معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة (کتاب)
 | |
| اطلاعات کتاب | |
|---|---|
| نویسنده | محمد بن فیض کاشانی |
| تاریخ نگارش | ۱۱۰۳ق |
| موضوع | نامه‌های امامان |
| سبک | گزارش و شرح |
| زبان | عربی |
| به کوشش | مرعشی نجفی |
| به تصحیح | احمد رازی، مصباح یزدی و علی‌اکبر غفاری |
| تعداد جلد | ۲ |
| تعداد صفحات | ۵۴۸ (ج۱) + ۳۹۶ (ج۲) |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | وزیری، صدوق و نشر اسلامی |
| محل نشر | یزد و تهران و قم |
| تاریخ نشر | ۱۳۸۸ق و ۱۴۰۹ق |
مَعادن الحِکمَة فی مَکاتیب الائمة کتابی به زبان عربی شامل ۲۱۶ نامه و نوشته از امامان معصوم(ع) است. نویسنده این کتاب، محمد علم‌الهدی (درگذشتهٔ ۱۱۱۵ق) فرزند فیض کاشانی است. مؤلف بیشتر نامه‌ها را شرح داده و از منابع گوناگون به‌ویژه نهج‌البلاغه و شرح‌های آن و کتاب الکافی استفاده کرده است.
این کتاب اولین بار در ایران (۱۳۸۸ق) و با کوشش آیت‌الله مرعشی نجفی در دو جلد چاپ شد. جلد اول، نامه‌های امام علی(ع) و جلد دوم نامه‌های امامان بعدی را دربردارد.
نویسنده
محمد بن محسن ملقب به علم‌الهدی (۱۰۳۹ق-۱۱۱۵ق)، فرزند فیض کاشانی است و مادرش دختر ملاصدرا بود.[۱] او نوشتن کتاب معادن الحکمة را در جمادی الثانی ۱۱۰۳ق به اتمام رساند.[۲]
محمد علم‌الهدی برای چند اثر پدرش مانند مفاتیح الشرایع و الوافی، شرح و حاشیه نوشته است.[۳] کتاب‌های «عزت‌نگار» در ستایش علم و عالمان، «خردپرور» در ردّ صوفیه، «الانارة» با موضوع معانی، دلالت، احکام و انواع استخاره، و دیوان شعر فارسی و عربی از دیگر نوشته‌های او هستند.[۴] از ده دختر و ده پسر محمد بن محسن، دخترش فاطمه و چند پسر به تحصیل علوم دینی پرداختند.[۵]
محتوا و ساختار
کتاب معادن الحکمة به زبان عربی است و شامل ۲۱۶ مورد نامه، نوشته، املاء، توقیع، وصیت و یادداشت امامان شیعه به فرزندان، وابستگان، یاران، شیعیان، عالمان، خلفاء، افراد سؤال‌کننده و مخاطبان دیگر است.[۶] در این کتاب، بخش مربوط به هر امام با عنوان مکاتیب الامام (نوشته‌های امام) مشخص شده است.[۷] تعداد موارد مربوط به هر امام به شرح زیر است:
- امام علی(ع): ۸۹ مورد (نامه، وصیت)
- امام حسن(ع): ۷ نامه
- امام حسین(ع): ۸ نامه
- امام سجاد(ع): ۳ نامه
- امام باقر(ع): ۲ نامه
- امام صادق(ع): ۱۸ نامه
- امام کاظم(ع): ۹ نامه
- امام رضا(ع): ۱۵ نامه
- امام جواد(ع): ۵ نامه
- امام هادی(ع): ۱۹ نامه
- امام عسکری(ع): ۲۱ نامه
- امام مهدی(عج): ۵ نامه + ۱۷ توقیع.[۸]
شیوه نگارش
محمد بن محسن، پس از متن بیشتر نامه‌ها، دیدگاه خود را نیز نوشته است که گاهی به درازا می‌کشد؛ برای مثال، او درباره صلح امام حسن(ع)، به تفصیل بحث کرده است.[۹] یا در شرح نامه ۱۵۱، یعنی نامه امام جواد(ع) به ابراهیم بن شیبة، انواع استخاره را بر اساس احادیث و اخبار مطرح می‌کند.[۱۰]
نویسنده این کتاب، گاهی برای یک نامه، منابع و متون مختلف را با هم مقایسه کرده و برای برخی نامه‌ها چند متن را آورده است.[۱۱] همچنین او گاهی عبارات نامه‌ها را با روایت‌های مشابه شرح داده است.[۱۲]
