این مقاله دربارهٔ آثار ملاصدرا است. برای اطلاع از زندگی‌نامه، مدخل صدرالدین محمد شیرازی را ببینید.
فهرست آثار ملا صدرا مجموعه آثار صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازی(متوفای ۱۰۵۰ق) فیلسوف، عارف و مفسر شیعی قرن یازدهم هجری است. او که به صدرالحکما و صدر المتألهین نیز شهرت دارد، کتاب‌های فراوانی را در موضوعات مختلف نگاشته است که از جمله مهم‌ترین آنها عبارتند از: الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، المبدأ و المعاد، شرح اصول الکافی، الشواهد الربوبیة و کسر اصنام الجاهلیة.
آثار مشهور
- الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة: این کتاب مهم‌ترین اثر ملاصدرا است.
- المبدأ و المعاد؛ این کتاب با نام الحکمة‌المتعالیة نیز خوانده می‌شود. این کتاب را می‌توان خلاصه‌ای از بخش دوم اسفار دانست.
- تفسیر القرآن الکریم؛ وی به صورت پراکنده بر برخی آیات و سور تفسیر نوشته است. در آثار وی هر یک به صورت جداگانه ذکر می‌شود. در اواخر عمر از ابتدای قرآن شروع کرده است، اما با مرگ وی این کار ناتمام ماند.
- شرح اصول الکافی: این کتاب شرح اصول کافی اثر کلینی است که ناتمام ماند. این اثر در ۷ جلد منتشر شده است.[۱]
- الشواهد الربوبیة؛
- کسر اصنام الجاهلیة.
فهرست تفصیلی آثار
کتب صدرالمتألهین را می‌توان براساس موضوع به هفت دسته تقسیم نمود:
ادبیات
دیوان اشعار: اشعار ملاصدرا پراکنده‌هایی است که ابیاتی از آن توسط شاگرد او، فیض، در مجموعه‌ای مدون گشته و نزد حاج‌آقا ضیاء بن حاج آقا مهدی در کرمانشاه یافت شده است.
تفسیر
- أسرار الآیات و أنوار البینات: مؤلف آیاتی از قرآن کریم را بدون رعایت ترتیب به عربی تفسیر نموده، مبتنی بر اصولی که در فلسفه برای خود اتخاذ کرده است، به عبارتی این رساله را به ظاهر برای اثبات عقاید فلسفی خویش تحریر و مطالب فلسفه یونان را از میان آیات قرآن استخراج کرده است به این ترتیب که اگر ظاهر آیه‌ای اتفاقاً موافقتی داشته باشد، فبهاالمراد و اگر نه با توسل به تأویلات، آن را توجیه می‌نماید. ملاصدرا می‌نویسد: «در این رساله انوار الهی، اسرار مسائل ربانی و مقاصد قرآنی را از آیات و سور قرآن جمع‌آوری کرده و نشان داده‌ام که مباحث حیات انسانی بر کدام آیه یا سوره مبتنی است و غرض از فلان سوره، کدام حکمت است.»
تفسیرهای آیات و سوره‌ها
- تفسیر سورة الفاتحة: تفسیری عربی از سوره حمد، حاوی معارف الهی، نکات عرفانی، اشراقات فلسفی، بیان اسرار و معانی حروف می‌باشد. در بعضی از نسخه‌ها به همراه سوره بقره یا دیگر سوره‌های تفسیر شده توسط ملاصدرا، استنساخ یا به چاپ رسیده است.
- تفسیر سورة البقرة: تفسیری به زبان عربی در زمینه مکاشفات عرفانی و اشراقات فلسفی و بیان اسرار و معانی حروف مقطعه اوائل بعضی از سور قرآن مجید و مطالب دیگر می‌باشد. از ابتدای سوره آغاز می‌گردد تا آیه ۶۲ «کونوا قردة خاسئین»، هرچند نسخه‌های گوناگون، هر یک تا آیه بخصوصی را شامل می‌شود.
- تفسیر آیة‌الکرسی ـ تفسیر العروة الوثقی: تفسیر فلسفی عمیقی از آیه ۲۵۶ بقره در ۲۰ مقاله است که در هر مقاله عبارتی از آیه، به زبان عربی تفسیر می‌شود. مطالب هر مقاله با عنوان‌های مختلفی همچون: «مقاصد، مطالب، مشاعر، اشارات، لطیفات، فوائد، لوامع، لوایح، اطوار» بیان شده است. نویسنده الذریعه تفسیر دیگری از آیة الکرسی را به نام عروة الوثقی به زبان فارسی به ملاصدرا نسبت داده است. [۲]
- تفسیر آیة‌النور: تفسیری به زبان عربی ذیل عنوان‌های: «فصل، لمعة، هدایة، تنبیه» که به روش خاص ملاصدرا در شرح آیه نور: «الله نور السموات و الارض» نگارش یافته است.
