حرم حضرت رقیه

حرم حضرت رقیه زیارتگاهی در دمشق که منسوب به رقیه دختر امام حسین(ع) است. این زیارتگاه، بعد از حرم حضرت زینب(س)، دومین زیارتگاه شیعیان در این شهر است. این مکان نخستین‌بار در برخی منابع قرن چهاردهم قمری به حضرت رقیه منسوب شده است؛ پیش از آن در برخی منابع قرن دهم محل دفن دختری از امام حسین(ع) دانسته شده، بدون اینکه به نام رقیه اشاره شود.

حرم حضرت رقیه

اطلاعات اوليه
تأسیس	قرن ۹ (قمری) به بعد
کاربری	زیارتگاه
مکان	دمشق سوریه
مشخصات
مساحت	۴۵۰۰ مترمربع
معماری
سبک	معماری محلی و ایرانی

انتساب این حرم به حضرت رقیه از سوی برخی مورد تردید قرار گرفته است؛ برخی آن را محل دفن رقیه دختر امام علی(ع) و برخی دیگر رأس الحسین دانسته‌اند. البته داستانی در جریان بازسازی آن مشهور است که بر اساس آن صاحب قبر دختری خردسال بوده است. آستانه حضرت رقیه امروزه از ساختمانی وسیع تشکیل شده است که آمیخته‌ای از هنر و معماری اسلامی محلی و ایرانی است.

جایگاه

حرم حضرت رقیه زیارتگاهی در دمشق است که به رقیه دختر امام حسین(ع) منسوب است. این زیارتگاه، بعد از حرم حضرت زینب(س)، به عنوان دومین زیارتگاه این شهر مورد توجه شیعیان بوده است. این حرم در یکی از بازارهای قدیمی دمشق به نام «سوق العماره» و در نزدیکی باب الفرادیس (یکی از دروازه‌های تاریخی دمشق) و در فاصله کمی از مسجد اموی و بازار شام قرار دارد.

انتساب

در انتساب حرم حضرت رقیه به رقیه دختر امام حسین(ع) یا رقیه دختر امام علی(ع) اختلاف نظر وجود دارد. به گزارش احمد خامه‌یار، تاریخ‌پژوه شیعه، حرم حضرت رقیه در اصل زیارتگاه راس الحسین در دمشق بوده است که بنابه قولی، محل دفن سر آن حضرت دانسته شده است. در منابع مربوط به دوره عثمانی، این زیارتگاه، به عنوان مزار حضرت رقیه معرفی شده است. البته در شماری از همین منابع، افزون‌ بر قبر حضرت رقیه، به وجود جایگاه سر امام حسین(ع) در آن نیز اشاره شده است؛ با این تفاوت که رقیه در منابع قدیمی‌تر، دختر امام علی(ع)، و در منابع جدیدتر، دختر امام حسین(ع) معرفی شده است.

گفته شده نخستین سندی که درباره مزار کنونی منسوب به رقیه در دست است، مربوط به قرن دهم و محمّد بن ابی طالب حائری کَرَکی (زنده در ۹۵۵ق) در کتاب «تسلیة المجالس» است. او گفته است در بخش شرقی مسجد جامع اموی دمشق، خرابه‌ای را دیده که در گذشته، مسجد بوده و بر سنگْ‌نوشته درِ آن، نام‌های پیامبر(ص)، خاندانش و امامان دوازده گانه شیعه نوشته شده بود. همچنین بر سر در آن نوشته شده بود که این، قبر خانم مَلَکه، دختر حسین بن امیرالمؤمنین(ع) است.

سید محسن امین در اعیان الشیعه درباره این حرم تنها نوشته است قبری که به رقیه دختر امام حسین منسوب است در محله العماره دمشق، زیارتگاه است و میرزا علی اصغرخان [اتابک، امین السلطان]، وزیر اعظم ایران، به سال ۱۳۲۳ق، آن را بازسازی کرده و در بالای در آن تاریخ بازسازی را حَک کرده‌اند.

در دانشنامه امام حسین(ع) پس از بررسی انتساب حرم به رقیه(س)، آمده است که براساس منابع روایی و تاریخی نمی‌توان درباره این حرم نظر قطعی ارائه کرد؛ اما کراماتی که از این مزار دیده شده و می‌شود، مؤید اعتبار معنوی آن است و باید این مکان را گرامی داشت.

