محمدتقی برغانی
 | |
| اطلاعات فردی | |
|---|---|
| نام کامل | محمدتقی بن محمد برغانی قزوینی |
| لقب | شهید ثالث |
| نسب | آل‌بویه |
| تاریخ تولد | ۱۱۷۲ق یا ۱۱۸۳ق. |
| محل زندگی | کربلا • قزوین |
| تاریخ وفات | ۱۲۶۳ق یا ۱۲۶۴ق |
| محل دفن | قزوین |
| شهر وفات | قزوین |
| خویشاوندان سرشناس | محمدملائکه برغانی (پدر) • محمدصالح برغانی (برادر) |
| اطلاعات علمی | |
| استادان | سید علی طباطبایی • جعفر کاشف‌الغطاء |
| شاگردان | میرزا محمد تنکابنی • سید محمد حسین قزوینی |
| محل تحصیل | قزوین • قم • اصفهان • کربلا |
| اجازه اجتهاد از | سید علی طباطبایی • جعفر کاشف‌الغطاء |
| تألیفات | عیون الاصول، منهج الاجتهاد، منهج الرشاد، ملخص العقاید، مجالس المتقین. |
| سایر | مبارزه با فرقه‌های شیخیه و بابیه و تکفیر آنها؛ طرح نظریه ولایت فقیه و نامشروع خواندن حکومت پادشاهی. |
| فعالیت‌های اجتماعی-سیاسی | |
| سیاسی | شرکت در جنگ علیه شوروی. |
| اجتماعی | مدیریت حوزه علمیه قزوین و ساخت مسجد در این شهر و کربلا |
محمدتقی بَرَغانی (شهادت: ۱۲۶۳ یا ۱۲۶۴ق) معروف به شهید ثالث از فقیهان شیعه در عصر قاجار بود. او اجازه اجتهاد را از عالمانی چون سید علی طباطبایی و جعفر کاشف‌الغطاء دریافت کرد. ملا محمدتقی به همراه دو برادرش ملا محمدصالح و ملا علی نسبت به عالمان دیگر خاندان برغانی از شهرت بیشتری در مجامع علمی ایران و عراق برخوردار بودند.
شهید ثالث کتاب‌هایی در زمینه‌های مختلفی چون فقه، اصول و کلام نوشته است؛ معروف‌ترین آنها عیون الاصول و منهج الاجتهاد بود. گفته شده وی اولین مجتهدی بود که نظریه ولایت فقیه را مطرح و حکومت پادشاهی را نامشروع اعلام کرد.
یکی از دلایل شهرت برغانی تکفیر شیخیه و بابیه بود. برغانی به همراه عالمانی چون سید محمد مجاهد در جنگ علیه شوروی شرکت داشت. مجتهد برغانی مدیریت حوزه علمیه قزوین را به عهده داشت. او پس از مدتی این حوزه را به یک مکتب فکری مهم در جهان تشیع تبدیل کرد و از پیشگامان مبارزه با استبداد و انحرافات مذهبی شد. محمدتقی برغانی به دست فرقه بابیه به شهادت رسید.
