سید محمدحسین شهریار

سید محمدحسین شهریار

اطلاعات
نام کامل	سید محمد حسین بهجت تبریزی
زمینه فعالیت	شعر
ملیت	ایرانی
تولد	۱۲۸۳ یا ۱۲۸۵ش خشگناب، تبریز
محل زندگی	تبریز، تهران، نیشابور، مشهد
وفات	۲۷ شهریور ۱۳۶۷ ش در تهران
محل دفن	مقبرة الشعرا، تبریز
خویشاوندان سرشناس	حاج میرآقا خشگنابی (پدر)
مذهب	شیعه
هم زمان با	حکومت پهلوی • جمهوری اسلامی
پیشه	کارمند اداره ثبت اسناد نیشابور و مشهد، تدریس در دانشکده ادبیات تبریز
دیوان اشعار	روح پروانه • مکتب شهریار (چاپ اول دیوان) • کلیات دیوان شهریار (مجموعه ۵ جلدی)
تخلص	بهجت • شهریار
تحصیلات	تحصیل در دار الفنون و مدرسه طب

سید محمدحسین بهجت تبریزی (۱۲۸۵یا ۱۲۸۳-۱۳۶۷ش)، مشهور به شهریار از شاعران شیعی و ایرانی معاصر که اشعاری درباره مدح اهل بیت(ع) سروده است. «علی ای همای رحمت» از مشهورترین اشعار او در وصف امام علی(ع) است. منظومه «حیدربابایه سلام» (به فارسی: سلام بر حیدربابا) از اشعار معروف وی به زبان ترکی آذری است.

شهریار در گونه‌های غزل، قصیده، قطعه، مثنوی، رباعی و نیمایی شعر سروده است و از حافظ و نیما تأثیر پذیرفته است. وی در سال ۱۳۶۷ش در تهران درگذشت و جنازه‌اش به تبریز منتقل و در مقبرة الشعرا دفن شد. ۲۷ شهریور، سالروز درگذشت شهریار، روز ملی شعر و ادب، نامیده شده است.

درباره شهریار آثار هنری و نوشتاری پدید آمده است از جمله مجموعه تلویزیونی شهریار به کارگردانی کمال تبریزی که در ۱۳۸۴هجری شمسی ساخته شد و در سال ۱۳۸۶ از شبکه دوم سیمای جمهوری اسلامی یران به نمایش درآمد. در خلوت شهریار، دیدار آشنا و این تُرک پارسی‌گوی‌ از جمله کتبی است که درباره وی منتشر شده است.