- تفسیر سوره یس: ملاصدرا به زبان عربی و با اصول خاص خود این سوره را از ابتدا تا انتها تفسیر می‌کند و با اشارات حکیمانه و عارفانه در تفسیر، نظر خود را اثبات می‌نماید. این رساله علاوه بر فوائد و مطالب دقیق حکیمانه و عرفانی، شامل اسرار قرآنی و مطالب ادبی و دینی می‌باشد. مقدمه کتاب از بهترین انشائات و حاوی محکم‌ترین ادله عقلی و نقلی است و بر لزوم تعقل و تفکر در قرآن و عالم و عدم کفایت تقلید از این و آن در مباحث علمی اقامه دلیل می‌کند. در این تفسیر از شبهات ابلیسیه سخن رفته است. وی متن شبهات را از ملل و نحل نقل می‌کند و به اختصار از آن می‌گذرد و در ضمن به تفصیل درباره معاد سخن می‌راند.
- تفسیر سورة السجدة: مطالب تفسیری به زبان عربی تحت عنوان‌های: «کشفیة، مکاشفة، تبیان و تلویح عرشی» بیان گردیده است.
- تفسیر سورة الحدید: تفسیری به زبان عربی از دیدگاه حکمت و عرفان که تحت عنوان‌های «مکاشفة، لمعة الالهیة، فائدة و خاتمة» نگاشته شده است.
- تفسیر سورة الجمعة: المطالع و الاشراقات: تفسیری به زبان عربی در ۱۲ مطلع و هر یک در چندین اشراق و یک خاتمه می‌باشد. نویسنده در مقدمه می‌نویسد: «چون این سوره مشتمل بر امّهات ربوبی است، از جمله معرفت مبدأ و معاد، بعث، انزال کتاب، ماهیت کتاب، رسول و هدایت عقول، بر آن شدم که به قدر توان، ربوبی‌ات مستفاد از این سوره را بیان دارم». بدین ترتیب شرحی درباره اصول مسائل ربوبی، مبانی قواعد الهیات و جوهر عرض انسانی ذکر می‌شود. ملاصدرا موجودات را تقسیم می‌کند به: ۱ـ موجود بنفسه و قیوم بذاته ۲ـ موجود بغیره و قائم بمدد غیره. وی پس از آنکه حال هر یک از این موجودات را بر می‌شمارد به تفسیر سوره جمعه می‌پردازد و برای بیان مقصود خود، مطالبی از قرآن می‌آورد.
- تفسیر سورة الواقعة: تفسیری حکیمانه و عارفانه به زبان عربی است، ابتدا شأن نزول آیه را می‌آورد و بعد مباحثی از قبیل مبدأ و معاد، روح و وجود را با موازین فلسفی در ذیل آیات به بحث می‌گذارد.
- تفسیر سورة الطارق: در این مکتوب عربی، مختصری از اسرار سوره طارق از دیدگاه فلسفی بیان می‌گردد. مفسر در ابتدای تفسیر می‌نویسد: «آنچه در زیر می‌آید نکته‌ها و رموزی است که خدای بزرگ بر قلب این بنده آبق افاضه کرده و من نیز سر آن دارم که این رموز را به سلک نظم کشم و در دسترس عموم گذارم». مؤلف نخست هر آیه را ذکر می‌کند سپس به مقتضای جایگاه بحث، با عقیده و نظر فلسفی خود، آن آیه را تفسیر می‌کند.
- تفسیر سورة الأعلی: تفسیر عرفانی ـ فلسفی از سوره أعلی به زبان عربی در ۱۰ تسبیح مرتب شده و بارها با «کشف الفوائد» به چاپ رسیده است.
- تفسیر سورة الزلزال: تفسیر عرفانی ـ‌فلسفی از سوره زلزال به زبان عربی است.
- تفسیر سورة التوحید: تفسیر سورة اخلاص به زبان عربی، با حجمی اندک و تعداد نسخه‌هایی کمتر از تفاسیر دیگر ملاصدرا شناسایی شده است.
علوم قرآنی
- معانی الألفاظ المفردة من القرآن: بعضی از الفاظ قرآن کریم را به شکل تفسیر مفردات، بطور پراکنده به زبان عربی تألیف نموده است که به اعتقاد فهرست کتابخانه مرکزی تهران، از روی «معانی الاخبار» صدوق با حذف سند و با عنوان‌های «باب»، ترتیب یافته است.