جایگاه و اهمیت
ملا محمدتقی بن محمد برغانی قزوینی[۱] فقیه[۲] و دانشمند شیعه[۳] در دوره فتحعلی‌شاه و محمدشاه قاجار[۴] است. گفته شده او از مشاهیر علمای امامیه[۵] و از مجتهدان بزرگ قزوین[۶] و حتی از مراجع تقلید برجسته عصر خود بوده است.[۷] او را با توجه به مخالفت‌ها و مبارزاتش علیه فرقه‌هایی چون شیخیه و بابیه، عالمی انحراف‌ستیز[۸] و به علت مبارزه علیه استعمارگران از علمای مجاهد[۹] معرفی کرده‌اند. گفته شده او با تمام توان با بدعت‌ها مبارزه کرد و ترسی از بیان ضعف‌های حکومت نداشت.[۱۰]
علم و فضل ملا محمدتقی سبب شهرتش در زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار و در زمان حیات میرزای قمی شد.[۱۱] او فردی خوش اخلاق[۱۲] و در کثرت تقوا و تهجد زبانزد بود.[۱۳] وی تلاش فراوانی برای ترویج دین و برطرف کردن مشکلات مردم انجام داد[۱۴] و اهتمام ویژه‌ای به امر به معروف و نهی از منکر داشت.[۱۵]
خاستگاه و تحصیلات
محمدتقی برغانی در سال ۱۱۷۲ق یا ۱۱۸۳ق[۱۶] و یا ۱۱۸۴ق[۱۷] در روستای برغان از توابع ری[۱۸] یا از توابع تهران به دنیا آمد.[۱۹] پدرش ملا محمدملائکه از عالمان قزوین بود.[۲۰] محمدتقی پس از سپری کردن دروس مقدماتی علوم دینی در قزوین به قم رفت و به شاگردی میرزای قمی پرداخت. او برای کسب علم حکمت و کلام به اصفهان رفت.[۲۱]
ملا محمدتقی پس از مدتی به عراق رفت و در درس سید علی طباطبایی معروف به صاحب ریاض شرکت کرد و در نهایت به تهران بازگشت.[۲۲] وی بار دیگر برای دریافت اجازه اجتهاد به عراق مهاجرت کرد. او در این سفر به توصیه استادش تدریس را آغاز کرد و پس از کسب اجازه اجتهاد، به ایران بازگشت.[۲۳] ملا محمدتقی بیشتر عمر خود را در قزوین سپری کرد.[۲۴]
اساتید و شاگردان
ملا محمدتقی برغانی از علمای زمان خود بهره برد.[۲۵] سید علی طباطبایی، ملا علی نوری، محمدباقر وحید بهبهانی، میرزا ابوالقاسم گیلانی قمی،[۲۶] جعفر کاشف‌الغطاء و سید محمد طباطبایی از اساتید او دانسته شده‌اند.[۲۷]
گفته شده سید علی طباطبایی، جعفر کاشف‌الغطاء،[۲۸] سید محمد مجاهد،[۲۹] میرزای قمی[۳۰] و محمدحسن نجفی نویسنده جواهرالکلام[۳۱] از علمایی بودند که به وی اجازه اجتهاد دادند.
میرزا محمد تنکابنی و سید محمدحسین قزوینی از شاگردان او قلمداد شده‌اند.[۳۲]
ملقب به شهید ثالث
ملا محمدتقی برغانی بعد از شهادت به لقب شهید ثالث شناخته شد[۳۳] وی در سال ۱۲۶۳ق[۳۴] یا ۱۲۶۴ق[۳۵] پس از تکفیر فرقه بابیه با دسیسه برادرزاده‌اش قرة‌العین[۳۶] به دست اعضای این فرقه در محراب مسجد به شهادت رسید.[۳۷]
دلیل نام‌گذاری ملامحمدتقی به شهید ثالث، کشته‌شدن او به دست مخالفانش در راه دفاع از عقاید شیعه ذکر شده است؛[۳۸] هرچند از نام‌گذاری او به‌عنوان شهید رابع نیز سخن به میان آمده[۳۹] و قاضی نورالله شوشتری را شهید ثالث معرفی کرده‌اند.[۴۰] با این حال برخی گفته‌اند برغانی به لقب شهید ثالث شهرت دارد.[۴۱]
ملا محمدتقی، وصیت کرده بود در کربلا دفن شود، اما مردم قزوین مانع از انتقال جنازه‌اش به کربلا شده[۴۲] و وی را در جوار شاهزاده حسین قزوین به خاک سپردند.[۴۳] گفته شده پس از چند سال که برای تعمیرات، قبرش را شکافتند، جنازه اش سالم مانده بود.[۴۴] مزار او مکانی معروف[۴۵] برای زیارت مردم قزوین شد.[۴۶] شهادت ملا محمدتقی در محراب سبب شد تا خاندانش به آل‌شهید و شهیدی معروف شوند.[۴۷] در مورد شهادتش اشعاری سروده شده است.[۴۸]