گاه‌شمار زندگی سید محمدحسین شهریار

۱۲۸۳ یا ۱۲۸۵ش	تولد در تبریز
اسفند۱۲۹۹	مهاجرت به تهران جهت ادامه تحصیل
۱۳۰۸	چاپ مثنوی «روح پروانه» . اواخر ۱۳۰۸: فوت سید ابوالقاسم شهیار (صمیمی‌ترین دوستش)
۱۳۱۰	چاپ دیوان شهریار با مقدمه ملک الشعراء بهار، سعید نفیسی، پژمان بختیاری؛ اشتغال در اداره ثبت اسناد و املاک.
۱۳۱۳	(۲۳ رمضان) فوت پدر.
۱۳۲۱	چاپ مثنوی «صدای خدا» با مقدمه «حسن ارسنجانی»
۱۳۲۵	چاپ منظومه «قهرمانان استالینگراد» با مقدمه «علی شاهنده»
۱۳۲۸	چاپ جلد اول دیوان با مقدمه «علی زهری» (البته در ۱۳۳۳ منتشر شد).
۱۳۲۹-۳۰	سرودن منظومه «حیدربابا».
۱۳۳۳	چاپ «منتخب آثار شهریار» توسط نشریه مهرگان. تولد اولین فرزند: شهرزاد.
۱۳۳۴	آغاز کتابت قرآن و انزوای تدریجی؛ (شهریور) دیدار با «ابوالحسن صبا» و «عبدالله دوامی» در تبریز.
۱۳۳۵	چاپ جلد دوم دیوان و سوم دیوان در تهران.
۱۳۳۶	(آبان) سرودن مثنوی «مولانا در خانقاه شمس» به مناسبت «روز مولانا»، چاپ جلد چهارم دیوان در تهران.
۱۳۳۷	(تیر) دیدار با «نیما یوشیج» در تبریز (آخرین دیدار)؛ نامگذاری ۱۶ اسفند به نام «روز شهریار» در آذربایجان؛ تجلیل از او با حضور عده‌ای از شاعران و نویسندگان.
۱۳۴۰	ترجمه گزیده‌ای از اشعار او به زبان انگلیسی.
۱۳۴۳	سفر به «خشگناب» و سرودن جلد دوم «حیدر بابایه سلام»؛ انتشار کتاب «شهریار و حیدر بابایه سلام» تألیف «پروفسور احمد آتش» در ترکیه.
۱۳۴۵	دعوت به شوروی برای شرکت در جشن «دویست و پنجاهمین سالگرد تولد ملا پناه واقف» (دعوتنامه را ۴ ماه پس از جشن به او دادند)؛ سرودن شعر «سهندیه» در جواب بولود قره چورلو «سهند» شاعر آذربایجانی.
۱۳۴۶	چاپ دوم «حیدربابا» با مقدمه «دکتر منوچهر مرتضوی»؛ اصرار به قبول «ریاست کتابخانه پهلوی» و «مهاجرت به تهران» از طرف حکومت پهلوی و امتناع او؛ (تیر) چاپ دیوان با عنوان «کلیات دیوان شهریار مجموعه پنج جلدی» در تبریز.
۱۳۴۸	اعطای درجه «استاد افتخاری» به او از طرف دانشگاه تبریز و تجلیل از وی
۱۳۴۹	(خرداد) چاپ جلد دوم دیوان با عنوان «کلیات دیوان شهریار، جلد دوم» در تبریز
۱۳۵۱	انتشار کتاب «آذری تورکجه سی» (ترکی آذری) تألیف «پروفسور محرم ارگین» در ترکیه.
۱۳۶۳	(۲۹ تا ۳۱ فروردین) برپایی «کنگره بزرگداشت او» به مناسبت «هشتادمین سالگرد تولدش» در دانشگاه تبریز.
۱۳۶۶	(۱۶ خرداد) دیدار با «ه‍.ا. سایه» و «دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی» در تبریز؛ (۲۹ تیر) دیدار با «آیت الله خامنه‌ای» (رئیس جمهور وقت) در استانداری تبریز؛ (۱۹ آذر) آغاز بیماری، بستری شدن در بیمارستان امام خمینی تبریز.
۱۳۶۷	(۹ مرداد و شهریور) شدت بیماری، انتقال به بیمارستان «مهر» تهران؛ (مرداد) دیدارهای در بیمارستان: آیت الله خامنه‌ای (رئیس جمهور وقت)، مهدی اخوان ثالث، فریدون مشیری، سیمین بهبهانی، شفیعی کدکنی.
۱۳۶۷	(۲۷ شهریور) فوت، ساعت ۶:۴۵ بامداد در بیمارستان مهر تهران، (۲۸ شهریور) تشییع از بیمارستان تا فرودگاه مهرآباد و انتقال پیکر به تبریز، (۲۹ شهریور) دفن در مقبرة الشعرای تبریز و اعلام عزای عمومی در آذربایجان.

زندگی‌نامه

سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار، فرزند حاج میرآقا خشگنابی (از وکلای درجه اول تبریز، دانشمند و اهل ادب) در سال ۱۲۸۳ش در تبریز متولد شد. البته لطف‌الله زاهدی از تولدش در سال ۱۲۸۵ش یاد کرده است. خانواده وی اصالتا از روستای خشگناب بودند. دوران کودکی‌اش مصادف با انقلاب‌های تبریز بود. او این دوران را در روستاهای «شنگول‌آباد»، «قیش‌قرشاق»، و «خشگناب» گذراند.

