حلال‌زادگی
حلال‌زادگی به تولد از راه مشروع و حلال گفته می‌شود. حلال‌زاده کسی است که از راه ازدواج شرعی یا راهی که در حکم ازدواج است متولد شده باشد.
در فقه با عنوان «طهارت مَولِد» از حلال‌زادگی سخن گفته شده و در برخی ابواب فقه به عنوان شرط به‌کار رفته است. فقیهان، حلال‌زادگی و زنازاده نبودن را از جمله شرط‌های مجتهدی که از او می‌توان تقلید کرد، شرط امام جماعت، امام جمعه، قاضی و شاهد دانسته‌اند.
در روایات متعددی در منابع شیعه و اهل‌سنت، محبت اهل‌بیت(ع) و امام علی(ع) نشانه و علامت حلال‌زادگی و بغض و دشمنی آنان نشانه حرام‌زادگی بیان شده است.
مفهوم‌شناسی
حلال‌زاده کسی است که از طریق ازدواج شرعی متولد شده است و زنازاده نباشد.[۱] طبق آموزه‌های فقه شیعه افراد زیر نیز حلال‌زاده شمرده می‌شوند:
- فردی که از طریق وطی به شبهه به دنیا آمده باشد و شبهه از دو طرف (پدر و مادر) باشد.[۲] اگر یکی از زن و مرد موضوع برایش مشتبه نبود و عمداً مرتکب این عمل شد، فرزند نسبت به وی ولد الزنا شمرده می‌شود.[۳]
- فردی که انعقاد نطفه‌اش در زمانی باشد که آمیزش زن و شوهر در آن زمان حرام باشد.[۴] مانند آمیزش در حالتی که زن حیض است یا در هنگام روزه واجب معین و یا در حال احرام.[۵]
- فرزندی که طبق ازدواج مرسوم اقوام دیگر حتی مشرکین به دنیا آمده باشد.[۶] به عنوان نمونه فقیهان شیعه فرزند حاصل از نکاح با محارم طبق فرهنگ مجوسیان را حلال‌زاده می‌دانند.[۷] برخی محققان مستند فقیهان را روایاتی دانسته‌اند که رسم ازدواج سایر فرق حتی مشرکین را به رسمیت شناخته است.[۸] و برخی دیگر با ضمیمه کردن قاعده جب حکم می‌کنند گرچه ازدواج فرد مجوسی با مادرش در شریعت اسلام حرام است اما بعد از مسلمان شدن اعمال سابق نادیده گرفته می‌شود.[۹] ناصر مکارم شیرازی با استناد به سیره عقلا این فرزند را حلال‌زاده میداند.[۱۰] براساس روایات در هر قومی رسم ازدواجی میان مردم وجود دارد که آن را متفاوت از زنا می‌دانند.[۱۱]
- کسی که حلال‌زادگی‌اش مشکوک است؛ ولی پدر و مادر مشخصی دارد؛ همچنین کسی که پدر و مادر مشخصی نداشته باشد مانند کودکی که پیدا شده، بیشتر فقیهان او را حلال‌زاده دانسته‌اند؛ هرچند برخی اشکالاتی به آن وارد کرده‌اند.[۱۲]
از حلال‌زادگی با عنوان «طَهارت مَوْلِد»[۱۳] در ابواب مختلف فقهی مانند اجتهاد و تقلید، نماز جماعت، نکاح، قضاوت و شهادت سخن گفته شده است.[۱۴]
اهمیت حلال‌زادگی
اهمیت حلال‌زادگی در تشیع به جهت امتیازاتی نظیر برخورداری از ارث[۱۵] و امکان تصدی مناصبی چون قضاوت[۱۶] و امام جماعت شدن[۱۷] است که برای مسلمان حلال‌زاده برشمرده شده است و فرد زنازاده از آن بی‌بهره است.[۱۸] برخی پژوهشگران سبب این محرومیت را موارد زیر می‌دانند:
- انتقال برخی صفات رذیله از طریق وراثت به افرادی که حلال‌زاده نیستند. اینان معتقدند همانطور که ویژگی‌های ظاهری افراد از طریق ژن انتقال می‌یابد ویژگی‌های باطنی نیز منتقل می‌شود و در فرزندان نامشروع غالبا زمینه ارتکاب جرم بیشتر است.[۱۹]