ماجرای آب گرفتگی و نبش قبر

در برخی منابع دو قرن اخیر، به ماجرای نبش قبر و آشکار شدن بدن رقیه(س) اشاره شده که نشان می‌دهد که قبر متعلق به دختر خردسالی است. گفته شده دست کم سه نفر این ماجرا را نقل کرده‌اند. نخستین آنها مؤمن شِبلَنجی در نورالابصار، از علمای اهل سنت در قرن سیزدهم قمری، است که صاحب مزار را رقیه دختر امام علی(ع) معرفی کرده و گفته است هنگامی که برای بازسازی جنازه را از قبر بیرون آوردند، جنازه دیده شده که دختر کوچک نابالغی بوده است.

شیخ محمدهاشم خراسانی (درگذشت ۱۳۵۲ق) در کتاب منتخب التواریخ، این مزار را متعلّق به رقیه بنت الحسین(ع) دانسته و داستان آسیب دیدن قبر را با تفصیل و همراه با کراماتی ذکر کرده است. وی آورده است سید ابراهیم دمشقی سه دختر داشت که در سال ۱۲۸۰ق سه شب به ترتیب از بزرگ به کوچک، رقیه را در خواب دیدند که به آنها گفت: «به پدرت بگو قبر مرا آب گرفته، بیاید و آن را تعمیر کند». سید ابراهیم به خواب دخترانش ترتیب اثر نداد تا اینکه شب چهارم خود رقیه(س) را در خواب دید. پس از آن با حضور علمای شیعه و اهل سنت، اقدام به نبش قبر کردند. سید ابراهیم جنازه را که صحیح و سالم بود، روی زانوی خود نگهداشت تا آن را تعمیر کردند.

به گفته نویسندگان دانشنامه امام حسین(ع)، با اینکه انگیزه برای ثبت و گزارش این ماجرا وجود داشت؛ اما هیچ کس به جز متولیان حرم، این داستان را نقل نکرده و سید محسن امین نیز با اینکه در منطقه حضور داشته، به این ماجرا اشاره نکرده است.

تصویر هوایی حرم حضرت رقیه در شهر دمشق

تاریخچه بنا و بازسازی آن

مناره حرم حضرت رقیه

اطلاعاتی درباره بنای نخستین زیارتگاه و روند بازسازی آن تا پیش از قرن نهم قمری در دست نیست. به نوشته ابن طولون دمشقی، نویسنده کتاب الشذرات الذهبیة، در نیمه دوم قرن نهم، امیر بردبک ظاهری که در سال ۸۷۱ق منصب نیابت دمشق را از سوی پادشاه مملوکی بر عهده گرفت، ساختمان مزار را بازسازی کرد. یکی از کتیبه‌های سنگی که در مزار وجود داشته نشان می‌دهد که میرزا بابا مستوفی گیلانی، در سال ۱۱۲۵ق بنای حرم را بازسازی کرد. سپس در اواخر دوره عثمانی، میرزا علی‌اصغرخان اتابک، صدر اعظم دربار قاجار، مزار را در سال ۱۳۲۳ق بازسازی کرد.

بنا به گفته برخی از تاریخ‌پژوهان، در ابتدا سلاطین ایوبی (شروع حکومت از ۱۱۷۱م) بر قبر رقیه(ع) که داخل مسجد رأس الحسین قرار داشت، مقبره‌ای کوچک به همراه ضریح و گنبد ساختند و در سال ۱۱۲۵ق و ۱۳۲۳ق ترمیم و بازسازی شد.

در سال ۱۳۴۳ق، کامل و محمدعلی آل نظام، از شیعیان دمشق، بنای زیارتگاه را با هزینه خود بازسازی کردند. بنای زیارتگاه حضرت رقیه پیش از آن، شامل اتاقی بوده که قبر میان آن قرار داشت. مسجد کوچکی نیز در مجاورت آن وجود داشته و مساحت بنا در مجموع از ۶۰ مترمربع فراتر نمی‌رفته است.

توسعه حرم

در اوایل دهه ۷۰ قرن بیستم میلادی تعدادی از شیعیان از جمله نصرالله خلخالی و امام موسی صدر کمیته‌ای را با هدف توسعه زیارتگاه حضرت رقیه تشکیل دادند. آنها تعدادی از خانه‌ها و مغازه‌های مجاور را خریداری کردند. کار توسعه بنا در سال ۱۴۰۴ق برابر با ۱۹۸۴م. آغاز شد و بخش عمده آن در سال ۱۴۱۰ق. به پایان رسید.