مقایسه با نهج‌البلاغه
چنانکه محمد صحتی سردرودی، پژوهشگر شیعه قرن پانزدهم نوشته است، نویسنده معادن الحکمه نامه‌هایی را از امام علی انتخاب کرده که محتوا و مباحث اعتقادی، کلامی یا تاریخی در آنها بیشتر بوده، مانند نامه چهارم (نامه به حذیفة بن یمان) یا نامه امام علی(ع) به ابوبکر بن ابی‌قحافه نقل شده و در توضیح آن، خطبه فاطمه زهرا(س) در مسجد النبی روایت شده است.[۱۳] اما شریف رضی در نهج‌البلاغه برای گزینش نامه‌ها به فصاحت و بلاغت و نیز محتوا و معانی اجتماعی و سیاسی نامه‌ها نظر داشته است.[۱۴]
منابع
محمد بن محسن در انتخاب نامه‌های امام علی(ع) اضافه بر نهج‌البلاغه، از شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌میثم بحرانی نیز بهره برده است.[۱۵] مؤلف در نامه‌های امامان بعدی، بیشتر از کتاب الکافی استفاده کرده و از کتاب‌های شیخ مفید، شیخ صدوق و شیخ طوسی نیز بهره برده است.[۱۶] وی همچنین از کتاب‌های الغارات، الاحتجاج، کشف الغمه، ارشاد القلوب و با واسطه از الرسائل کلینی و... نقل کرده است.[۱۷]
نسخه‌های خطی
نسخه خطی اصلی کتاب معادن الحکمة، نزد محمدجعفر فیضی، از خاندان فیض کاشانی قرار داشت که اکنون به همراه نسخه خطی دیگر در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی در قم قرار دارد.[۱۸]. در این نسخه، حاشیه دست‌نویس مؤلف نیز دیده می‌شود.[۱۹] نسخه‌های دیگری نیز در کتابخانه مدرسه سپهسالار، حرم امام رضا(ع)، دانشگاه تهران، کتابخانه شخصی سید محمد طباطبایی یزدی در اصفهان و کتابخانه شخصی حیدرقلی سردار کابلی در کرمانشاه وجود دارد.[۲۰]
نشر و ترجمه
معادن الحکمة اولین بار در سال ۱۳۸۸ق در ایران به شکل دو جلدی به چاپ رسید که جلد اول شامل ۸۹ مکتوب (نامه و نوشته) از امام علی(ع) و جلد دوم شامل ۱۲۷ نامه و نوشته از امامان دیگر است.[۲۱]
- اولین چاپ معادن الحکمة، به سفارش آیت‌الله مرعشی نجفی و با استفاده از نسخه‌های خطی موجود در کاشان، نزد خاندان فیض کاشانی[۲۲] در سال ۱۳۸۸ق/۱۳۴۷ش در یزد، توسط سید علی‌محمد وزیری و انتشارات وزیری انجام شد.[۲۳] سپس با ویرایش مجدد و اصلاحات محمد رازی، محمدتقی مصباح یزدی و علی‌اکبر غفاری در تهران، توسط نشر صدوق چاپ شد.[۲۴] در این چاپ، کتاب «هدیة ذوی الفضل و النهی به ترجمة علم‌الهدی» که توسط مرعشی نجفی درباره معادن الحکمة و خانواده نویسنده نوشته شده بود، به عنون تصدیر (دیباچه) در ابتدای جلد اول اضافه شد.[۲۵] آدرس آیات، روایات، اختلاف نسخ، معانی برخی الفاظ و اصطلاحات و توضیحات و ارجاعات در پاورقی کتاب آمده و فهرست مطالب، اعلام و اماکن در انتهای هر جلد ذکر شده است.[۲۶]
- دومین چاپ معادن الحکمة در ۱۴۰۹ق/۱۳۶۸ش توسط نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم صورت گرفت که در این چاپ، تعلیقات احمدی میانجی شامل مسانید، نقد و توضیح به آخر دو جلد اضافه شد.[۲۷]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۷۶و۱۷۷.