بستگان سرشناس
آل‌برغانی یکی از قدیمی‌ترین و مشهورترین خانواده‌های علمی ایرانی دانسته شده‌اند.[۴۹] در میان آنان عالمان بسیاری در علوم مختلف اسلامی وجود داشتند.[۵۰] ملا محمد ملائکه پدر ملا محمدتقی مسلک اصولی داشت و به علت موضع‌گیری‌های صریح در برابر اخباریان از طالقان به برغان تبعید شد.[۵۱] او اولین نفر از این خاندان بود که به برغانی شهرت یافت.[۵۲]
محمدتقی به همراه دو برادرش، محمدصالح و علی برغانی در مجامع علمی-ادبی عراق و ایران به شهرت رسیده[۵۳] و از عالمان بزرگ دوره قاجار شدند.[۵۴] ملا محمدصالح از علما و فقهای متبحر اصولی بود[۵۵] و ملا علی نیز از عالمان دین و از شاگردان شیخ احمد احسایی بود و به شیخیه و بابیه گرایش داشت.[۵۶]
گفته شده محمدتقی ده پسر داشت که همگی آنها از عالمان دین بوده[۵۷] و برخی از آنها به فرقه شیخیه گرایش داشتند.[۵۸] محمد الملائکه،[۵۹] میرزا ابوالقاسم[۶۰] از شاگردان سید ابراهیم قزوینی و محمدحسن نجفی[۶۱] و جعفر از علمای فرقه شیخیه[۶۲] از جمله پسران برغانی بودند. ام‌کلثوم دختر ملا محمدتقی نیز از عالمان، نویسندگان و مدرسان علوم اسلامی بود.[۶۳]
همچنین زرین‌تاج ملقب به قرة‌العین که دختر محمدصالح و عروس محمدتقی بود؛[۶۴] به فرقه بابیه گرایش پیدا کرد[۶۵] و نقش مؤثری در ترویج و گسترش این فرقه ایفا کرد.[۶۶]
آثار و فتاوای خاص
شهید ثالث را نویسنده کتاب‌های زیادی دانسته‌اند.[۶۷] عیون الاصول،[۶۸] در اصول فقه[۶۹] منهج الاجتهاد[۷۰] در شرح شرائع الاسلام،[۷۱] ملخص العقاید در علم کلام،[۷۲] مجالس المتقین در علم اخلاق[۷۳] منهج الرشاد،[۷۴] و رساله‌هایی در زمینه نماز جمعه،[۷۵] طهارت، نماز[۷۶] و روزه، نماز مسافر[۷۷] قضاء نمازها[۷۸] دیات[۷۹] و نماز و روزه قضا برای اموات[۸۰] از جمله آثار او در زمینه‌های مختلف دانسته شده است.
ملامحمدتقی برغانی فتاوای خاصی داشت که برخی از آنها را عجیب و مخالف با اجماع قلمداد کرده‌اند.[۸۱] گفته شده او معتقد به جواز غنا در عزاداری‌ها بود[۸۲] و به پاک بودن آب انگور بعد از غلیان و قبل از رفتن دو ثلث اعتقاد داشت.[۸۳]
طرح نظریه ولایت فقیه
محمدتقی برغانی پس از فتح ولایات شمال ایران توسط ارتش شوروی و دخالت فرانسه و انگلستان در امور داخلی کشور، نظریه ولایت فقیه را مطرح کرد.[۸۴] گفته شده او اولین شخصی بود که ولایت فقیه را مطرح و حکومت پادشاهی را نامشروع اعلام کرد.[۸۵] دربار شاه، علمای تراز اول تهران را دعوت کرد و در حضور شاه، نظرات فقهی در این زمینه بیان شد و ملا محمدتقی نظریه رهبری فقیهان در عصر غیبت کبرا را مطرح کرد و خواستار سلب اختیار شاه و شاهزادگان شد.[۸۶] برادرش ملا محمدصالح نیز با تأیید دیدگاه برادر خود به تبیین آن پرداخت.[۸۷] گروهی از علما سخنان ایشان را تأیید کردند؛ اما جلسه با مخالفت یکی از علمای نزدیک به دربار، متشنج شد.[۸۸] گفته شده فتحعلی‌شاه برای جلوگیری و مقابله با این نظریه، مجتهد برغانی و برادرانش را به عراق تبعید کرد؛[۸۹] اما پس از مدتی با وساطت جعفر کاشف‌الغطاء نزد فتحعلی‌شاه، با بازگشت آنها به ایران به شرط عدم حضور در تهران موافقت شد. وی شهر قزوین را محل زندگی خود قرار داد.[۹۰]