- متشابه القرآن ـ متشابهات القرآن: از همان آغاز اسلام آشکار بود که برخی از آیات قرآن ساده و روشن و برخی دیگر چند پهلو و تأویل پذیراند. پس از پیدایش مذاهب گوناگون چون هر مذهبی برای اثبات راه خود به آیتی چند از قرآن استدلال می‌کرد و دشمنان ایشان برای پاسخ دادن، آن آیات را متشابه می‌خواندند. اندک اندک بعد از سده سوم، عده‌ای به گردآوری و مشخص ساختن آیات متشابه پرداختند. ملاصدرا در این رساله علوم قرآنی به زبان عربی از فواید آمدن چنین آیاتی در قرآن و تفسیر برخی از آنها از دیدگاه عرفان و فلسفه الهی گفتگو می‌کند و معتقد است که می‌توان از راه تأویل و مکاشفه معنی حقیقی آنها را دریافت.
حدیث
- شرح الاصول من الکافی: شرح کتاب عقل و جهل و علم، توحید و حجة کافی تا حدیث ۵۱۳ و به زبان عربی است. شارح تمام احادیث را با سلسلة اسنادشان نقل و در ذیل آن شرح روات و نوع روایت را ذکر می‌کند، سپس شرح حدیث را به تفصیل با بیانی شافی و وافی حاوی نکات حکمی و لطائف عرفانی و جهات رجالی پیرامون سندها و... با روشی فلسفی می‌آورد. وی طریق خود را با سلسله شیخ‌بهائی و میرداماد روایت می‌کند. مرحوم سید ابوالحسن جلوه معتقد است ملاصدرا در اثناء این کار فوت کرد و کلام خود را به اتمام نرساند و تا حدیث اول باب ۱۱ از کتاب الحجة (بابان الائمة علیهم السلام ولاة امرالله و خزنة علمه) ادامه داده است.
- شرح حدیث «کنت کنزاً مخفیاً»: این شرح به احتمال قوی فقره‌ای از مؤلفات ملاصدراست. در رفع اشکال این حدیث مطالبی به عربی تألیف گشته است. در آغاز این رساله از «محی‌الدین» یاد شده و به همین دلیل در برخی از نسخه‌ها، این رساله را (به خطا) به وی منسوب کرده‌اند.
عرفان و اخلاق
- سه اصل: موضوع این کتاب عرفان و اخلاق و به زبان فارسی، در دفاع از فلسفه نگاشته شده است. این کتاب ۱۴ باب دارد.
- کسر اصنام الجاهلیة: ملاصدرا انگیزه خود از نوشتن این اثر را مشخص کردن عارفان حقیقی از عارفان دروغین و عارف‌نماها بیان کرده است. سرفصل‌های این کتاب عبارت است از: شناخت خدا، هدف از عبادت، جایگاه مقربان و مذمت دنیا. در این کتاب، تلاش شده است تا با بیان ویژگی‌های عارفان حقیقی، نادرستی ادعای مدعیان دروغین عرفان تبیین شود. این کتاب با نام «عرفان و عارف‌نمایان» به فارسی ترجمه و منتشر شده است
فلسفه
- اتحاد عاقل و معقول: این کتاب فلسفی به زبان عربی، در گفتاری کوتاه مسئله اتحاد عاقل و معقول را با مقدمه‌ای به این نکته می‌رساند که: «همه چیز از ترشحات واجب‌الوجود است». نگارنده گفته‌های ابن‌سینا در شفاء را مدنظر داشته و می‌نویسد: «ما خلاصه‌ای از آنچه در این باب در کتاب الاسفار الاربعة آورده‌ایم در اینجا یاد می‌کنیم سپس در دو مقاله: اول در اتحاد عاقل و معقول و دوم در اینکه عقل بسیط کل مقولات است، این رساله را پایان می‌دهیم».
- اتصاف الماهیة بالوجود: بحث فلسفی مفصلی است پیرامون «آیا می‌توان گفت ماهیت موجود است و وجود بر ماهیت عارض می‌شود یا نه؟» در طی بحث، «وجود» را یکی و «موجودات» را متعدد و دارای حقایق مختلف می‌پندارد و ارتباط ماهیت با وجود را، خاص بیان می‌کند. در این رساله عربی، از اسفار خود نیز یاد می‌کند.
- اجوبة المسائل: پاسخ نویسنده به پرسش‌های پنجگانه فلسفی ملاشمسای گیلانی (شمس الدین محمد گیلانی معروف به شمسا) از ملاصدرا می‌باشد که به همه آنها در این رساله به زبان عربی پاسخ داده است.