تحصیلات وی با قرائت گلستان و نصاب در مکتب روستا و نزد پدرش آغاز شد و در همان اوان با دیوان حافظ آشنایی پیدا کرد. پس از آن سیکل اول متوسطه را در مدرسه متحده و فیوضات به پایان رساند و در سال ۱۳۰۰ش. به تهران آمد و تحصیلات متوسطه را در دار الفنون (۱۳۰۳ش.) به پایان رساند و وارد مدرسه طب شد. وی تا کلاس آخر مدرسه طب را تحصیل کرد اما به دلایلی از ادامه تحصیل محروم شد. شهریار پس از آن وارد خدمت دولتی شد.

وی در سال ۱۳۱۰ش. وارد خدمت دولت شد و تهران را ترک کرد و به خراسان (اداره ثبت اسناد نیشابور و مشهد) رفت و تا سال ۱۳۱۴ش. در آنجا بود. در سال ۱۳۱۳ش. پدرش درگذشت و در قم مدفون شد.

شهریار در ۱۳۳۲ش به تبریز بازگشت و از ۱۳۴۶ش در دانشکده ادبیات تبریز به تدریس اشتغال یافت. وزارت فرهنگ ایران، آموزشگاهی در تبریز را به نام وی نامگذاری کرد و روز ۲۶ اسفند را در تاریخ فرهنگ آذربایجان روز شهریار نامید. او در همان زمان منظومه معروف و ترکی خود به نام حیدربابایه سلام را منتشر کرد.

درگذشت

مقبرة الشعرا محل دفن سید محمدحسین شهریار و بسیاری دیگر از مشاهیر ایران

شهریار ۲۷ شهریور سال ۱۳۶۷ش در تهران درگذشت و جنازه‌اش به تبریز منتقل شد. وی آخرین شاعری بود که در مقبرة الشعرا دفن شد. به گفته برقعی در کتاب سخنوران نامی معاصر ایران، او در آخرین لحظات حیات، اشعار زیر را زمزمه می‌کرد:

ای مظهر جمال و جلال خدا علی یا مظهر العجائب و یا مرتضی علی از شهریار پیر زمین‌گیر دست‌گیر ‌ای دست‌گیر مردم بی‌دست و پا علی

شعر

وی در اوایل شاعری، «بهجت» تخلص می‌کرد و بعدا دو بار با فال حافظ، تخلص خواست که طبق دو بیت از دیوان حافظ، تخلصش را به «شهریار» تغییر داد:

غم غریبی و غربت چو بر نمی‌تابم روم به شهر خود و شهریار خود باشم

شهریار در انواع گونه‌های شعر فارسی مانند غزل، قصیده، قطعه، مثنوی، رباعی و نیمایی شعر سروده است. از ویژگی‌های شعر او استفاده از اصطلاحات عامیانه است. او در شعر از حافظ و نیما تأثیر پذیرفته است.

ملک الشعرای بهار در دیباچه کتاب صدای خدا، شهریار را چنین ستوده است: شهریار نه تنها افتخار ایران، بلکه افتخار شرق است.

عناوین برخی اشعار

برخی عناوین اشعار شهریار:

• حیدربابا (به زبان آذری)
• سهندیه (به زبان آذری)
• علی ای همای رحمت
• علی و شب
• دو مرغ بهشتی
• افسانه شب در ۱۶۲۴ بیت، که مفصل‌ترین مثنوی شهریار است

شهریار و اهل بیت

مقاله‌های اصلی: امام علی در اشعار فارسی § در اشعار شهریار، و همای رحمت

شهریار اشعاری در وصف و مرثیه اهل بیت سروده است؛ او همای رحمت، یا علی، شب و علی و علی و دنیا را در وصف امام علی(ع) سروده است.