محمدتقی برغانی در سال ۱۲۵۳ق در عصر سلطنت محمدشاه قاجار، حکومت عصر خویش را غیرشرعی و از دولت‌های ظالم قلمداد کرد و قائل به غصب زمام امور مملکت توسط حکومت شد.[۹۱]
فعالیت‌های اجتماعی
ملا محمدتقی برغانی فعالیت‌های فراوانی در زمینه‌های مختلف اجتماعی داشت که برخی از آنها عبارتند از:
مبارزه با انحرافات مذهبی
یکی از دلایل شهرت ملا محمدتقی، برخورد تاریخی و قاطع او با جریان شیخیه و در نهایت بابیه بود. این ماجرا از حوادث مهم تاریخ ایران و تشیع در عصر قاجار محسوب شده است.[۹۲]
شیخ احمد احسایی مؤسس فرقه شیخیه در سفر خود به ایران در سال ۱۲۴۰ق، مورد استقبال مردم شهرهای مختلف قرار گرفت. گفته شده با مطرح شدن افکار و عقاید انحرافی او در مجامع دینی و علمی، ملا محمدتقی بنا به درخواست عده‌ای از علما، احسایی را به مناظره دعوت کرد که حاصل آن تکفیر احسایی از جانب برغانی بود.[۹۳] سید محمدمهدی، فرزند سید علی طباطبایی، محمدجعفر استرآبادی، ملا آقای دربندی، سید محمدحسین اصفهانی، سید ابراهیم موسوی قزوینی و محمدحسن نجفی از عالمانی بودند که به تبعیت از برغانی، حکم به کفر احسایی نمودند.[۹۴]
فتوای مجتهد برغانی به سرعت در جامعه اسلامی انعکاس یافت و سبب طرد و انزوای احسایی و طرفدارانش شد.[۹۵] احسایی ناگزیر ایران را به عزم سفر حج ترک کرد و پس از چندی درگذشت.[۹۶] ملا محمدتقی پس از مرگ احسایی، جانشین او سید کاظم رشتی را نیز تکفیر کرد.[۹۷] گفته شده تا عصر حاضر شیعیان امامی در ایران، عراق و سایر مراکز شیعه حتی در زادگاه احسایی از این فتوا پیروی کرده‌اند.[۹۸]
وی با پیدایش فرقه بابیه بر شدت مبارزه خود افزود و با فتوای خود آنها را گمراه معرفی کرده و حکم به کفر آنها داد.[۹۹] گفته شده این فتوا تأثیر قابل توجهی در انزوای فرقه بابیه ایفا کرد.[۱۰۰]
برغانی از صوفیه روزگار خود نیز به شدت انتقاد می‌کرد که این موضوع سبب آزرده خاطر شدن حاج میرزا آقاسی، صدر اعظم محمدشاه قاجار شد و در صدد اخراج او از ایران برآمد.[۱۰۱]
شرکت در جنگ با شوروی
محمدتقی برغانی به همراه سید محمد مجاهد و علمای دیگر در جنگ ایران و شوروی[۱۰۲] بین سال‌های ۱۲۴۱ق تا ۱۲۴۳ق شرکت کرد؛[۱۰۳] همین امر سبب شد تا او را از علمای مجاهد قلمداد کنند.[۱۰۴] او در انتهای یکی از کتاب‌های خود برای پیروزی ایرانیان در برابر شوروی که تبریز و نواحی آذربایجان را در اختیار گرفته بود، دعا کرد.[۱۰۵]
مدیریت حوزه علمیه قزوین
محمدتقی برغانی مدتی مدیریت حوزه علمیه قزوین را برعهده داشت. به باور برخی محققان، حوزه علمیه قزوین با کوشش او به رشد و بالندگی رسید[۱۰۶] و تبدیل به یک مکتب مهم فکری در جهان تشیع[۱۰۷] و همچنین مبارزه با استبداد و انحرافات مذهبی شد.[۱۰۸] او نقش عمده‌ای در نشر فرهنگ تشیع و مسلک اصولی داشت.[۱۰۹] سید جمال‌الدین اسدآبادی را از ثمرات حوزه علمیه قزوین و از شاگردان فکری خاندان برغانی برشمرده‌اند.[۱۱۰]
احداث مسجد
ملا محمدتقی برغانی در زمان حضور در عراق، مسجدی در کربلا ساخت و به امام جماعت و ارشاد مردم مشغول شد. این مسجد به مسجد برغانی شهرت داشت و پس از شهادتش به مسجد شهید ثالث معروف شد.[۱۱۱] برغانی، مسجد دیگری به نام جامع صغیر نیز در قزوین احداث کرد که پس از شهادتش، به مسجد شهیدی شهرت یافت.[۱۱۲]
پانویس
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۲؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷.