- ادراکات جزئی که برای دیگر حیوانات (به جز انسان) مسلم الثبوت است اگر مستند به قوای مادی است پس در انسان نیز تواند بود، حال آنکه ادراکات انسانی به وسیله نفس مجرد است و اگر ادراکات جزئی حیوانات مستند به نفس مجرد است پس همه حیوانات نیز دارای نفس مجرداند، بنابراین وقوع حشر و معاد برای حیوانات نیز امکان خواهد یافت.
- ظاهر حدیث شریف نبوی(ص) «کنت نبیاً و آدم بین الماء و الطین» آن است که نفس انسان حادث به حدوث بدن نیست. این رساله سؤال و جواب در حاشیه مبدأ و معاد چاپ شده است.
- الاجوبة عن الاسولة النصیریة عن شمس‌الدین الخسروشاهی: پاسخ ملاصدرا به سؤالات خواجه نصیرطوسی از شمس‌الدین عبدالحمید بن عیسی خسروشاهی (۵۸۰۶۵۶). شمس الدین خسروشاهی به سؤالات خواجه پاسخ نداده و ملاصدرا، نخست متن نامه و سؤالات خواجه را نقل کرده و سپس به پاسخ آن پرداخته است.
- اجوبة المسائل العویصة عن مظفر حسین کاشانی: پاسخ ملاصدرا به ۳ سؤال فلسفی درباب نفس از مظفر حسین کاشانی است.
- اجوبة المسائل: این نسخه نیز پاسخ ملاصدرا به یکی از شاگردان یا دوستان خود در ۵ مسئله فلسفی به زبان عربی است بطور مبسوط و تحقیقی.
- اکسیر العارفین فی معرفة طریق الحق و الیقین: رساله‌ای فلسفی ـ‌عرفانی و به زبان عربی است به گفته نویسنده، حاوی نکته‌ها و مطالب مهمی در اقوال فلاسفه بزرگ اسلامی است و بیشتر مطالب تحت تأثیر رساله «آغاز و انجام» بابا افضل کاشی است. مطالبی مربوط به علم النفس، عرفان، مراتب تصوف، تشویق به سلوک طریقت، معرفت و حکمت الهی و مبدأ و معاد است. آنچه مؤلف بدان رسیده از طریق کشف و شهود و مبانی علمی است. کتاب شامل ۴ باب و هر بابی حاوی چند فصل (در مجموع ۱۰ فصل) می‌باشد.
- التشخص: رساله‌ای فلسفی به زبان عربی درباره تشخص است و آنچه که به وسیله آن شخصی از دیگری متمایز می‌گردد. ردی فلسفی است برنظر آنان که تشخص و امتیاز بعضی را بر دیگران، اعتباری می‌دانند و معتقدند تشخص حقیقتی خارجی ندارد وی گفته‌های بزرگان را می‌آورد و در آن مناقشه می‌کند. مشتمل بر چند فصل می‌باشد.
- تعلیقات الشفاء: حاشیه‌ای فلسفی به زبان عربی است حاوی شرحی بر قسمت الهیات بمعنی اعم (امور عامه) با عنوان‌های «قال ـ قال»، بعلاوه شرحی بر طبیعیات شفای ابن‌سینا می‌باشد. ملاصدرا مبانی مورد قبول شیخ‌الرئیس را توضیح می‌دهد و الفاظ مشکل آن را شرح می‌نماید، گاهی هم از آن انتقاد و عقاید مخصوص خود را ذکر می‌کند.
- حاشیة شرح حکمة الاشراق: حاشیه ملاصدرا بر شرح قطب‌الدین شیرازی (۷۱۰ هـ.ق) بر حکمة الاشراق شهاب‌الدین سهروردی به زبان عربی است. در این حاشیه، بین فلسفة مشائی و اشراق، حکم نموده و عقاید مخصوص خود را بیان کرده است.
- حدوث العالم: رساله‌ای فلسفی و به زبان عربی است. مؤلف چنین می‌نگارد: «برآنم که مسئله حدوث عالم را به بحث کشم که از مشکلات فلسفه است و در اثر غموض و دقت طریقتش، ذهن‌ها از ادراک آن عاجز مانده و در هر مذهبی شکوک بسیار بر آن عارض گردیده است، و تا حد امکان حقیقت را از پرده‌ها بیرون آورم. ملاصدرا ابتدا عقاید متکلمان و متشرعان را باز می‌گوید و نشان می‌دهد در بعضی از این عقاید چه سخافتها نهفته است، سپس عقیدة فیلسوفان را می‌آورد: ابتدا عقیده مشائیان و ارسطو و نقص قولشان را می‌نمایاند سپس به افلاطونیان می‌رسد و رأی افلاطون در طیماوس را ذکر می‌کند؛ بعد از نقد نظر ایشان، قول خود را باز می‌گشاید و در فصولی مسئله امکان، وجوب، قوه، فعل، حرکت، سکون، اثبات طبیعت برای هر متحرک و سپس حرکت جوهری را مطرح می‌کند و حدوث را مبنی بر اعتقاد به حرکت جوهری اثبات می‌کند. صدرا در این رساله ، عالم را حادث می‌داند و برای اثبات آن دلیل چندی می‌آورد.
- الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة: این کتاب که مهم‌ترین تألیف فلسفی ملاصدراست، یک دوره کامل فلسفه صدرا به زبان عربی است. نام این کتاب از سفرهای چهارگانه عرفان اسلامی وام گرفته شده که عبارتند از: من الخلق الی الحق؛ فی الحق بالحق؛ من الحق الی الخلق بالحق؛ فی الخلق بالحق. این کتاب از جهت جامعیت و دامنۀ تأثیر بر حوزه حکمت اسلامی در سده‌های اخیر - به ویژه جریان «حکمت شیعی» - جایگاه ممتازی دارد. بسیاری از آثار حکمای نسل‌های بعد با اقتباس یا الهام گرفتن از این اثر پدید آمده‌اند. نویسنده این کتاب، برای اثبات ادعاهای فلسفی خویش از براهین عقلی، آیات، روایات و کشف و شهود عرفانی استفاده کرده است.
- سریان نور وجود الحق فی‌الموجودات و... احاطة بالممکنات: ملاصدرا این رساله فلسفی و عربی را در جواب درخواست دوستان خود نگاشته است و در آن بحث می‌کند که «چگونه نور وجود حق، سریان دارد» و نیز «سرّ معیت و احاطه حق با ممکنات» را بیان می‌دارد. در نهایت ایجاز، بزرگ‌ترین بحث فلسفی را مطرح می‌کند وی «احاطة علمی» را امری ظاهر می‌داند لذا به اثبات «احاطة وجودی حق با موجودات» می‌پردازد و پایه رساله را بر آن می‌نهد. آغاز مطلب با دو مقدمه همراه است: ابتدا سخنی درباره «واجب‌الوجود» و بعد «بیان مذهب صوفیه در سریان نور حق و ایجاد ممکنات». نویسنده در ضمن بحث، گاهی مطالب فارسی را از قول بعضی از بزرگان صوفی می‌آورد.
- شرح الهدایة الأثیریة: متن این کتاب فلسفی از «اثیرالدین فضل بن عمر ابهری سمرقندی» از اکابر علمای نیمه دوم قرن ۷هـ.ق (۶۶۰ هـ. ق) در فلسفه مشاء است که فیلسوفان اسلامی شروح بسیار بر آن زده‌اند از جمله شرح مزجی ملاصدرا که بیشتر، مقاصد مؤلف هدایة را به عربی مطرح می‌کند و کمتر مشرب خود را بیان می‌دارد. شاید از اولین آثار صدرا باشد چنانچه در این کتاب حرکت جوهریه را منکر است و بر استحاله آن اقامه دلیل می‌کند. در حالیکه در اسفار خود با اصرار فراوان آن را اثبات و ادله استحاله را ابطال می‌نماید.
- الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة: این کتاب از مهم‌ترین آثار فلسفی ملا صدرا است؛ چرا که در آن، همه‌اندیشه‌های فلسفی او(در زمینه‌های مختلفِ الاهیات، طبیعیات، نفس، معاد و...) به صورت مختصر بررسی شده است. این کتاب را می‌توان چکیده کتاب اسفار هم به شمار آورد.
- لمیة اختصاص المنطقة بموضع معین من الفلک: در این رساله فلسفی به زبان عربی وجود فلک، وجود شخصی صادر از عقل کل دانسته شده و مؤلف به اثبات آن پرداخته است.
- المسائل القدسیة و القواعد الملکوتیة: رسالة موجزی در ربوبی‌ات به زبان عربی است، در مقدمه ذکر می‌شود که مطالب از مکاشفات و واردات قلبی است و به دور از مبانی فلسفی، سفسطی، جدلی و تقلید می‌باشد. در این رساله از «کتابنا الکبیر» یعنی «اسفار» در ۲ جا نام می‌برد و ذکر می‌کند که مؤلف پیش از این، وجود را اعتباری می‌دانسته است.