- نداشتن مقبولیت اجتماعی[۲۰]
- کافر بودن کسی که حلال‌زاده نیست.[۲۱]
- عدم نجابت؛ به گفته سید مرتضی، خدای متعال میداند که فرد متولد از زنا خیر و صلح را اختیار نمی‌کند فلذا از تصدی اموری چون شهادت در دادگاه محروم است.[۲۲]
حلال‌زادگی؛ شرط برخی مناصب
در برخی از ابواب فقهی حلال‌زادگی شرط برخی از امور و نبود آن (یعنی زنازاده بودن) موجب سلب صلاحیت و اهلیت نداشتن در آن امور بیان شده است.[۲۳]
- مرجعیت: حلال‌زادگی را یکی از شرط‌های مجتهدی می‌دانند که از او می‌توان تقلید کرد (مرجع تقلید).[۲۴] شهید ثانی شرطیت حلال‌زادگی را اجماعی دانسته است.[۲۵] در کتاب عروة الوثقی، زنازاده نبودن به‌عنوان شرط بیان شده است.[۲۶]
حسینعلی منتظری، از مراجع تقلید شیعه، در کتاب دراسات فی ولایة الفقیه، حلال‌زادگی را یکی از شرایط حاکم جامعه اسلامی دانسته و از او به‌عنوان فقیه جامع الشرایط نام برده است.[۲۷]
- امامت جماعت و جمعه: برپایه اجماع فقهای امامیه،[۲۸] حلال‌زادگی یکی از شرایط امام جماعت در نماز به شمار می‌رود و امامت شخص وَلَدُالزِنا جایز نیست.[۲۹] مستند این حکم را روایات دانسته‌اند.[۳۰] گفته شده مراد از این شرط، این است که ولدالزنا بودن امام جماعت احراز و معلوم نشده باشد.[۳۱] ازاین‌رو، امامتِ جماعتِ کسی که در حلال‌زادگی او تردید است و زنازادگی‌اش اثبات نشده، به اتفاق‌نظر فقها، صحیح و جایز شمرده شده است.[۳۲] حلال‌زادگی را در امامت جمعه نیز شرط دانسته‌اند.[۳۳]
- قضاوت: حلال‌زادگی از شرایط قاضی و قضاوت شمرده شده است.[۳۴] براساس این شرط، قضاوت زنازاده صحیح نیست.[۳۵]
- شاهد: حلال‌زادگی را از شروط شاهد در شهادت‌دادن در دادگاه شمرده‌اند. بنابراین شهادت ولدالزنا پذیرفته نیست.[۳۶] صاحب جواهر (درگذشت: ۱۲۶۶ق)، این نظر را قول مشهورِ نزدیک به اجماع فقهای امامیه و مستند آن را احادیث معتبر و مستفیض دانسته است.[۳۷]
آیا محبت امام علی(ع) نشانه حلال‌زادگی است؟
در تعدادی از روایات که هم در منابع شیعه[۳۸] و هم در منابع روایی اهل‌سنت آمده،[۳۹] محبت اهل‌بیت(ع) به‌ویژه امام علی(ع) نشانه حلال‌زادگی و بغض و دشمنی نسبت به آنان نشانه حرام‌زادگی دانسته شده است. به‌عنوان مثال در منابع اهل‌سنت از عبادت بن صامت و ابوسعید خُدْری، هر دو از صحابه پیامبر(ص)، نقل شده که ما فرزندانمان را با محبت علی بن ابی‌طالب می‌آزمودیم؛ اگر آنان به علی بن ابی‌طالب محبت نداشتند، می‌دانستیم که آنها از ما نیستند و حرام‌زاده‌اند.[۴۰] ابن‌جَزَری (۷۵۱- ۸۳۳ق) محدث و فقیه شافعی‌مذهب، گفته است از قدیم تا زمان او مشهور بود که کسی غیر از ولدالزنا نسبت به علی(ع) دشمنی نمی‌کرد.[۴۱] علامه مجلسی در کتاب بحار الانوار در بابی با عنوان «اَن حبهم علیهم السلام علامة طیب الولادة و بغضهم علامة خبث الولادة؛ ۳۱ حدیث گردآورده[۴۲] و در مرآه العقول آنها را متواتر شمرده است.[۴۳]