گفته شده، نصرالله خلخالی در سال ۱۳۵۰ش درصدد توسعه حرم برآمد؛ اما برخی در اطراف حرم به فروش خانه‌هایشان راضی نبودند و وضع به همین حال مانده بود تا در سال ۱۳۶۳ش. با خرید آن خانه‌ها و پرداخت چندین برابر قیمت آن‌ها، توسعه و ساخت بنای جدید حرم از سوی جمهوری اسلامی ایران و با حضور مقامات سوریه آغاز شد.

در توسعه اخیر، مجموع مساحت حرم به حدود ۴۵۰۰ متر مربع رسید که ۶۰۰ متر مربع آن مساحت فضای باز و باقی زیربنا است و در قسمت جنوبی ساختمان مسجدی به وسعت ۸۰۰ متر مربع ساخته شده است. وسعت حرم و رواق‌هایش در بنای جدید تقریباً ۲۶۰۰ متر مربع است.

معماری

ضریح حضرت رقیه

نوع معماری که در توسعه اخیر حرم حضرت رقیه از آن استفاده شده، معماری اسلامی - ایرانی است و گفته شده مصالح و تزئینات آن متمایز با سایر آثار معماری و دینی دمشق است.

بنای حرم دارای چند ورودی است که مهم‌ترین آن، ورودی جنوب غربی است. سردر این ورودی دارای طاقی است که در آن مقرنس‌هایی پوشیده شده با کاشی است و بالای آن نوشته شده «هذا مقام السیدة رقیة بنت الحسین الشهید بکربلاء» و بالای این سردر، مناره‌ای به ارتفاع ۳۴ متر از کف زمین قرار دارد. ورودی متصل به صحن اصلی حرم به شکل مستطیل است و گرداگرد آن رواق‌هایی وجود دارد.

بخش اصلی بنا شامل حرم اصلی در غرب و دو شبستان وسیع در مرکز و شرق است که هر بخش نیز دارای یک ورودی در رواق‌های شمالی صحن است. گرداگرد حرم رواق‌هایی با سقف آینه‌کاری شده وجود دارد. سقف حرم با کاشی‌کاری‌هایی پوشیده و بخش‌هایی از آن مقرنس‌کاری شده است. میان کاشی‌کاری‌ها، نوشته‌هایی از آیات قرآن و احادیثی در فضایل اهل‌بیت(ع) به چشم می‌خورد.

قبر حضرت رقیه وسط حرم قرار گرفته است و روی آن نیز یک صندوقچه چوبی پوشیده از پارچه‌های سبزرنگ و حاوی آیات قرآن وجود دارد. روی قبر یک ضریح نقره‌ای وجود دارد که در سال ۱۳۷۶ق/۱۹۵۶م. از سوی مجمع بنی‌زهرای تهران، به حرم حضرت رقیه اهدا شد. این ضریح، میان ضریح نقره و طلاکوب جدید و بزرگ‌تری قرار گرفته که در اصفهان ساخته و در سال ۱۴۱۴ق/۱۹۹۴م نصب شد. بالای ضریح نیز گنبد اصلی حرم به ارتفاع ۱۴ متر از کف زمین قرار دارد که سطح خارجی آن با تزیینات هندسی پوشیده و سطح داخلی آن نیز مقرنس‌کاری و آینه‌کاری شده است.

نبیل حلباوی، تولیت حرم حضرت رقیه

تولیت

پس از ماجرای خواب دختران سید ابراهیم دمشقی، سلطان عبدالمجید از سلاطین عثمانی، تولیت زینبیه، مرقد رقیه، مرقد ام‌کلثوم و سکینه را به سید ابراهیم واگذار نمود. پس از سید ابراهیم دمشقی فرزند و نوه‌اش متولی این اماکن بوده‌اند. اکنون احمد الاشقر تولیت حرم حضرت رقیه را بر عهده دارد.

حمله‌های تروریستی به حرم

در سال اول وقوع تحرکات تروریست‌های تکفیری در سوریه، شیخ عباس اللحام، امام جماعت حرم حضرت رقیه در مقابل درب ورودی حرم هدف حمله تروریست‌ها قرار گرفت و با شلیک چندین گلوله به شهادت رسید. تروریست‌های مستقر در منطقه جوبر واقع در شرق شهر دمشق چندین بار اقدام به پرتاب خمپاره به سمت مقام حضرت رقیه کرده‌اند؛ ولی خمپاره‌ها به هدف اصابت نکرد.