- ↑ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۲-۶۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۴؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۷.
- ↑ شهیدی صالحی، «سهم حوزه علمیه قزوین در نهضت فقه جعفری»، ص۱۸۱.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ج۱۰، ص۲۲۷.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۷؛ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۸.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۹۱؛ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۳؛ حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۱۷۱۲.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۰۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۲.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۱۹، آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۸؛ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۵.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۱۹.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۱۹؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶؛ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۲؛ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۷؛ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۴.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ سیدکباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۱۳۷۸ش، ص۵۳۷.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۷؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷؛ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۷.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۲۳، حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ۱۳۶۲ش، ج۵، ص۱۷۱۲؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۰۷.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۶، ص۱۶۳.
- ↑ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۴.
- ↑ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۵.
- ↑ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۰۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۳۷۷؛ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۳۰.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲۵؛ نجفی، بهائیان، ۱۳۸۳ ش، ج۱، ص۵۱۲.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۶؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷.
- ↑ «روایتی از شکاف قبر یک فقیه/بازخوانی بخشی از زندگی شهید ثالث»، خبرگزاری مهر.
- ↑ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۳.
- ↑ حسینی، فیض الاله، ۱۳۲۷ش، ص۳۳؛ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث».
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷؛ شبر، أدب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۹۶؛ رفاعی، معجم المطبوعات العربیة فی إیران، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۱.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۶؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۷؛ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۳.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۶؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۷.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۹.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ شبر، أدب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۹۶، برغانی، موسوعة البرغانی، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۷-۱۸، مقدمه محقق.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۰، برغانی، موسوعة البرغانی، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۰، مقدمه محقق.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ برغانی، موسوعة البرغانی، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۴، مقدمه محقق؛ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۰.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۳۰۰؛ برغانی، موسوعة البرغانی، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۱، مقدمه محقق.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۱۹۵.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۳، ص۱۶۹؛ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۳۶۹.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۱۹.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۶، ص۱۶۲-۱۶۳؛ برغانی، موسوعة البرغانی، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۱۸-۱۹، مقدمه محقق.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۹، ص۷۰۵؛ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۲، ص۲۸۶.
- ↑ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۳؛ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۲۲۰.
- ↑ مجمع الفکر الإسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ۱۴۲۸ق، ج۲، ص۴۹.
- ↑ مجمع الفکر الإسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ۱۴۲۸ق، ج۸؛ ص۸۰.
- ↑ حسون، أعلام النساء المؤمنات، ۱۴۲۱ق، ص۲۴۶؛ مجمع الفکر الإسلامی، موسوعة مؤلفی الامامیة، ۱۴۲۸ق، ج۵، ص۲۰۱.
- ↑ امین، مستدرکات أعیان الشیعة، ۱۴۰۸ق، ج۶، ص۲۳۹.
- ↑ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲.
- ↑ عبدیائی، «نقش و جایگاه قرة العین در فرقه بابیه»، ص۱۵۵.