در مقابل نظر علامه مجلسی مبنی بر تواتر احادیث حلال‌زاده بودن محبان ائمه(ع) و حرام‌زاده بودن دشمنان آنان، برخی از پژوهشگران دینی، سند تعدادی از این روایات را مخدوش دانسته‌اند و معتقدند روایان آن یا ناشناخته‌اند و یا اینکه از غُلات به‌شمار می‌روند.[۴۴] همچنین در مورد این روایات گفته شده حرام‌زاده بودن باعث سلب اختیار انسان نمی‌شود و علّت تامّه ارتکاب گناه و دوری از محبت و دوستی اهل‌بیت(ع) نیست و ممکن است فرزند زنا به واسطه در اختیارگرفتن سرنوشت خود مانند دیگر افراد، مُحب ائمه(ع) شود، کما اینکه دلیلی وجود ندارد هر حلال‌زاده‌ای محب ائمه(ع) باشد. طبق این نظر، روایات دشمنی ولدالزنا با اهل‌بیت(ع)، ناظر به یک حکم کلی نیست؛ بلکه اشاره به وضعیت تکوینی افراد حرام‌زاده دارد که بیشتر از افراد حلال‌زاده در معرض دشمنی با ائمه(ع) قرار می‌گیرند؛ نه اینکه همیشه چنین باشد.
پانویس
- ↑ بحرانی، الأنوار اللوامع في شرح مفاتيح الشرائع، مجمع البحوث العلمیة، ج۱۴، ص۱۱.
- ↑ بحرانی، الأنوار اللوامع في شرح مفاتيح الشرائع، مجمع البحوث العلمیة، ج۱۴، ص۱۱؛ نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ بحرانی، الأنوار اللوامع في شرح مفاتيح الشرائع، مجمع البحوث العلمیة، ج۱۴، ص۱۱؛ طاهری، حقوق مدنی، ۱۴۱۸ق، ج۵، ص۳۵۰.
- ↑ جمعى از پژوهشگران، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بيت عليهم السلام، ۱۴۲۶ق، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۴۱۱.
- ↑ پورمحمدی، «قاعده لکل قوم نکاح»، ص۲۷۸.
- ↑ شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۴۴؛ بروجردی، جامع الاحادیث الشیعه، ۱۳۸۶ش، ج۲۶، ص۳۸۰؛ عاملی، وسائل، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۱۹۹.
- ↑ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۴۰۷ق، ج۶، ص۳۸۷؛ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۲۰۰؛ پورمحمدی، «قاعده لکل قوم نکاح»، ص۲۷۸.
- ↑ شیرازی، القواعد الفقهیة، ۱۴۱۳ق، ص۴۴؛ مباني الفقه الفعال في القواعد الفقهية الأساسية، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۳۰۲.
- ↑ مکارم شیرازی، انوار الفقاهه (کتاب حدود و تعزیرات)، ۱۴۱۸ق، ص۴۸.
- ↑ عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۲۱، ص۲۰۰.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۶۷.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۸۷ و ۱۱۴، ج۴، ص۵۹ و۱۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۱۱۷و۱۱۸؛ عاملی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة، ۱۴۱۳ق، ص۱۳۳.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۶۶.
- ↑ فقه الصادق عليه السلام، ۱۴۱۲ق، ج۲۴، ص۴۷۰؛ نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۳۹، ص۲۷۴.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۰، ص۱۲؛ روحانی، فقه الصادق عليه السلام، ۱۴۱۲ق، ج۲۵، ص۲۱.
- ↑ نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴؛ روحانی، فقه الصادق عليه السلام، ۱۴۱۲ق، ج۶، ص۲۸۷.