گفته شده شهریار حدود هفت‌صد بیت درباره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) شعر سروده است و بیش از دویست بیت آن در مدح امام علی(ع) است.

علی آن شیر خدا شاه عرب الفتی داشته با این دل شب شب ز اسرار علی آگاه است دل شب محرم سرّالله است

یکی از اشعار مشهور و زیبای شهریار شعری است در باره امیرالمؤمنین (ع) که تکرار «بابی انت و امی» بر فخامت شعر افزوده است. بیت هایی از این شعر شهریار این است

یاعلی نام تو بردم نه غمی ماند و نه همّی		بابی انت و امّی
گوییا هیچ نه همّی به دلم بوده، نه غمّی		بابی انت و امّی
حق اگر جلوه ی با وجه أتَمّ کرده در انسان		کان نه سهل است و نه آسان
به خود حق که تو آن جلوه ی با وجه أتَمّی		بابی انت و امّی
منکِر عید غدیر خم و آن خطبه و تنزیل		کر و کور است و عزازیل
با کر و کور چه عیدی و چه غدیریّ و چه خُمّی		بابی انت و امّی
در تولا هم اگر سهو ولایت!چه سفاهت		اُف بر این شَمّ فقاهت
بی ولای علی و آل، چه فقهی و چه شَمّی!		بابی انت و امّی
عاشق توست که مستوجب مدح است و معظّم		منکرت مستحق ذَم
وز تو بیگانه نیرزد نه به مدحی و نه ذمّی		بابی انت و امّی

او همچنین حماسه حسینی و قصیده کاروان کربلا را در مرثیه امام حسین(ع) و اهل بیتش سروده است:

شیعیان! دیگر هوای نینوا دارد حسین روح دل با کاروان کربلا دارد حسین

شهریار و ایران

شهریار به عنوان یک شاعر ایرانی، اشعاری در وصف ایران و همبستگی ملت‌های آن سروده است:

روز جانبازیست ای بیچاره آذربایجان سر تو باشی در میان، هر جا که آمد پای جان… ای که دور از دامن مهر تو نالد جان من چون شکسته بال مرغی در هوای آشیان.. تو همایون مهد زرتشتی و فرزندان تو پور ایرانند و پاک آیین نژاد آریان اختلاف لهجه، ملیت نزاید بهر کس ملتی با یک زبان کمتر به یاد آرد زمان گر بدین منطق تو را گفتند ایرانی نه‌ای صبح را خواندند شام و آسمان را ریسمان! بیکس است ایران، به حرف ناکسان از ره مرو جان به قربان تو ای جانانه آذربایجان….

شهریار و انقلاب اسلامی ایران

شهریار حدود یک دهه از انقلاب اسلامی ایران را درک کرد و اشعاری در حمایت از انقلاب و رهبری آن امام خمینی سروده است. او با سرودن اشعاری چون سلام، مقام رهبری، نوروز انقلاب، طلیعه انقلاب، یوم الله ۲۲ بهمن و هفت تیر، احساسات خود را با زبان شعر نمایان ساخت. مجموعه اشعار او در این باره تحت عنوان انقلاب اسلامی و شهریار در جلد سوم دیوان او جمع‌آوری شده است.

شهریار در کنار آیت‌الله خامنه‌ای

در پیام تسلیت آیت الله خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، به مناسبت درگذشت شهریار آمده است که وی همه سرمایه هنری خود را در هدف و راهی گذاشت که کشور و مردم آن را برگزیدند و برای آن فداکارای کردند. شهریار انقلاب،‌ جهاد و شهادت را در شعر روان و روشن خود سرود. او قرآن مجسم و زنده را در انقلاب اسلامی مشاهده کرد و خود را در خدمت انقلاب گذاشت.