- ↑ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۳۷۷؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۲-۶۳.
- ↑ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۳، ص۱۸۲؛ زرکلی، الأعلام، ۱۹۸۹م، ج۶، ص۶۲-۶۳؛ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۳۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۳۱۷؛ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۰۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۹، ص۳۶۴؛ رفاعی، معجم المطبوعات العربیة فی إیران، ۱۴۱۴ق، ص۳۱۱؛ مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ۱۳۶۹ش، ج۱، ص۲۴۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۳، ص۳۱۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۶۸.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۱۹۰.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۵، ص۸۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۳۸.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۴؛ صدر، تکملة أمل الآمل، ۱۴۲۹ق، ج۵، ص۲۹۸؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۲۸۵.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ۱۴۰۳ق، ج۱۷، ص۱۳۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۸.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۵؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۸.
- ↑ آزاد کشمیری، نجوم السماء، ۱۳۸۷ش، ج۱، ص۴۳۵؛ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۲۳؛ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۸؛ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۵.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳؛ صالحی، «فرق انحرافی: آیة الله شیخ محمد تقی برغانی عالمی انحراف ستیز»، ص۱۱۲؛ «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، ص۳۸۵.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳؛ «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، ص۳۸۵.
- ↑ «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، ص۳۸۵؛ صالحی، «فرق انحرافی: آیة الله شیخ محمد تقی برغانی عالمی انحراف ستیز»، ص۱۱۲؛ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳.
- ↑ صالحی، «فرق انحرافی: آیة الله شیخ محمد تقی برغانی عالمی انحراف ستیز»، ص۱۱۲.
- ↑ «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، ص۳۸۵.
- ↑ شهیدی صالحی، «آل برغانی»، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۹۷۹.
- ↑ برای اطلاعات بیشتر رجوع کنید به: تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۴۲-۴۴.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۴۴.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۴۳.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۴۳.
- ↑ صالحی، «فرق انحرافی: آیة الله شیخ محمد تقی برغانی عالمی انحراف ستیز»، ص۱۱۴.
- ↑ «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، ص۳۸۶.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۷؛ حکیم، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، ۱۴۲۷ق، ج۶، ص۱۰۷؛ شبر، أدب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۹۶.
- ↑ شبر، أدب الطف، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۹۶؛ گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، ۱۴۱۸ق، ج۱۳، ص۵۴۵؛ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۱۹؛ محبوبی اردکانی، چهل سال تاریخ ایران، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۶۲۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ تنکابنی، قصص العلماء، تهران، ص۲۰؛ حرزالدین، معارف الرجال، ۱۴۰۵ق، ج۲، ص۲۰۷.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶؛ امینی، شهداء الفضیله، ۱۳۵۲ش، بخش۳، ص۳۲۳.
- ↑ امین، أعیان الشیعة، ۱۴۰۳ق، ج۹، ص۱۹۷.
- ↑ سیدکباری، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، ۱۳۷۸ش، ص۵۳۷.
- ↑ شهیدی صالحی، «سهم حوزه علمیه قزوین در نهضت فقه جعفری»، ص۱۷۳-۱۷۵.
- ↑ «سید جمال الدین فرزند حوزه»، ص۱۲۶-۱۲۹.
- ↑ توکلی، «مختصری از آثار و زندگانی ملا محمد تقی برغانی شهید ثالث»، ص۱۳.
- ↑ «سید جمال الدین فرزند حوزه»، ص۱۲۶-۱۲۹.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، طبقات أعلام الشیعة، ۱۴۳۰ق، ج۱۰، ص۲۲۶.
- ↑ شریف رازی، گنجینه دانشمندان، ۱۳۵۲ش، ج۶، ص۱۶۲-۱۶۳.
منابع
- آزاد کشمیری، محمدعلی، نجوم السماء فی تراجم العلماء (شرح حال علمای شیعه قرن‌های یازدهم و دوازدهم و سیزدهم هجری قمری)، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الذریعة إلی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الأضواء، چاپ سوم، ۱۴۰۳ق.
- آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، طبقات أعلام الشیعة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۳۰ق.