- المشاعر: بحث‌های فلسفی راجع به شناختن واجب الوجود، صفات الهی، اصول حقایق ایمان، حکمت، کلام و... به زبان عربی است. در دیباچه یاد می‌کند که معرفت وجود و هستی‌شناسی را پایه فلسفه خود قرار داده است و اساس‌شناسایی خدا، رستاخیز، عالم مثال، اتحاد عاقل و معقول، جامعیت بسیط الحقیقة، اشتداد وجود و مانند این‌ها را بر روی همان هستی‌شناسی می‌گذارد. پیداست کتاب مربوط به آغاز جوانی فیلسوف شیرازی نیست چنانکه می‌گوید: «پیش از این ماهیت را اصیل می‌پنداشتم تا اینکه از آن برگشتم و به اصالت وجود گرائیدم».
- مفاتیح الغیب: ملاصدرا در این کتاب درصدد بیان مبدأ و معاد، اسرار و نکات عرفانی مستفاد از قرآن است که در نوع خود کم‌نظیر است. وی ابتدا یک دوره فلسفه الهی را بر پایه مبانی خود در اسفار و شواهد ربوبیه ذکر می‌کند؛ علم الهی را به تعریف می‌کشد و سپس مسائل آن را شرح می‌دهد و در ضمن این شرح، مباحث فلسفی دیگر را مورد توجه قرار می‌دهد.این کتاب همچون مقدمه‌ای برای تفسیر صدرا محسوب می‌گردد.
- الواردات القلبیة فی معرفة الربوبیة: رساله‌ای عرفانی ـ فلسفی به زبان عربی مشابه کتاب «شواهد الربوبیة» است در ابوابِ «خداشناسی، اثبات صانع، وجود، علم واجب‌الوجود، آیا صادر از واجب الوجود خیر محض است یا خیر مستولی بر شرّ؟»
صدرا مسائل نغز الهی را به نام رازهایی که بر او گشوده شده بی‌آنکه از کسی گرفته و تقلیدی باشد به روش عرفان و اشراق با عنوان‌های «فیض» آورده است که شامل ۴۰ فیض می‌گردد.
در این رساله، مدرسان، درباریان، محدثان و فقیهان را نکوهش می‌کند.
بیت‌هایی به پارسی در متن دیده می‌شود. این رساله به نام «التسبیحات القلبیة فی معرفة الربوبیة» نیز خوانده می‌شود.
کلام
- الحشر: موضوع کتاب کلام و به زبان عربی می‌باشد. این کتاب با دو نام معرفی شده:
۱ـ حشر العوام فی معاد الاشیاء و حشرها ۲ـ طرح الکونین و رفض العالمین اما ملاصدرا خود برای آن نامی ننهاده است. در این رساله مباحث فلسفی در مورد اثبات و چگونگی معاد، حشر و بازگشت موجودات مطرح و تحقیق و تفصیل مسئله عقول را به کتاب «اسفار اربعه» باب عقل و معقول ارجاع داده است. صدرا این رساله را در جواب و درخواست یکی از پرسش کنندگان نگاشته که از او به «اخی» یاد می‌کند و معتقد است: حشر از آن آدمیان و زندگان نیست بلکه همه طبایع جماد و نبات نیز حشری دارند.
- الحکمة العرشیة: این رساله از متون موجز حکمت متعالیه در باب اثبات مبدأ و معاد آ ست که تفصیل آن به کتاب اسفار احاله شده است. مؤلف به روشی فلسفی و با استفاده از آیات و احادیث، این رساله عربی را تألیف نموده است؛ با دو مشرق: المشرق الاول: فی العلم بالله و صفاته و اسمائه و آیاته (دارای قواعد) المشرق الثانی: فی المعاد یا علم المعاد (دارای اشراقات)
- خلق الاعمال ـ‌جبر و تفویض القدر و افعال العباد: در این رساله کلامی و عربی، پیرامون مسئله قدر در افعال و چگونگی خلق اعمال بحث می‌کند در آغاز رساله اقوال فلاسفه در این موضوع نقل شده پس از آن، حق را که اهل بیت(ع) فرموده‌اند، می‌آورد. مؤلف در دیباچه رساله می‌نویسد: چون رخصت نداشتم از اسرار مسئله قدر سخن گویم و رازهای نهفته فاش سازم به بازگو کردن سخنان دانشمندان اسلام و شمه‌ای از روش اهل الله بسنده می‌کنم. در بعضی از نسخه‌ها با عنوان «جبر و تفویض» آمده است.
- الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة: این کتاب، یک دوره کامل و جامع و خلاصه‌ای از حکمت متعالیه در فلسفه، حکمت و اثبات توحید و نبوت به زبان عربی است. امور اعتقادی با عرفان و تصوف آمیخته و شواهدی از آیات گرد آمده و بنا به گفته خود مؤلف از استدلال و تطویل اجتناب شده است.