آثار

• روح پروانه، نخستین منظومه‌ای بود که از او در ۱۳۱۰ش در تهران انتشار یافت.
• قسمتی از اشعار او دو بار و با مقدمه استادان ملک الشعرای بهار و سعید نفیسی در ۱۳۱۰ش انتشار یافت.
• حیدر بابا سلام، نخستین شعری است که وی به زبان مادری (ترکی آذری) سروده است. این مجموعه ۷۶ قطعه است که هر قطعه از ۵ مصرع هجایی ترکیب یافته است؛ سه مصراع اول با دو مصراع آخر جداگانه با هم قافیه می‌گیرند. حیدر بابا، کوهی است در نزدیکی خشگناب آذربایجان که شهریار ایام کودکی را در دامان آن گذرانده است. او در این مجموعه، کوه حیدر بابا را مخاطب قرار داده است و از خاطرات کودکی خود یاد می‌کند. این مجموعه در ۱۳۳۲ش در تبریز انتشار یافته و به زبان فارسی نیز ترجمه شده است.
• مکتب شهریار (چاپ اول دیوان)، ج۱، تهران، ۱۳۳۲ش، ج۲، تهران، ۱۳۲۸ش، ج۳، تهران، ۱۳۳۵ش. ج۴، تهران، ۱۳۳۶ش.
• کلیات دیوان شهریار (مجموعه ۵ جلدی)، ج۱، تبریز، تیر ۱۳۴۶، ج۲، تبریز، خرداد۱۳۴۶ش.

کلیات اشعار شهریار بیش از ۱۵ هزار بیت، از غزل، قصیده، مثنوی و قطعه است.

روز ملی شعر و ادب

۲۷ شهریور، سالروز درگذشت شهریار، از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی ایران، روز ملی شعر و ادب، نامیده شده است. علی اصغر شعردوست، پیشنهاددهنده نامگذاری این روز، در نامه خود به رییس جمهور و رییس شورای عالی انقلاب فرهنگی، جامعیت و ممتاز بودن شهریار در شعر فارسی و ترکی، فضایل اخلاقی، همراهی با انقلاب اسلامی و شهرت فراوان وی را از دلایل این پیشنهاد نام برده است.

مجموعه تلویزیونی شهریار

مجموعه تلویزیونی شهریار به کارگردانی کمال تبریزی در ۱۳۸۴ش. ساخته شد و در آن جلوه‌هایی از زندگی این شاعر به تصویر کشیده شده است، این مجموعه در سال ۱۳۸۶ش. از شبکه دوم سیما به نمایش درآمد و از سوی برخی فرزندان شهریار مورد انتقاد قرار گرفت.

کتاب‌شناسی

درباره شهریار کتب متعددی منتشر شده است که از جمله می‌توان به این کتاب‌ها اشاره کرد:

• در خلوت شهریار، به قلم بیوک ‌نیک‌اندیش نوبر در دو جلد. نویسنده از شاگردان و همراهان شهریار بوده است.
• دیدار آشنا‌(مجموعه مقالات مجمع جهانی شهریار)، به کوشش علی اصغر شعردوست که دربرگیرنده منتخبی از مقالات همایش مجمع جهانی شهریار است که به مناسبت نودمین سال تولد شهریار برگزار شده است.
• این ترک پارسی‌گوی‌(تحلیل و بررسی شعر شهریار)، از حسین منزوی که اشعار شهریار را در چهار بخش به ترتیب‌: غزل شهریار، مکتب شهریار، شعرهای دیگر فارسی شهریار و شعرهای ترکی شهریار، بررسی و تحلیل کرده است.
• زندگانی ادبی و اجتماعی شهریار، به قلم احمد کاویانپور که همان‌طور که از نامش پیداست به زندگی ادبی و اجتماعی او پراخته است.

پیوند به بیرون

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی
• شعرخوانی استاد شهریار در وصف امام علی علیه السلام