- امین، حسن، مستدرکات أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۸ق.
- امین، محسن، أعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق.
- امینی، عبدالحسین، شهداء الفضیلة، قم، مکتبة الطباطبایی، ۱۳۵۲ش.
- برغانی، محمدصالح بن محمد، موسوعة البرغانی فی فقه الشیعه، تهران، نمایشگاه دائمی کتاب، ۱۳۶۴ش.
- تنکابنی، محمد بن سلیمان، قصص العلما، تهران، علمیه اسلامیه، بی‌تا.
- توکلی، محمد جلال، مختصری از آثار و زندگانی ملا محمدتقی برغانی شهید ثالث، مجله محدث نو، پیش شماره ۱، مهر و آبان ۱۳۸۷ش.
- حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، علامه، اصفهان، نشر کمال، ۱۳۶۲ش.
- حرز الدین، محمد، معارف الرجال، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی، ۱۴۰۵ق.
- حسون، محمد، أعلام النساء المؤمنات، تهران، اسوه، چاپ دوم، ۱۴۲۱ق.
- حسینی، جلال‌الدین، فیض الاله فی ترجمة القاضی نورالله، بی‌جا، چاپخانه شرکت سهامی طبع کتاب، ۱۳۲۷ش.
- حکیم، حسن عیسی، المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، قم، المکتبة الحیدریة، ۱۴۲۷ق.
- رفاعی، عبد الجبار، معجم المطبوعات العربیة فی إیران، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۴۱۴ق.
- «روایتی از شکاف قبر یک فقیه/بازخوانی بخشی از زندگی شهید ثالث»، خبرگزاری مهر. تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۲۳ بهمن ۱۴۰۲ش.
- زرکلی، خیر الدین، الأعلام(قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین)، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ هشتم، ۱۹۸۹م.
- «سید جمال الدین فرزند حوزه»، مجله حوزه، شماره ۵۹ و ۶۰، سال ۱۳۷۲ش.
- سیدکباری، سید علیرضا، حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۸ش.
- شبر، جواد، أدب الطف، بیروت، دار المرتضی، ۱۴۰۹ق.
- شریف رازی، محمد، گنجینه دانشمندان، تهران، کتابفروشی اسلامیه، ۱۳۵۲ش.
- شهیدی صالحی، «آل برغانی»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۷۵ش.
- شهیدی صالحی، عبدالحسین، «سهم حوزه علمیه قزوین در نهضت فقه جعفری»، مجله حوزه، سال ۰، شماره ۶۶، بهمن و اسفند ۱۳۷۳ش.
- شهیدی صالحی، عبدالحسین، «ولایت فقیه از دیدگاه شهید ثالث»، مجله حوزه، دوره دهم، شماره ۵۶ و ۵۷، خرداد و تیر و مرداد و شهریور ۱۳۷۲ش.
- شهیدی صالحی، عبدالحسین، آل برغانی، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی،
- صالحی، غلامرضا، «فرق انحرافی: آیة الله شیخ محمد تقی برغانی عالمی انحراف ستیز»، مشرق موعود، شماره ۵، بهار ۱۳۸۷ش.
- صدر، حسن، تکملة أمل الآمل، بیروت، دار المؤرخ العربی، ۱۴۲۹ق.
- عبدیائی، نرجس، «نقش و جایگاه قرة العین در فرقه بابیه»، انتظار موعود، شماره ۳۱، زمستان ۱۳۸۸ش.
- گروه علمی موسسه امام صادق(ع)، موسوعة طبقات الفقهاء، قم، مؤسسة الإمام الصادق(ع)، ۱۴۱۸ق.
- مجمع الفکر الإسلامی، قسم الموسوعة، موسوعة مؤلفی الامامیة، قم، مجمع الفکر الإسلامی، ۱۴۲۸ق.
- محبوبی اردکانی، حسین، چهل سال تاریخ ایران، تهران، اساطیر، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش.
- مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، خیام، ۱۳۶۹ش.
- نجفی، محمد باقر، بهائیان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۳ش.