مطالب در ۵ مشهد و هر مشهد از چندین شاهد و هر شاهد در چند اشراق مرتب گردیده که با عباراتی روان و شیوا تألیف گشته است. مشهد اول: فی الامور العامة (شامل ۵ شاهد) مشهد ثانی: فی وجوده تعالی (شامل ۲ شاهد) مشهد ثالث: فی علم المعاد (شامل ۳ شاهد) مشهد رابع: فی اثبات حشر الجسمانی (شامل ۳ شاهد) مشهد خامس: فی النبوات و الولایات (شامل ۲ شاهد)
- القضاء و القدر فی افعال البشر: رساله‌ای در کلام به زبان عربی، که در جواب درخواست گروهی از دوستان مؤلف تألیف شده است. وی رساله حاضر را در تبیین عنایت الهی، معنی قضا و قدر، لوح و قلم، اثبات حسن و کمال نظام عالم، کیفیت دخول شرور در قدر، اعمال اختیاری و اضطراری که از انسان سر می‌زند، همراه با مسائلی دیگر، نگاشته است. در بحثی پیرامون افعال عباد و اینکه آیا آدمیان مختارند یا مجبور، اقوال فلاسفه را با ادله آنان بیان نموده و در پایان عقیده خود را ارائه کرده است. مباحث در ۶ فصل می‌باشد، به اضافه دو فصلی که متعلق به جبر و اختیار است.
در مقایسه این رساله با قضا و قدر عبدالرزاق کاشانی (۷۳۰ هـ. ق) بر می‌آید صدرا از آن رساله فایده بسیار برده و حتی عنوان بسیاری از فصل‌های رسالة خویش را از او گرفته باشد.
- المبدأ و المعاد: کتاب عربی مشتمل بر مباحث کلامی: «الهیات، طبیعیات، کیفیت پیدایش و ظهور نفس ناطقه و مقامات و نهایات آن و مباحث نبوّات و منامات» است. در اوّل کتاب اشارة اجمالی به مباحث وجود شده است. سبک کتاب به روش اسفار است هرچند در علم باری متعرض طریقه خود نشده و طریقه شیخ اشراق را بر سایر طرق در این زمینه (علم باری) ترجیح داده است.
مطالب در دو فن تنظیم گشته است: فن اول: در ربوبی‌ات، ضمن سه مقاله در شناخت حق اول، صفات و افعال او. فن دوم: در طبیعیات، در مورد تکوین موالید، معاد و نبوت، در چهار مقاله. هر مقاله مشتمل بر فصولی است.
- المظاهر الالهیة فی اسرار العلوم الکمالیة: رساله‌ای موجز و استدلالی در مباحث کلامی مبدأ و معاد که با روشی فلسفی و شواهد از آیات و اخبار، به زبان عربی پرداخته شده است. مرتب بر یک «مقدمه» در اهمیت حکمت الهی و دو «فن» که هر فنی مشتمل بر ۸ «مظهر» و در خاتمه «سخن پایانی» است.
- المعاد الجسمانی ـ زاد السالک ـ زاد المسافر: ملاصدرا در این رساله کلامی به زبان عربی، با ادله عقلی و فلسفی به اثبات معاد کالبد برزخی می‌پردازد که نوعی معاد جسمانی است، مفصل این بحث در کتاب اسفار وی آمده است. مؤلف: «در این رساله کوچک سر آن دارم مسئله معاد را طرح و معاد جسمانی را اثبات کنم مبحثی که افکار علما در آن عاجز مانده است».
منطق
- التصور و التصدیق: رساله‌ای در منطق و به زبان عربی است که به خواهش یکی از دوستان مؤلف نگاشته شده است. تحقیقی در تصور و تصدیق و تعریف این دو و تقسیمات علم در ۳ فصل می‌باشد. با استناد به گفته‌های ابن‌سینا و بعضی از فلاسفه دیگر، مطالبی دارد. در این کتاب از سخنان قطب‌الدین رازی در شرح شمسیه و شرح مطالع و رساله تصور و تصدیق ، خرده گرفته است.
