلسه‌ای با حضور امام خمینی، سید محمدرضا گلپایگانی، سید محمدکاظم شریعتمداری و مرتضی حائری در منزل شیخ عبدالکریم حائری تشکیل شد.[۷] در این جلسه امام خمینی این مصوبه را دسیسه خطرناکی برای لطمه زدن به اسلام و قرآن و حفظ منافع استعمار خواند[۸] و تصمیم بر آن شد طی تلگرامی به شاه، مخالفت علمای اسلام را با مفاد تصویب‌نامه مزبور، اعلام و لغو فوری آن را خواستار شوند.[۹] همچنین به علمای شهرستان‌ها در مورد این مصوبه اعلام خطر گردد و از آنها برای مبارزه و مقابله دعوت شود.[۱۰] به نظر پژوهشگران، نامه‌های امام خمینی در مخالفت با این قانون، سرآغاز مخالفت علنی او با حکومت پهلوی و منشأ شکل‌گیری انقلاب مردم ایران در سال ۱۳۵۷ش است.[۱۱]
- تلگرام امام خمینی و مراجع تقلید به شاه: مراجع تقلید در ۱۷ مهر ۱۳۴۱ش طی تلگرامی که همراه با احترام بود، از شاه پهلوی خواستند نسبت به لغو تصویب‌نامه انجمن‌های ایالتی ولایتی اقدام نماید.[۱۲] امام خمینی در نامه خود به شاه، این تصویب‌نامه را مخالف اسلام دانست.[۱۳]
- تلگرام مراجع به نخست‌وزیر: در ۲۸ مهر مراجع تقلید در شهرهای مختلف مانند قم (امام خمینی، گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری)، مشهد (سید محمدهادی میلانی) و نجف (سید محسن حکیم و سید ابوالقاسم خویی) تلگرام های تندی به اسدالله علم، نخست‌وزیر وقت، نوشتند و نسبت به این مصوبه؛ به ویژه حذف الزام سوگند به قرآن اعتراض کردند.[۱۴] سخنرانی‌های محمدتقی فلسفی، سید عبدالکریم موسوی اردبیلی و... درباره ماهیت تصویب‌نامه موجب حساسیت طلاب، دانشجویان و عموم مردم و حمایت آنان از علما شد.[۱۵] همچنین طومارهایی از شهرستان‌ها در حمایت از مراجع به تهران و قم ارسال می‌شد.[۱۶]
- تلگرام امام خمینی به اسدالله علم: امام خمینی در تلگرامی به عَلَم، تغییر و تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی مصوب مشروطه را در زمان تعطیلی مجلس سنا و ملی، مخالف شرع و قانون اساسی و خطر بزرگی برای اسلام و استقلال مملکت دانست.[۱۷] وی متذکر شد علمای ایران، عراق و سایر مسلمانان، در اموری که مخالف شرع باشد، ساکت نخواهند ماند.[۱۸]
- تلگرام دوم امام خمینی به شاه و علم: امام خمینی در ۱۵ آبان ۱۳۴۱ش در دو تلگرام جداگانه به محمدرضا پهلوی و اسدالله علم ضمن انتقاد شدید از نخست‌وزیر، درباره لغو نشدن انجمن‌های ایالتی و ولایتی توسط علم و بی‌توجهی او به تلگرام‌های مراجع در این‌باره، هشدارهایی جدی داد.[۱۹] همچنین در نامه‌های جداگانه به علمای شهرها خواستار صدور اعلامیه آنها علیه دولت شد.[۲۰] به دنبال انتشار عمومی این تلگراف‌ها بازاریان و اصناف با صدور اعلامیه از این اقدام حمایت کردند.[۲۱]
- ادامه اعتراضات امام خمینی: امام با سخنرانی و پاسخ به نامه‌های مردم و گروه‌ها از شهرهای مختلف به اعتراض و انتقاد از دولت و لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی ادامه[۲۲] و درباره خطر نفوذ فرقه بهائیت در ارکان دولت نیز هشدار داد.[۲۳] همچنین امام خمینی و هشت نفر از مراجع تقلید و علمای کشور در اعتراض به این قانون و مستند به متمم قانون اساسی مشروطه، نامه‌ای خطاب به عموم مردم ایران، حق رأی زنان را که در زمان تعطیلی مجلس تصویب شده بود، موضوعی فرعی و برای فریب مردم دانستند.[۲۴] آنها تأکید کردند که اسلام، زن را محدود نکرده است؛ بلکه از حیثیت اجتماعی و اخلاقی آن حمایت می‌کند[۲۵] اما مسئله شرکت زنان در انتخابات زمینه‌ساز فساد است و حق رأی نشانه آزادی دادن به زن‌ها و تساوی حقوق زن و مرد نیست؛ زیرا مردها هم در این شرایط مملکت آزادی نداشتند[۲۶] و سخنرانان مذهبی و روزنامه‌ها محدودیت دارند و این برای اسلام و مسلمین خطرناک است.[۲۷] مراجع معتقد بودند دولت به جای حل مشکلات اقتصادی، مردم را سرگرم اعطای حق زن‌ها در انتخابات کرده است.[۲۸]