- ↑ نگاه کنید به: نجفی، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴ و ج۴۰، ص۱۲-۱۳؛ یزدی، عروة الوثقی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۹۷؛ شکریان امیری، «شرطیت حلال زادگی یا زنازاده نبودن در شهادت و قضاوت»، ص۱۲۰.
- ↑ بصیری، گوهری، «نقش وراثت در سرنوشت انسان از منظر قرآن و حدیث»، ص۱۲۱.
- ↑ کیخا، فتوحی، «تحلیل و بررسی ارزش اثباتی شهادت ولد الزنا در مذاهب اسلامی»، ص۲۳۹.
- ↑ حلی، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ سید مرتضی، الانتصار في انفرادات الإمامية، ۱۴۱۵ق، ص۵۰۲.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه، ۱۳۸۵ش، ج۳، ص۳۶۶.
- ↑ بنی‌هاشمی خمینی، توضیح المسائل (محشی)، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ شهید ثانی، الروضة البهیة، ۱۴۱۰ق، ج۳، ص۶۲.
- ↑ طباطبایی یزدی، العروة الوثقی، ۱۴۱۹ق، ج۱، ص۲۷.
- ↑ منتظری، دراسات فی ولایة الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۴۰۷.
- ↑ نگاه کنید به: نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۴.
- ↑ مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقهیه، ۱۴۲۳ق، ج۱۷، ص۲۰.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۳، ص۳۲۵.
- ↑ محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۸۷؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۱۱، ص۲۹۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۵۹؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۰، ص۱۲.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۰، ص۱۳.
- ↑ نگاه کنید به: محقق حلی، شرایع الاسلام، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۱۲۱؛ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۱۱۷و۱۱۸.
- ↑ نجفی، جواهر الکلام، ۱۴۰۴ق، ج۴۱، ص۱۱۷و۱۱۸.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۸، ص۳۱۶؛ شیخ طوسی، تهذیب الأحکام، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۱۴۳؛ برقی، المحاسن، ۱۳۷۱ق، ج۱، ص۱۳۸-۱۳۹؛ شیخ صدوق، علل الشرائع، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۵.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۲۸۷؛ ابن‌جزری، اسنی المطالب، اصفهان، ص۵۷ -۵۹؛ ابن‌مردویه اصفهانی، مناقب علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۷۶و۷۷؛ شوشتری، احقاق الحق، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۲۶۵و۲۶۶، ج۱۷، ص۲۵۰ و ج۲۱، ص۳۶۳-۳۶۹.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌عساکر، تاریخ دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۲، ص۲۸۷؛ ابن‌جزری، اسنی المطالب، اصفهان، ص۵۷ -۵۹؛ ابن‌مردویه اصفهانی، مناقب علی بن ابی‌طالب، ۱۴۲۴ق، ص۷۶و۷۷.
- ↑ ابن‌جزری، اسنی المطالب، اصفهان، ص۵۷.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۷، ص۱۴۵-۱۵۶.
- ↑ مجلسی، مرآة العقول، ۱۴۰۴ق، ج۲۶، ص۴۲۰.
- ↑ قزوینی، «آیا شیعیان، مخالفان خود را «حرام‌زاده» می‌دانند؟»، مندرج در سایت موسسه تحقیقاتی ولی عصر.
منابع
- ابن براج، عبدالعزیز، المهذب، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
- ابن‌جزری، شمس‌الدین محمد، اسنی المطالب فی مناقب الامام علی بن ابی‌طالب، اصفهان، مکتبة الامام امیرالمؤمنین(ع) العامة، بی‌تا.
- ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ دمشق، تحقیق عمرو بن غرامة العمروی، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۵ق/۱۹۹۵م.
- ابن‌مردویه اصفهانی، ابوبکر احمد بن موسی، مناقب علی بن ابی‌طالب، قم،دار الحدیث، چاپ دوم، ۱۴۲۴ق.
- بحرانی، حسین بن محمد، الأنوار اللوامع في شرح مفاتيح الشرائع، قم، مجمع البحوث العلمیة، چاپ اول.