- اللمعات المشرقیة فی المباحث (الفنون) المنطقیة ـ التنقیح ـ التنقیة: رساله‌ای مختصر در منطق به زبان عربی و دارای ۹ اشراق است:
۱ـ ایساغوجی، شامل ۱ مقدمه و ۱۰ لمعه. ۲ـ اقوال شارحه، شامل ۲ لمعه و ۱ خاتمه. ۳ـ باری ارمیناس، شامل مقدمه و ۶ لمعه ۴ـ جهات قضایا، شامل ۷ لمعه. ۵ـ ترکیب دوم یا تشکیل قیاس و بیان اشکال، شامل ۷ لمعه. ۶ـ قیاس خلف، شامل ۳ لمعه. ۷ـ اقسام مواد در قیاس. ۸ـ برهان، شامل۱ تمهید و ۴ لمعه. ۹- مغالطه، شامل ۱ تمهید و ۱ لمعه. در این رساله هیچیک از آثار ملاصدرا یاد نشده و به روشی خاص نزدیک به سبک منطق حکمت اشراق نگارش یافته است. آراء وی در این رساله خلاصه ای از نظرات صدرا در تعلیقات منطق حکمت الاشراق است. منطقیون، بخصوص متأخران اعتراضاتی دارد آنگونه که نام این رساله بر پشت یکی از نسخ آن «رساله‌ای در نقد منطق» نوشته شده است. ملاصدرا در این رساله قضیه سالبه محموله را، که به گفته خود او در تعلیقات از ابداعات متأخران است، از موجبه معدوله و یا سالبة محصله جدا نمی‌داند. دیگر از آراء صدرا در این رساله، به پیروی از شیخ اشراق، الغاء جهات قضایا و برگرداندن همه قضایای موجهه به موجبه کلیه حملیه ضروریه است.
آثار پراکنده
- جُنگ: مجموعه‌ای برگزیده از شعر و نثر و مطالب متنوعی که به انتخاب، خط و امضاء ملاصدرا گرد آمده است. این جنگ تا زمان تدوین کتابشناسی حاضر، فهرست نشده است. نمونه‌هایی عکسی از این نسخه منحصر به فرد ارائه شده است.
- جوهر مفارق
- حاشیه علی شرح ابن مبارکشاه علی حکمة العین
- ملتقطانی
- ایقاظ‌النائمین
- نامه صدرا به سید داماد، او در این نامه فارسی خود را «محمد المشتهر بصدر الشیرازی» خوانده و سید داماد را بسیار ستوده، با حالتی شکایت آمیز اشاره می‌کند که: «مردم خدمت دربار را فضیلت می‌دانند» و می‌نویسد: «من از شما دور شده و با نادان‌ها محشور شده و ده دوازده سال است که گرفتار گشته‌ام».
- حقیقة الکفر و الایمان: شخصی ملاصدرا را به واسطة مسائل فلسفی‌اش تکفیر می‌کند، صدرا ضمن بیان حقیقت کفر و ایمان، به آن فرد پاسخ داده و مسائل مذکور را به عربی بازگو نموده و آنها را موافق با احادیث، تفسیر و تأویل می‌کند.
- خواب ملاصدرا: ملاصدرا خوابی دیده و یاد داشت کرده، پسر وی از روی نسخة پدر آن را نوشته است.
- شرح نجات
- حاشیه‌نویسی بر کتاب قاموس المحیط فیروزآبادی: نسخه‌ای از کتاب قاموس است. یادداشت پشت صفحه اول قاموس چنین است: «آخوند ملاصدرا مرحوم بخداوندگاری برسم هدیه دادند» و مُهِر اسم مربعی که سجع آن اینست «المذنب محمد المدعوّ بصدرالدین» معلوم می‌شود این نسخه متعلق به آخوند بوده و جمله‌هایی به خط شکسته نستعلیق در پشت صفحه اول و آخر و در حاشیه بعضی از صفحات است که با آشنایی به خط ملاصدرا و قرائن مذکور می‌توان به جزم ادعا نمود که نسخه، نگاشتة ایشان است.
- نامه‌ای به صدر شیرازی (عربی)
ترجمه به دیگر زبان‌ها
- المشاعر؛ هانری کربن این کتاب را به فرانسه ترجمه کرده است
- الحکمة العرشیه؛ جیمز وینستون این کتاب را به انگلیسی ترجمه کرده است.
- اکسیر العارفین فی معرفة الحق والیقین، مجموعه رسائل آخوند، ترجمه ژاپنی, توکیو, انجمن بررسی‌های اسلامی)
- رساله تصور و تصدیق به انگلیسی[۳]
- خلاصه اسفار به آلمانی توسط ماکس هورتن[۴]
بنیاد حکمت اسلامی صدرا در نظر دارد که آثار صدرا را به انگلیسی ترجمه کند.
پانویس
- ↑ نگاه کنید به: نصیری، «نگاهی به شرح صدرالمتألهین بر اصول الکافی».
- ↑ آقا بزرگ طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۲۵۲.
- ↑ http://www.irip.ir/Home/Single/175
- ↑ نهضت ترجمه آثار ملاصدرا
منابع برای مطالعه بیشتر
- کتابشناسی جامع ملاصدرا، اثر ناهید باقری خرمدشتی و فاطمه عسگری، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
پیوند به بیرون