واکنش‌ها به اعتراض مراجع تقلید
محمدرضا پهلوی ۲۳ مهر سال ۱۳۴۱ش در پاسخ به تلگراف مراجع تقلید، آنان را «حجت‌الاسلام» خطاب کرده و می‌گوید این قوانین چیز جدیدی نیست و این نامه‌ها به دولت ارجاع می‌شود.[۲۹] وی تلویحا دولت را مسئول و تصمیم‌گیر اصلی می‌داند.[۳۰]
همچنین اسدالله علم، نخست‌وزیر وقت، در پاسخ به اعتراض‌ها ۱۸ آبان ۱۳۴۱ش در مصاحبه‌ای رادیویی اعلام کرد هرگونه اخلال‌گری به شدت سرکوب می‌شود و دولت از برنامه خود عقب‌نشینی نمی‌کند.[۳۱] این مصاحبه مورد انتقاد سخنرانان مذهبی مانند محمدتقی فلسفی قرار گرفت.[۳۲]
لغو قانون انجمن‌های ایالتی و ولایتی
پس از سخنرانی‌ها و تلگراف‌های امام خمینی و مراجع تقلید و حمایت‌های اقشار مختلف مردم از آنها، شاه پهلوی و دولت عقب‌نشینی کردند.[۳۳] هیات دولت در هفتم آذر ۱۳۴۱ش تصویب کرد که تصویب‌نامه مورخ ۱۴ مهر ماه درباره انجمن‌های ایالتی و ولایتی قابل اجرا نخواهد بود.[۳۴] در پی این مصوبه اسدالله علم، نخست‌وزیر، در تلگراف‌های جداگانه‌ای به سه نفر از علمای قم (گلپایگانی، مرعشی نجفی و شریعتمداری) از لغو اجرای این تصویب‌نامه خبر داد.[۳۵]
عده‌ای از علما این تلگراف را به معنی عدم اجرای مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی دانستند و آن را اعلام عمومی کردند[۳۶] و مردم نیز این اتفاق را جشن گرفتند؛[۳۷] اما امام خمینی، مراجع وقت را متقاعد کرد که از دولت بخواهند لغو مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی را به صورت رسمی در روزنامه‌های کشور اعلام کند.[۳۸]
با توجه به فشارها، علم در ۱۰ آذر ۱۳۴۱ش در مصاحبه با خبرنگاران از لغو مصوبه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در هیات دولت خبر داد.[۳۹] امام خمینی نیز در پی اعلام و انتشار این خبر، در پیامی از حمایت مردم در مسئله لغو انجمن‌های ایالتی و ولایتی تشکر کرد.[۴۰]
تک‌نگاری
کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران به منظور دفاع از اصول مقدس اسلام» نوشته علی دوانی، درباره اتفاقات پیرامون لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ش به نگارش درآمد.[۴۱] دوانی به صورت مخفی به جمع‌آوری سخنرانی‌ها و بیانیه‌های امام خمینی و مراجع پرداخت و آنها را ثبت و ضبط کرد.[۴۲] این کتاب یک ماه پس از لغو این مصوبه منتشر شد[۴۳] و نسخه‌هایی از آن را برای مراجع وقت و برخی از بزرگان حوزه علمیه قم و تهران فرستادند. ساواک با مطلع شدن از موضوع، جلوی توزیع آن را گرفت.[۴۴]
دوانی پس از انقلاب اسلامی ایران، بار دیگر به جمع‌آوری منابع تاریخی، اعلامیه‌ها و بیانیه‌ها پرداخت و با گردآوری منابع، کتاب «نهضت روحانیون ایران» را در سال ۱۳۵۸ش منتشر کرد که دو جلد نخست آن شرح و تفصیل بیشتر همان کتاب «نهضت دو ماهه روحانیون ایران» است.[۴۵]
پانویس
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۲-۱۳۳.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۲.