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۸۵-۷۵.
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۸۵-۷۵.
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۶و۷.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، بخش فهرست.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ج۱و۲، بخش فهرست.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، بخش فهرست.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۰-۲۹.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۱۹۶-۱۹۹.
- ↑ صحتی سردرودی، «درنگی در معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة»، ۱۳۷۸ش، ص۵۲.
- ↑ صحتی سردرودی، «درنگی در معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة»، ص۵۲.
- ↑ صحتی سردرودی، «درنگی در معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة»، ص۵۱.
- ↑ صحتی سردرودی، «درنگی در معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة»، ص۵۱.
- ↑ احمدی میانجی، «تعلیقات علی معادن الحکمة»، معادن الحکمة، ج۲، ص۳۷۵-۳۲۳، ج۱، ص۵۳۳-۴۶۷، ۱۴۰۹ق.
- ↑ احمدی میانجی، «تعلیقات علی معادن الحکمة»، معادن الحکمة، ج۲، ص۳۷۵-۳۲۳، ج۱، ص۵۳۳-۴۶۷، ۱۴۰۹ق.
- ↑ احمدی میانجی، «تعلیقات علی معادن الحکمة»، معادن الحکمة، ج۲، ص۳۷۵-۳۲۳، ج۱، ص۵۳۳-۴۶۷، ۱۴۰۹ق.
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، ۱۴۰۹ق، ص۹
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، ۱۴۰۹ق، ص۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۸ق، ج۲۱، ص۱۷۶و۱۷۷.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ج۱و۲، بخش فهرست.
- ↑ مرعشی نجفی، «تصدیر»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۶و۷.
- ↑ مسرت، «متن‌پژوهی در گستره استان یزد...».
- ↑ مرعشی نجفی، مقدمه «معادن الحکمة»، ۱۴۰۹ق، ص۶و۷.
- ↑ مرعشی نجفی، مقدمه «معادن الحکمة»، ۱۴۰۹ق، ص۱۱۴-۵.
- ↑ نگاه کنید: معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ج۱و۲، بخش فهرست.
- ↑ احمدی میانجی، «تعلیقات علی معادن الحکمة»، معادن الحکمة، ۱۴۰۹ق، ص۳۷۶-۳۲۱.
یادداشت
منابع
- آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم، نشر اسماعیلیان، ۱۴۰۸ق.
- مسرت، حسین، «متن پژوهی در گسترۀ استان یزد (فهرست متون چاپ شده در استان یزد از آغاز تا ۱۳۹۰ش)»، سایت یزد فردا، تاریخ بازدید: ۲۵ تیر ۱۳۹۹ش.
- احمدی میانجی، علی، «تعلیقات علی معادن الحکمة»، معادن الحکمة، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- صحتی سردرودی، محمد، «درنگی در معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة»، نشریه میراث شهاب، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، سال پنجم، ش دوم، مسلسل ۱۶، تابستان ۱۳۷۸ش.
- علم‌الهدی، محمد بن محسن، معادن الحکمة، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.
- مرعشی نجفی، شهاب‌الدین، «تصدیر»، معادن الحکمة، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۹ق.