- بروجردی، حسین، جامع الاحادیث الشیعه، تهران، انتشارات فرهنگ سبز، چاپ اول، ۱۳۸۶ش.
- بصیری، حمیدرضا، گوهری، مریم، «نقش وراثت در سرنوشت انسان از منظر قرآن و حدیث»، دوره ۴، شماره ۱۳، ۱۳۹۲ش.
- بنی‌هاشمی خمینی، سید محمدحسین، توضیح المسائل (محشی)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.
- حسینی قزوینی، سید محمد، «آیا شیعیان مخالفان خود را «حرام‌زاده» می‌دانند؟»، مندرج در سایت تحقیقاتی ولی عصر، تاریخ درج ۲۴ آذر ۱۳۸۸ش، تاریخ بازدید ۲۵ فروردین ۱۴۰۳ش.
- حلی، ابن ادریس، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، جامعه مدرسین، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
- روحانی، سید محمدصادق، فقه الصادق عليه السلام، قم، مدرسه امام صادق عليه السلام، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
- سید مرتضی، الانتصار في انفرادات الإمامية، قم، جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- سیفی مازندرانی، علی‌اکبر، مباني الفقه الفعال في القواعد الفقهية الأساسية، قم، انتشارات جامعه مدرسین، چاپ اول، ۱۴۲۵ق.
- شکریان امیری، «شرطیت حلال زادگی یا زنازاده نبودن در شهادت و قضاوت»، دوفصلنامه فقه و اجتهاد، دوره ۴، شماره ۸، ۱۳۹۶ش.
- شوشتری، قاضی نورالله، احقاق الحق و ازهاق الباطل، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، الروضة البهية في شرح اللمعة الدمشقية، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- شهید ثانی، زین‌الدین بن علی، مسالك الأفهام إلى تنقيح شرایع الاسلام، مؤسسة المعارف الإسلامية، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، جامعه مدرسین، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق.
- شیخ صدوق، محمد، امالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، دارالکتب الاسلامیة، قم، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.
- طاهری، حبیب‌الله، حقوق مدنی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۸ق.
- طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، العروة الوثقی، لبنان، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
- طباطبایی یزدی، سید محمد، العروة الوثقی فیما تعم به البلوی (محشّی)، تحقیق احمد محسنی سبزواری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۹ق.
- طوسی، محمد بن حسن، النهاية في مجرد الفقه و الفتاوى، بیروت، دار الکتب العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۰ق.
- عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
- عاملی، یاسین عیسی، الاصطلاحات الفقهیة فی الرسائل العملیة بیروت، دار البلاغه، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
- کیخا، محمدرضا، فتوحی، عبدالله، «تحلیل و بررسی ارزش اثباتی شهادت ولد الزنا در مذاهب اسلامی»، دوفصلنامه مطالعات فقه اسلامی و مبانی حقوق، شماره۴۱، ۱۳۹۹ش.
- مؤسسه دائرة المعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت(ع)، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، ۱۳۸۷ش.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، الموسوعة الفقهیه (موسوعة الفقه الاسلامی طبقاً لمذهب أهل البیت علیهم‌السلام)، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، چاپ اول، ۱۴۲۳ق.
- مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل‌بیت علیهم السلام، زیر نظر محمود هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دایرةالمعارف فقه اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۵ش.
- محقق حلی، نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق عبدالحسین محمد علی بقال، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۰۸ق.
- مکارم شیرازی، ناصر، انوار الفقاهه (کتاب حدود و تعزیرات)، قم، انتشارات مدرسة الإمام علي بن أبي طالب عليه السلام، چاپ اول، ۱۴۱۸ق.
- منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیة، قم، نشر تفکر، ۱۴۰۹ق.
- نجفی، محمدحسن، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دارالاحیاء لتراث العربی، بیروت، چاپ هفتم، ۱۴۰۴ق.
- علی پورمحمدی، رضا پورمحمدی، «قاعده لکل قوم نکاح»، دوفصلنامه علمی فقه و حقوق خانواده، دوره ۲۶، شماره ۷۴، ۱۴۰۰ش.