- ↑ «تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، روزنامه تعادل، ۱۴ مهر ۱۳۹۸، ص۱۶.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲-۶۲۳.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۲-۶۲۳.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۲؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۵.
- ↑ عمید زنجانی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، ۱۳۸۱ش، ص۱۳۳؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۱-۱۷۲؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۳-۶۲۴.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۷۸.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۵.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۴؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۶؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۸۱؛ «سیری بر مواضع آیت‌الله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ «سیری بر مواضع آیت‌الله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۸۸-۹۰.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۸۷-۱۸۹؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۱-۱۱۱.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۵.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۷۵؛ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۶.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۴.
- ↑ اسلامی، «چرا امام به شاه «اعلیحضرت همایونی» گفت؟»، خبرآنلاین
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۱۹۰؛ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۲۷.
- ↑ عاقلی، روزشمار تاریخ ایران، ۱۳۷۰ش، ج۲، ص۱۴۷.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۱۴.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۰۰.
- ↑ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱۳۸۶ش، دفتر اول، ص۲۱۵.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۳۶.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۹۴ و ۱۰۰.
- ↑ مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶۳۷.
- ↑ امام خمینی، صحیفه امام، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۱۱۲.
- ↑ «کتاب ممنوعه‌ای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ «کتاب ممنوعه‌ای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ دوانی، نهضت دو ماهه روحانیون ایران، ۱۳۹۳ش، ص۱۳.
- ↑ «کتاب ممنوعه‌ای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
- ↑ «کتاب ممنوعه‌ای که پس از ۵۰ سال چاپ شد»، مشرق.
منابع
- اسلامی، محمدمهدی، «چرا امام به شاه «اعلیحضرت همایونی» گفت؟»، خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۸ش، تاریخ بازدید: ۱ تیر ۱۴۰۰ش.
- امام خمینی، سید روح‌الله، صحیفه امام، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۳۷۸ش.
- «تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، روزنامه تعادل، ۱۴ مهر ۱۳۹۸ش.
- روحانی، سید حمید، نهضت امام خمینی، تهران، چاپ و نشر عروج، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۶ش.
- «سیری بر مواضع آیت‌الله موسوی اردبیلی در ماجرای لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی»، وبگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲ آذر ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۳۱ خرداد ۱۴۰۰ش.
- عاقلی، باقر، روزشمار تاریخ ایران؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران، نشر گفتار، چاپ اول، ۱۳۷۰ش.
- عمید زنجانی، عباسعلی، انقلاب اسلامی ایران: علل، مسائل و نظام سیاسی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ اول، ۱۳۸۱ش.
- «کتاب ممنوعه‌ای که پس از ۵۰ سال چاپ شد/ آغازگر تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی چه کسی بود؟»، مشرق، تاریخ درج مطلب: ۲۶ آذر ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۰ش.
- «ماجرای اعلامیه ۹ امضایی چه بود؟»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۸ بهمن ۱۳۹۹ش، تاریخ بازدید: ۸ تیر ۱۴۰۰ش.
- مدنی، سیدجلال‌الدین، تاریخ سیاسی معاصر ایران (دوره دو جلدی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هفدهم، ۱۳۹۱ش.